تبلیغات
تبلیغات متنی
پرواز از نگاه دکتر ماکان آریا پارسا
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
تجهیزات و دستگاه های کلینیک زیبایی
محبوبترینها
سررسید تبلیغاتی 1404 چگونه می‌تواند برندینگ کسب‌وکارتان را تقویت کند؟
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1852243101
امامت و افضلیت - بخش اول شیعه امامیه و افضلیت مطلق
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: امامت و افضلیت - بخش اول
شیعه امامیه و افضلیت مطلق
کسانی که امام منصوب از سوی خداوند را رها کرده و خود به گزینش امام بر خیزند نیز، مرتکب خطا شده اند.
بحث افضلیت در باب امامت در دو مورد مطرح می شود؛ یکی در باب امامت عامّه و دیگری در باب امامت خاصّه. در امامت عامّه آن جا که از صفات و ویژگی های امام بحث می شود، از افضلیت به عنوان یکی از بایستگی های امام سخن به میان می آید و در امامت خاصّه سخن در این باره است که پس از پیامبر اکرم(ص) چه کسی بر دیگران افضلیت داشته و خلیفه پیامبر و پیشوای مسلمانان بوده است؟
در این نوشتار به بررسی افضلیت به عنوان یکی از شرط های امامت و بایستگی های امام خواهیم پرداخت و افضلیت در امامت خاصّه را در نوشتاری دیگر به پژوهش خواهیم گذاشت.
اقوال متکلمان
دربارهِ افضلیت به عنوان یکی از صفات و بایستگی های امام، دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است.
1- متکلمان شیعه امامیه افضلیت را یکی از شرایط مهم امام می دانند و در این باره هیچ استثنایی را نمی پذیرند.
2- برخی از متکلمان اسلامی چون قاضی ابوبکر باقلانی افضلیت را از شرایط امام می دانند، ولی بر این باورند که هرگاه انتخاب امامت افضل میان مسلمانان اختلاف و نزاع پدید آورد، از آن صرف نظر می شود، و امامت مفضول مشروع و لازم خواهد بود.
3- عده ای از متکلمان معتزله، امامت افضل را ارجح و اولی می دانند؛ نه واجب و لازم. آن ها بر این باورند که ممکن است این اولویت با موانعی روبرو شود؛ مانند آن که انتخاب افضل به امامت درگیری و اختلاف میان مسلمانان را باعث شود. در چنین شرایطی امامت غیر افضل اولویت خواهد داشت.
4- گروهی از متکلمان اسلامی چون برخی از معتزله، اشاعره و دیگران، امامت افضل را نه لازم می دانند و نه اولی یعنی افضلیت از نظر آنان نه شرط مشروعیت امامت است و نه شرط کمال آن.
نظریه پذیرفته شده در این نوشتار همان نظریه نخست است که با تبیین و اثبات آن نادرستی نظریه های دیگر روشن خواهد شد. با این حال ما پس از بررسی دلیل های نظریه نخست و پاسخ گویی به ایرادهایی که بر آن وارد شده است، دیدگاه دوم را نیز بررسی خواهیم کرد. شیعه امامیه و افضلیت مطلق همان گونه که اشاره شد شیعه امامیه به افضلیت مطلق در باب امامت معتقد است. افضلیت در سخنان متکلمان امامیه در دو معنا به کار رفته است: یکی افضلیت در صفات کمال انسانی، مانند: علم، عدالت، شجاعت، پارسایی و مانند آن - یعنی امام باید در ویژگی هایی که از شرایط امامت به شمار می رود بر دیگران برتری داشته باشد - و دیگری افضلیت در عبادت و بهره مندی از پاداش الهی.
اینک نمونه هایی از سخنان متکلمان امامیه را دربارهِ لزوم افضلیت امام یادآور می شویم، آن گاه سخن برخی از آنان را که دو معنای یاد شده را به صورت آشکار بیان کرده اند، از نظر می گذرانیم.
ابواسحاق نوبختی (قرن چهارم هجری) در این باره گفته است:
<و واجب فی الامام انّه افضل بالعلم والشجاعه` والزهد لقبح تقدیم المفضول علی الفاضل؛
امام باید در علم، شجاعت و زهد بر دیگران برتری داشته باشد؛ زیرا تقدیم مفضول بر فاضل قبیح است>.1
سید مرتضی در این باره گفته است یکی از ویژگی های امام این است که برترین امت بوده و پاداش او در پیشگاه خداوند بیشتر از همگان است؛
<ان یکون افضلهم و اکثرهم ثواباً.>
گفتنی است که وی اعلم بودن امام به احکام شریعت، روش رهبری، تدبیر سیاسی و شجاع تر بودن را نیز از بایستگی های امام دانسته و گفته است:
<و من صفاته ان یکون اعلم الا مه` باحکام الشریعه` و بوجوه السیاسه` والتدبیر، و منها ان یکون ا شجعهم.>2
ابوالصلاح حلبی نیز چنین گفته است:
<پیشوای امت اسلامی باید آگاه ترین افراد به آیین سیاست و رهبری باشد، زیرا تقدیم مفضول بر فاضل در آن چه که فاضل بر مفضول برتری دارد، قبیح است. به همین دلیل باید به حسب ظاهر بر آنان برتری داشته باشد و از ثواب بیشتری برخوردار باشد؛ زیرا بزرگداشت وی بر امت واجب است و بزرگداشت گونه ای از پاداش است. پس برخوردار شدن از چنین بزرگداشت ویژه ای مستلزم آن است که وی در پاداش بر همگان برتری داشته باشد.>3
گفتنی است که وی این سخن را در بارهِ ویژگی رهبر امت اسلامی - اعم از نبوت و امامت - بیان کرده است. او در بحث مربوط به امامت نیز گفته است:
<یجب ان یکون عابدا زاهدا مبرّزا فیهما علی کافّه` الرعیه`، لکونه قدوه` لهم>؛4
امام باید در عبادت و زهد بر دیگر افراد امت اسلامی برتری داشته باشد؛ زیرا وی در این صفات پیشوای دیگران است>.
خواجه نصیرالدین طوسی گفته است: امام باید از هر یک از افراد تحت فرمان خود برتر، سخاوتمندتر و شجاع تر باشد. حاصل آن که وی باید در آنچه از کمالات انسانی به شمار می رود کامل تر از دیگران باشد، زیرا او بر همگان مقدم است و از نظر عقل مقدم داشتن فردی بر کسانی که کامل تر از او هستند، قبیح است.5 وی در عبارتی دیگر افضلیت در معنای مقرّب تر بودن در پیشگاه خداوند و برخورداری از بیشترین پاداش را نیز از اوصاف و شرایط امام دانسته است و همان دلیلی که در وصف پیشین آورده است را در این باره نیز یادآور شده است.6
ابن میثم بحرانی گفته است: امام باید در همهِ آن چه که کمال انسانی نامیده می شود بر افراد امت برتری داشته باشد؛ زیرا بر افراد امت پیشی گرفته است، و کسی که بر دیگران پیشی می گیرد باید بر آنان برتری داشته باشد، زیرا عقل پیش انداختن کسی را بر افرادی که بر او برتری دارند، قبیح می شمارد.7
علامهِ حلّی در برخی از آثار کلامی خود8 وجوب افضلیت امام را به صورت مطلق مطرح کرده است، ولی در برخی جاها آن را به افضلیت در فضایل و کمالات انسانی تفسیر نموده است. چنان که در <کشف المراد> پس از بیان وجوب افضلیت امام گفته است:
و یدخل تحت هذا الحکم کون الامام افضل فی العلم والدین والکرم و الشجاعه` و جمیع الفضائل النفسانیه` والبدنیه`.9
افضلیت در علم، دین، کرم، شجاعت و همهِ فضایل نفسانی و بدنی در حکم وجوب افضلیت امام داخل است.
قلمرو افضلیت
از عبارت های یاد شده به دست می آید که از نظر شیعه امامیه افضلیت لازم برای امام دامنه ای گسترده دارد و همهِ فضیلت های انسانی که در راستای اهداف امامت و مسئولیت های امام قرار دارد را شامل می شود.
برخی از متکلمان برای افضلیت دو معنا یا دو کاربرد نام برده اند: یکی افضلیت به معنای برتری در نزدیکی به خداوند و برخورداری از پاداش الهی بیشتر و دیگری به معنای برتری در کمالات انسانی، به ویژه کمالاتی که با فلسفه و هدف های امامت هم سو است. شیخ سدیدالدین حِمِصّی در این باره گفته است:
افضلیت در دو معنا به کار می رود:
1- مقرب تر بودن در پیشگاه خداوند و برخورداری از پاداش الهی بیشتر؛ اکثرهم ثواباً عنداللّه.
2- برتری در دارابودن شرایط کمال، مانند علم، شجاعت، بخشندگی و دیگر ویژگی هایی که امام در آن ها پیشوای مردم به شمار می رود؛ <کونه افضل منهم فی الظاهر و فیما هو متقدم علیهم فیه.>10
محقق حلّی نیز گفته است:
افضلیت دو معنا دارد: یکی برخورداری از پاداش اخروی بیشتر و دیگری برتری در ویژگی های آن چه که امام در آن امور پیشوایی مردم را بر عهده دارد، مانند دانایی و شجاعت.11
از دو معنای پیشین آن چه که بیشتر مورد توجه متکلمان امامیه واقع شده، معنای دوم است. اگرچه برخی از آنان معنای اول را نیز مطرح کرده اند.
دلایل افضلیت
متکلمان امامیه از طریق عقل و وحی لزوم افضلیت امام را استدلال کرده اند که ما در این جا دلایل آنان و ایرادهایی که بر آن وارد شده است را ارزیابی می کنیم.
یادآور می شویم که برخی از این دلایل افضلیت به معنای برتری در کمالات انسانی را در بر می گیرند و برخی دیگر از افضلیت به معنای استحقاق بیشتر در برخورداری از پاداش های الهی و مقرب تر بودن نزد خداوند سخن می گویند. نخست دلایل افضلیت به معنای برتری در کمالات را بررسی می کنیم، آن گاه به بررسی افضلیت به معنای برتری در برخورداری از پاداش الهی خواهیم پرداخت.
امامت مفضول قبیح است
مشهورترین دلیل عقلی متکلمان امامیه بر لزوم برتری امام بر افراد تحت رهبری این است که از نظر عقل، امامت مفضول بر افضل قبیح است. اکنون اگر نصب امام را فعل خداوند بدانیم، خداوند از انجام فعل قبیح منزه است. بنابراین، مفضول را به امامت نصب نمی کند. و اگر تعیین امام را فعل مکلفان بدانیم آنان نیز بر گزینش مفضول به امامت مجاز نیستند؛ زیرا مجاز بودن آنان در گرو آن است که خداوند چنین گزینشی را مجاز بشمارد، در حالی که مجاز شمردن امر قبیح بر خداوند روا نیست.
بنابراین، خواه تعیین امام را فعل خداوند بدانیم خواه فعل مکلّفان، امامت مفضول مردود است؛ زیرا این کار از نظر عقل ناپسند است و خداوند از هر گونه فعل ناروایی پیراسته است. بنابراین، اگر امام را منصوب از جانب خداوند بدانیم، به طور قطع خداوند فرد افضل را به امامت بر خواهد گزید و اگر امام را برگزیدهِ مکلفان بدانیم، خداوند گزینش غیر افضل را که قبیح است مشروع نمی داند؛ زیرا خداوند به فعل قبیح فرمان نمی دهد؛
(انّ اللّه لایأ مر بالفحشاء2).1
این استدلال در بیشتر کتاب های کلامی امامیه با تعبیرهایی نه چندان متفاوت آمده است. ابوالصلاح حلبی دربارهِ لزوم اعلم بودن امام به آیین سیاست و رهبری مردم گفته است: پیشوای مردم باید داناترین آن ها به آیین سیاست باشد؛ زیرا او در این باره رهبر مردم است و تقدیم مفضول بر فاضل در آن چه فاضل بر مفضول برتری دارد قببیح است. به همین دلیل رهبر جامعه باید از نظر ظاهر (ویژگی های کمال انسانی) بر مردم برتر باشد:
<ولابد من کونه ا فضلهم ظاهراً لهذا الوجه بعینه>13
خواجه نصیرالدین طوسی در رساله امامت در این باره گفته است:
<امام باید بر یکایک افراد تحت رهبری خود برتری داشته باشد (یعنی) باید شجاع تر و سخاوتمندتر باشد و در یک کلام باید در آن چه که از کمالات انسانی به شمار می آید، کامل تر از دیگران باشد؛ زیرا وی پیشوای آنان است، و پیشوایی فرد بر کسی که کامل تر از او است، قبیح است>.14
وی، در تجرید الاعتقاد نیز گفته است:
<و قبح تقدیم المفضول معلوم و لاترجیح فی التساوی؛
ناروایی مقدم دانستن مفضول بر افضل معلوم است، و در صورت تساوی در فضایل وجهی برای ترجیح یکی بر دیگری وجود ندارد> 15.
توضیح این استدلال این است که در سنجش میان امام و مردم در بارهِ فضایل و کمالات انسانی به سه دیدگاه می توان رسید:
1- امام در کمالات و فضایل بر مردم برتری دارد.
2- امام در فضایل و کمالات نسبت به دیگران مفضول است.
3- امام با مردم در فضایل و کمالات مساوی است.
از فرض های یاد شده، فرض دوم و سوم باطل است؛ زیرا لازمهِ فرض دوم تقدیم مرجوح بر راجح است که قبیح است، و لازمهِ فرض سوم ترجیح بلامرجح است که آن هم قبیح می باشد. بنابراین فرض نخست متعین خواهد بود.
ابن میثم بحرانی دربارهِ لزوم برتری امام بر دیگران در کمالات نفسانی گفته است:
<لانّ تقدیم الناقص علی من هو اکمل منه قبیح عقلا
زیرا مقدم داشتن فردی که در کمالات نفسانی ناقص است بر کسی که کامل تر از او است از نظر عقل قبیح است> 16.
حکیم لاهیجی استدلال یاد شده را در قالب قیاس استثنایی ریخته و این گونه آورده است:
هرگاه تقدیم مفضول و احدالمتساویین قبیح باشد افضلیت امام واجب است؛ چه امامت مستلزم است مر تقدیم را، لیکن مقدم حق است. پس تالی حق باشد و هوالمطلوب.17
توضیح این که قیاس استثنایی در دو صورت نتیجه بخش است، یکی استثناء عین مقدم که عین تالی را نتیجه می دهد، و دیگری، استثناء نقیض تالی که نقیض مقدم را نتیجه می دهد. استدلال یاد شده از گونهِ نخست است. مقدم در این استثنا قبح تقدیم مفضول بر فاضل یا تقدیم یکی از دو فرد مساوی در فضیلت، بر دیگری است و تالی آن افضلیت امام است. چون مقدم حق است؛ یعنی در مقدمهِ دوم عین مقدم استثنا می شود، تالی نیز حق است؛ یعنی افضلیت امام واجب است.
مطلب دیگری که در قیاس استثنایی باید اثبات شود ملازمه میان مقدم و تالی است، عبارت <چه امامت مستلزم است مر تقدیم را> در کلام حکیم لاهیجی بیانگر ملازمه است؛ یعنی در باب امامت، امام بر مردم مقدم می گردد. بنابراین، چون تقدیم مفضول بر افضل و تقدیم یکی از دو فرد مساوی بر دیگری قبیح است و از طرفی امام بر مردم مقدم می گردد، پس امام باید افضل باشد.
بررسی اشکالات
منکران لزوم افضلیت امام بر این استدلال ایرادهایی وارد کرده اند. این اشکال ها را قاضی عبدالجبار معتزلی در کتاب <المغنی> شرح داده است. متکلمان اشعری نیز همه یا برخی از آن ها را در کتاب های کلامی خود آورده اند.
در این جا به نقل و بررسی این ایرادها می پردازیم.
1- افضلیت شرط عقلی نیست
نخستین ایرادی که عبدالجبار بر این استدلال وارد کرده این است که شرط افضلیت از شرایطی نیست که از طریق عقل بر آن استدلال شود. به باور وی شرط عقلی آن است که امامت بر آن استوار است مانند عالم بودن امام به احکام شریعت و آیین رهبری. هرگاه شرطی از این گونه نباشد باید از طریق دلیل نقلی اثبات شود.18
این گفتار از کسی چون عبدالجبار که به حسن و قبح عقلی اعتقاد دارد، شگفت آور است؛ زیرا از نظر عقل در این که امامت مفضول نسبت به افضل قبیح است، تردیدی وجود ندارد و همان گونه که عقل تکلیف مالایطاق را قبیح می شمارد، مقدم داشتن مفضول بر افضل را نیز ناروا می داند.
2- قبح عقلی مستلزم قبح شرعی نیست
سعدالدین تفتازانی در نقد این استدلال گفته است اگر مقصود از قبح تقدیم مفضول بر افضل این است که ارتکاب آن سبب استحقاق مذمت و کیفر نزد خداوند است، قبح به این معنا ثابت نیست و اگر مقصود این است که این کار با روش عقلا هم آهنگی ندارد، این معنا مدعای شما را اثبات نمی کند (زیرا مسأ لهِ امامت از مسایل دینی است نه یک امر عادی و عقلانی صرف).19
پاسخ اشکال تفتازانی این است که اگر عقلای بشر، کاری را ناروا می دانند به گونه ای که همهِ آنان در همه جا چنین حکمی دارند، معلوم می شود که این حکم و ادراک در عقل و فطرت بشر ریشه دارد و از آداب و رسوم قومی و اجتماعی نیست. از سوی دیگر، حکم عقل به قبح یک فعل به این معنا است که فاعل آن مستحق مذمت و نکوهش و مجازاتی متناسب با فعل ناروای خود است. روشن است که ماهیت عقوبت اخروی نیز جز این نیست.
در این که آیا نزاع در مسئلهِ حسن و قبح عقلی پاداش و کیفر اخروی را در بر می گیرد یا نه اختلاف نظر است. اشاعره برای آن که بتوانند نظریه نادرست خود مبنی بر انکار حسن و قبح عقلی را توجیه کنند، برای حسن و قبح سه معنا ذکر کرده اند که عبارتند از:
1- حسن و قبح به معنای کمال و نقص که مربوط به صفات است نه افعال.
2- حسن و قبح به معنای موافقت و مخالفت با یک غرض که مربوط به افعال است.
3- حسن و قبح به معنای استحقاق پاداش یا کیفر اخروی.
آنان گفته اند حسن و قبح در دو مورد نخست عقلی است، ولی در مورد سوم عقلی نیست؛ زیرا درک پاداش و کیفر اخروی از توان عقل بیرون است و فقط از طریق شرع می توان آن را درک کرد.20
این سه گزینه مقصود اشاعره را برآورده نمی سازد؛ زیرا استحقاق پاداش و کیفر اخروی با استحقاق مذمت و مجازات عقلایی و دنیوی تفاوت ماهوی ندارد. عقل انسان ارتکاب کار قبیح را سبب استحقاق نکوهش و کیفر می داند، حال تفاوتی ندارد که نکوهش کننده و کیفر دهنده عقلای بشر باشد یا خداوند متعال، نکوهش و کیفر، دنیوی باشد یا اخروی. حکیم لاهیجی در این باره گفتار سنجیده و روشنگری دارد که یادآور می شویم: بدان که فعل اختیاری متصف شود به حسن و قبح مانند عدل و احسان و ظلم و عدوان. شک نیست که معنی حسن عدل مثلاً آن است که فاعل آن مستحق تحسین گردد و سزاوار جزای خیر شود، و جزای خیر چون از خدای تعالی باشد آن را ثواب گویند. همچنین معنی قبح ظلم مثلاً آن است که مرتکب آن مستحق مذمت و ملامت شود و سزاوار جزای بد گردد و جزای بد چون از (جانب) حق سبحانه و تعالی، صادر شود آن را عقاب خوانند... چه استحقاق جزا اعم است از این که از جانب خالق باشد یا از جانب خلق.21
3- افضلیت مستلزم ارجحیت نیست
اشکال دیگری که بر استدلال پیشین وارد شده این است که افضلیت مستلزم ارجحیت نیست؛ زیرا چه بسا فردی که در آگاهی به احکام شریعت یا عبادت و زهد بر دیگران برتری دارد، ولی از آگاهی و توانایی لازم برای تدبیر امور سیاسی جامعه و امامت و رهبری امت اسلامی برخوردار نیست. بر عکس، فردی که در علم و عبادت مفضول است نه افضل، در مدیریت و رهبری سیاسی جامعه از توانمندی بالایی برخوردار است، در نتیجه امامت او ارجح خواهد بود.
قاضی عضدالدین ایجی در تصویر اشکال یاد شده چنین گفته است:
لعلّه اصلح للامامه` من الفاضل، اذالمعتبر فی ولایه` کل امر معرفه` مصالحه و مفاسده و قوّه` القیام بلوازمه و ربّ مفضول فی علمه و عمله هو بالزعامه` والریاسه` اعرف و بشرائطهما ا قوم22
چه بسا مفضول برای امامت از فاضل صالح تر باشد؛ زیرا آن چه در ولایت و تصدی هر امری لازم است، آگاهی به مصالح و مفاسد آن و توانایی انجام کارهای لازم آن است. و چه بسا کسی که در علم و عمل مفضول است نسبت به امامت و رهبری آگاه تر و از شرایط بهتری برخوردار است.
سعدالدین تفتازانی نیز در آثار کلامی خود اشکال یاد شده را باز گفته است.23 مولوی حافظ محمدعبدالعزیز از متکلمان ماتریدیه نیز اشکال یاد شده را چنین بیان کرده است:
<انّ اعظم مدار السلطنه` علی المهاره` بأ مور الدنیا لاعلی المهاره` بالعلم الشرعی و کثره` العباده`
بزرگ ترین شرط سلطنت و حکومت مهارت در امور دنیا است، نه مهارت در علوم شرعی و عبادت بیشتر24.>
فضل بن روزبهان اشعری نیز در کتابی که بر رد کتاب <نهج الحق و کشف الصدق> علامه حلی نوشته است، اشکال مزبور را بازگو کرده است. وی برای افضلیت سه معنای زیر را آورده است:
1. برتری در حسب، نسب، شرافت، شجاعت و علم به احکام شریعت.
2. برتری در پاداش الهی و اخروی.
3. برتری در حفظ اسلام و تدبیر مملکت اسلامی.
سپس گفته است دو معنای اول و دوم در امامت شرط نیست؛ زیرا به وظایف و اهداف امامت مربوط نمی باشد، و معنای سوم نیز، اگر چه مربوط به فلسفهِ امامت است، ولی در آن افضلیت شرط لازم نیست، و تنها در حد اولویت مطرح است.25
نقد و نظر
الف) برجسته کردن بعد سیاسی امامت از یک سو و کم اهمیت جلوه دادن بعد معنوی و شرعی آن از سوی دیگر با تعریف مشهور امامت - که شیعه و اهل سنت هر دو آن را پذیرفته اند - سازگاری ندارد. در این تعریف از امامت به عنوان رهبری عمومی امت اسلامی در امور دنیوی و دینی یاد شده است. بی شک، علم به احکام شریعت و عمل به آن ها در رهبری دینی مسلمانان نقش تعیین کننده ای دارد.
به دیگر سخن، حتی اگر تبیین معارف و احکام شریعت را از اهداف امامت ندانیم، برقراری امنیّت و عدالت در جامعه اسلامی بر اساس احکام شریعت و با الگوی فرهنگی و معنوی اسلام بدون این که امام در حوزهِ علم و عمل، پیشتاز باشد، به دست نخواهد آمد.
ب) پیش فرض اشکال یاد شده این است که افضلیت مورد بحث در باب امامت، افضلیت در علم به احکام شریعت و عمل عبادی است. از این رو، آن را با افضلیت در رهبری و مدیریت سیاسی مقایسه کرده اند، آن گاه افضلیت به معنای دوم را بر افضلیت به معنای نخست ترجیح داده اند. ولی این پیش فرض، گفته ای استوار و منطقی نیست؛ چرا که قدر مسلّم از افضلیت در باب امامت افضلیت در صفاتی است که وجود آن ها برای امام لازم است.
علم به احکام شریعت، توانایی و کفایت در رهبری، پارسایی و عدالت پیشگی، شجاعت و استواری از ویژگی هایی است که بیشتر متکلمان مذاهب گوناگون اسلامی برای امام لازم شمرده اند. چون امام در صفات یاد شده دیگران را رهبری می کند، از آن جا که امامت مفضول بر افضل قبیح است، باید در این صفات بر دیگران برتری داشته باشد.
سید مرتضی در این باره گفتار سنجیده و استواری دارد که یادآور می شویم:
<کسی که از نظر علم و سیاست ناقص یا فاقد شجاعت باشد، یا به شتاب زدگی و تندخویی و بخل شدید شناخته شده باشد، به صورت مطلق افضل شناخته نمی شود. و ما افضلیت در همهِ صفاتی که رعایت آن ها در امامت لازم است را لازم دانسته ایم، بنابراین، کسی که در یک صفت افضل و در صفت دیگر مفضول باشد، افضل مطلق که در باب امامت مقصود است، نخواهد بود.>26
وی این گفتار را در پاسخ عبدالجبار معتزلی بیان کرده که گفته است: هرگاه فرد افضل برخی از ویژگی های لازم برای امام را نداشته باشد و مفضول آن صفات را دارا باشد، امامت مفضول بر امامت افضل اولویت دارد. مانند این که افضل دانش و شناخت سیاسی کافی نداشته، ولی در عبادت و مانند آن برتری داشته باشد، اما مفضول در فقه و سیاست متخصص باشد. همین گونه است اگر در فرد افضل صفات ناپسندی یافت شود مانند این که فردی تندخو، شتابزده و بخیل باشد.27
سید مرتضی در نقد سخن عبدالجبار این نکته را یادآور شده است که فرض های یاد شده، بیرون از فرض مورد بحث است؛ زیرا فرض مورد بحث دربارهِ افضلیت مطلق است نه افضلیت نسبی. یعنی کسانی که افضلیت را شرط امامت دانسته اند، قصدشان افضلیت در همهِ کمالات انسانی است، به ویژه کمالاتی که در رهبری دینی جامعه اسلامی نقشی تعیین کننده دارند. پی نوشت ها: 1. الیاقوت فی علم الکلام، ص 76.
2. الذخیره` فی علم الکلام، ص 4290.
3. تقریب المعارف، ص 101.
4. همان، ص 116.
5. تلخیص المحصّل، ص 431، (رساله` فی الامامه`).
6. همان.
7. قواعدالمرام فی علم الکلام، ص 180.
8. نهج الحق و کشف الصدق، ص 168؛ ارشاد الطالبین فی شرح نهج المسترشدین، ص 336. تذکر: متن کتاب تأ لیف علامه حلی و شرح آن تأ لیف فاضل مقداد است.
9. کشف المراد، ص 495.
10. المنقذ من التقلید، ج 2، ص 286.
11. المسل فی اصول الدین، ص 205.
12. اعراف، 28.
13. تقریب المعارف، ص 101.
14. تلخیص المحصّل، ص 431 (رساله ` فی الامامه`).
15. کشف المراد.
16. قواعد المرام، ص 180.
17. ر.ک: سرمایه ایمان، ص 116.
18. مغنی، الامامه`، ج 1، ص 216.
19. شرح المقاصد، ج 5، ص 246.
20. ر.ک: تلخیص المحصل، ص ؛ شرح المواقف، ج 8 ؛ شرح المقاصد، ج 5 .
21. گوهر مراد، ص 343 - 345.
22. شرح المواقف، ج 8، ص 373.
23. ر.ک: شرح المقاصد، ج 5، ص 246؛ شرح العقائد النسفیه`، ص 113.
24. النبراس، ص 535.
25. دلائل الصدق، ج 2، صص 27 - 28.
26. الشافی، ج 3، ص 178؛ نیز ر.ک: دلائل الصدق، ج 3، صص 29 - 30.
27. المغنی، الامامه`، ج 1، صص 227- 228. علی ربانی گلپایگانی ماهنامه انتظار موعود - شماره 10 ادامه دارد ...
94/05/03 - 04:12
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 164]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها