محبوبترینها
از کجا بفهمیم قاشق چنگال اصل است | قاشق چنگال تقلبی نخرید!
با چاپ روی وسایل یک کسب و کار پرسود بسازید
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1799105732
بررسی استراتژی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) در صلح حدیبیه- بخش دوم و پایانی فروپاشی مدبرانه پایگاه شرک در صلح حدیبیه
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: بررسی استراتژی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) در صلح حدیبیه- بخش دوم و پایانی
فروپاشی مدبرانه پایگاه شرک در صلح حدیبیه
در چارچوب اصول علمی مدیریت استراتژیک، صلح حدیبیه به‌عنوان یک تصمیم راهبردی، کاملاً منطبق بر تحلیل‌های علمی و بهترین انتخاب در شرایط خود بوده است.
ارزیابی عوامل خارجی 1. فرصت‌های پیش‌روی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله): از آنجا که اسلام به‌عنوان یک دین جهان‌شمول در منطقه حجاز ابتدائاً ظهور کرد، لذا شرایط محیطی این منطقه، فرصت‌ها و تهدیدهای خاصی را پیش‌روی پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار می‌داد. بنابراین، شرایط اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی این منطقه، در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقش مهمی را ایفا می‌نمود، که براساس اسناد تاریخی در این قسمت به این موضوع پرداخته می‌شود. یکی از فرصت‌های پیش‌روی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) جهت گسترش اسلام، خلأ اعتقادی در بین اعراب بود. اعراب به‌دلیل تنوع اعتقادات موجود در حجاز و تحریف آنها، و گرایش به عقاید سست بت‌پرستی، به‌طور نسبی دچار یک خلأ اعتقادی بودند. (1) بنابراین، تاحدودی بستر رشد برای یک دین جدید با پشتوانه اعتقادی قوی در این منطقه وجود داشت. از‌سوی دیگر آزادی و بی‌بندوباری مطلقی که در حجاز وجود داشت، باعث شیوع نوعی هرج‌و‌مرج در جامعه عربی شده بود، و لذا این مسئله یک خلأ حقوقی و کمبود یک نظام اجتماعی معقول را در جامعه ایجاد کرده بود. (2) به‌عبارت‌دیگر تا حدودی، برخی از مردم خود به‌دنبال یک نظام قانونمند بودند و قوانین اجتماعی معقول اسلام می‌توانست پاسخ بسیار مناسبی برای این نیاز مردم باشد. مسئله سیاسی ـ اجتماعی دیگری که در محیط حجاز فرصت رشد برای اسلام ایجاد کرده بود، عدم وجود حکومت مرکزی قوی بر جزیرةالعرب بود. (3) در‌واقع اگر یک حکومت قوی، نظیر ایران یا روم بر جزیرةالعرب حاکم بود، شاید اسلام در همان نقاط ابتدایی با قدرت زیاد حکومت مرکزی در نطفه خفه می‌شد. (4) علاوه‌بر‌این جزیرةالعرب یک سرزمین خشک همراه با مردم بدوی و فاقد هرگونه جاذبه‌ای برای کشورهای ابرقدرت در آن زمان بود، و لذا این سرزمین به دور از تسلط قدرت‌های بزرگ به‌صورت ملوک‌الطوایفی اداره می‌شد. (5) این شرایط فرصت و آزادی بهتری را برای رشد اسلام فراهم آورده بود. مسئله فرهنگی و اجتماعی دیگری که فرصتی برای رشد سریع اسلام در ابعاد مختلف ایجاد کرده بود، فرهنگ قبیله‌گرایی در اعراب بود. این مسئله از چند وجه برای رشد اسلام مؤثر بود: اول آنکه افراد قبیله، به‌شدت تابع رئیس قبیله بودند، و لذا در صورت ایمان آوردن رئیس قبیله، بسیاری از افراد قبیله نیز نظر او را حق دانسته و اسلام می‌آوردند. (6) از‌سوی دیگر چنانچه فردی از قبیله ایمان آورده و مسلمان می‌شد و قبیله مشکلی با ایمان او نداشت، فرد مذکور در دل قبیله کاملاً ایمن بود. (7) حتی قبایل بزرگ دیگر، در صورت آزار و اذیت او با کل قبیله‌اش مواجه می‌شدند. تنها مسلمانان ضعیف و بی‌قبیله (نظیر عمار و بلال) مورد آزار شدید قرار می‌گرفتند، و سایرین به‌واسطه قبایل و عشیره خود، تا حدودی مصونیت داشتند. (8) ضمن آنکه بحث پناهندگی سیاسی و امنیتی نیز کاملاً در قبایل تعریف‌شده بود. به‌عنوان نمونه، عثمان در پناه یکی از بنی‌امیه در جریان صلح حدیبیه وارد مکه شده و از آزار قریش در امان ماند. (9) درمجموع، هرچند فرهنگ قبیله‌گری مورد تأیید اسلام نیست، اما به‌طورکلی این شرایط، فرصتی را برای رشد سریع‌تر اسلام در جزیرةالعرب فراهم نمود. یکی دیگر از شرایط اعتقادی موجود در حجاز که زمینه مناسبی برای رشد اسلام ایجاد نمود، وجود ریشه‌های اعتقاد به خداوند به‌صورت حنیف و اهل کتاب در میان اعراب بود. (10) اعراب جزیرةالعرب (حتی مشرکین آنها) براساس اصول اعتقادی ادیان الهی، نظیر حنیف، یهود و نصاری با ادبیات این ادیان و اعتقادات آنها تا حدودی آشنایی داشتند. (11) این پیش‌زمینه، بستر مناسبی را برای پذیرش و گسترش اسلام فراهم می‌آورد. نمونه‌ای از آن، اسلام آوردن خیل کثیری از مردم یثرب، به‌دلیل هم‌جواری با یهود و داشتن ذهنیتی از ظهور پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) حجاز است. مسئله دیگری که فرصت نفوذ اعتقادی را برای اسلام در میان اعراب ایجاد می‌نمود آن بود که قریش، به‌عنوان بزرگ و مهتر قبایل عرب، با تمام هیمنه خود، توان مقابله علمی و منطقی را با اسلام نداشت. (12) در نهایت فرصت دیگری که برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آستانه حدیبیه فراهم شده بود، آن بود که جنگ‌های زیاد و عدم موفقیت دشمن، قریش را خسته و فرسوده نمود. پیامبر(صلی الله علیه و آله) دقیقاً به این نکته اشراف داشت (13) و در جریان حدیبیه از این فرصت استفاده کرد. 2. تهدیدهای پیش‌روی جامعه اسلامی: در کنار فرصت‌هایی که محیط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و جغرافیایی حجاز، در راستای رشد و پیشبرد اسلام پیش‌روی پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرارداد، در نقطه مقابل محیط عمومی و کلان حجاز، تهدیدهای جدی‌تری نیز برای گسترش اسلام ایجاد نمود. براساس بررسی اسناد تاریخی، به‌ویژه تاریخ سیاسی صدر اسلام، رئوس کلی این تهدیدات به‌شکل زیر قابل شناسایی است: یکی از تهدیدات مهم در محیط فرهنگی و اجتماعی حجاز، جمود فکری اعراب و تقلید کورکورانه از عقاید آبا و اجداد خود بود. (14) این مسئله آن‌قدر مانع جدی برای پذیرش اسلام در بین بسیاری از اعراب بود که مکرراً در قرآن کریم، این مسئله ذکر و مورد مذمت قرار گرفته است. (15) مسئله فرهنگی دیگری که در برخی از اعراب وجود داشت، روحیه فردگرایی، به فکر خود و یا صرفاً قبیله خود بودن و تفرقه و تشتت بود. (16) این روحیه با منش اجتماعی، ایثار و ازخودگذشتگی اسلام، سازگاری چندانی نداشت و پیامبر(صلی الله علیه و آله) باید بر چنین روحیاتی با سعة‌صدر غلبه می‌کرد. مشکل فرهنگی و اجتماعی بسیار مهم دیگر که در عموم جامعه عرب و حجاز به‌طور فراگیر وجود داشت، روحیه خشن و اخلاق تند اعراب و در‌نتیجه جنگ و تعارض دائمی بین آنها بود. (17) این مسئله به‌عنوان یک تهدید جدی، مشکلات زیادی را برای پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) جهت نشر اسلام در جامعه عربی حجاز، به‌عنوان محیطی سرشار از قتل و غارت و خشونت ایجاد نمود. مسئله بعدی که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) جهت نشر اسلام در ابتدا با آن درگیر بود و سپس به یک مشکل مزمن تبدیل شد، مقاومت شدید قریش به‌عنوان قبیله خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) در پذیرش اسلام بود. قبول اسلام برای اشراف قریش، به‌دلیل ترس از دست دادن موقعیت اجتماعی خود ناممکن شده بود (18) و آنها را به دشمن درجه‌یک اسلام تبدیل کرد. ظاهراً بنا‌بر نقل قرآن، مشکل مقاومت اشراف برای تمامی ادیان الهی وجود داشته است. (19) مسئله دیگری که در راستای این تهدید کار را برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) مشکل‌تر می‌نمود، آن بود که قریش به‌عنوان دشمن درجه‌یک اسلام در بین قبایل جزیرةالعرب بسیار مشهور بوده و به‌عنوان اهل حرم، تقدس و اعتبار ویژه‌ای در حجاز کسب کرده بود. (20) آنها خود را اهل «حمس» می‌نامیدند و با برتری‌جویی، به‌عنوان مهم‌ترین قبیله در بین قبایل عرب مشهور بودند؛ (21) حال آنکه این قبیله مهم، از‌سوی دیگر دشمن درجه‌یک اسلام بود و این مسئله کار را برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) سخت می‌نمود. اما این تهدیدات وقتی شرایط پیچیده‌تری برای پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) ایجاد نمود که بسیاری از قبایل کوچکتر در حجاز به‌دلیل برتری قریش، خود‌به‌خود از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و دینی، تابع این قبیله بزرگ شده بودند و به‌دلیل همین تابعیت، اسلام نمی‌آوردند. (22) لذا این مسئله به‌عنوان یک تهدید جدید مشکل مضاعفی را برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایجاد می‌کرد. از‌سوی دیگر قریش هم‌پیمانانی علیه اسلام داشت که در برخی از موارد (نظیر نبرد احزاب یا واقعه حدیبیه) آنها را می‌توانست علیه اسلام بسیج نماید. (23) علاوه‌بر این قبایل، قبایل دیگری نیز به‌عنوان معاندان اسلام، در اطراف مدینه وجود داشتند که مشکلات و آزار و اذیت‌های مختلفی برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایجاد می‌نمودند. در ادامه دشمنی‌های قریش، یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که سرعت نفوذ اسلام در مکه را به‌شدت تهدید کرده بود، جوسازی‌های زیاد علیه پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در مکه و ایجاد یک ذهنیت منفی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اصحابش در بین توده مردم مکه بود. (24) از‌طرف دیگر به‌دلیل هجرت و محدودیت ابزاری، پیامبر(صلی الله علیه و آله) دسترسی به ابزار تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی مناسبی در مکه، جهت مقابله با این جوسازی‌ها نداشت؛ لذا این مسئله باعث عدم نفوذ گسترده اسلام در بین مردم مکه شده بود. (25) مسئله دیگری که در حواشی این تهدیدات برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) مسئله‌ساز شده بود. رقابت طوایف مختلف داخلی قریش (نظیر بنی‌امیه، بنی‌مخزوم و غیره) با بنی‌هاشم بود. آنها از روی حسادت، حاضر به قبولی نبوت شخصی از طایفه بنی‌هاشم نبودند. تاریخ دقیقاً ذکر این مسئله را توسط ابوجهل به‌عنوان سرکرده دشمنان صدر اسلام، ضبط کرده است. (26) تهدید جدی دیگری که در بین عموم مردم یک جامعه، در تغییرات بزرگ می‌تواند قابل پیش‌بینی باشد، مقاومت به تغییر است. (27) اسلام به‌دلیل ایجاد تغییرات اساسی در اعتقادات مردم و ابطال عقاید جاهلی، به‌طور طبیعی مقاومت بزرگی را در جامعه عربی به‌دنبال داشت، اما این مقاومت در محیط خشن حجاز همراه با شکنجه، قتل، غارت و آزار تازه‌مسلمان‌ها بود. (28) در نهایت یکی از مشکلات اساسی پیامبر(صلی الله علیه و آله) جهت نشر و گسترش اسلام آن بود که جنگ‌های زیاد، فرصت نشر اسلام و ترویج معارف دینی و تبیین منطق فطری اسلام را برای پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) محدود کرده بود. (29) در‌واقع این جنگ‌ها شرایط جامعه اسلامی را از حالت عادی به یک شرایط ملتهب تبدیل کرده بود؛ و طبیعی است که در شرایط ملتهب و پرتنش و به دور از امنیت لازم، فعالیت دینی و فرهنگی عمیق در جزیرةالعرب برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) کاری بس دشوار بود. توجه شود که موقعیت جغرافیای جزیرةالعرب به‌دلیل بیابانی بودن و فواصل دور شهرها و قریه‌ها و کمی راه‌ها، امکان دسترسی محدودی را ایجاد نموده بود، و این خود مانعی جهت گسترش نشر اسلام در حجاز بود. (30) درگیری زیاد پیامبر(صلی الله علیه و آله) در جنگ‌های مختلف این محدودیت را دوچندان کرده بود. در مجموع بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی صدر اسلام، وجود طیف گسترده‌ای از تهدیدات محیطی را برای گسترش اسلام و فعالیت‌های دینی نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) نشان می‌دهد که به رئوس اصلی آنها در این بخش اشاره شد. جدول شماره 2، جمع‌بندی این شاخصه‌ها (تهدیدها و فرصت‌ها) را در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی همراه با امتیاز بندی آنها، جهت استفاده در تحلیل‌های بعدی آورده است. جدول شماره (2) ماتریس ارزیابی عوامل داخلی ردیف عوامل خارجی مؤثر (فرصت‌ها + تهدیدها) ضریب اهمیت نسبی رتبه نمره = رتبه * ضریب اهمیت نسبی 1 2 3 4 5 6 7 8 فرصت‌ها اعراب احساس خلاء اعتقادی داشتند آزادی مفرط و هرج و مرج باعث خلاء نظام اجتماعی و حقوقی شده بود عدم وجود حکومت مرکزی قوی بر جزیرةالعرب عدم تسلط قدرت‌های خارجی بر جزیرةالعرب قبیله‌گرایی و محاسن آن در سرعت رشد اسلام وجود ریشه‌های اعتقاد به خداوند و حنیف و اهل کتاب در حجاز قریش به‌عنوان دشمن درجه 1 توان برخورد منطقی با اسلام را نداشت جنگ‌های زیاد و عدم توفیق، قریش را خسته کرده بود 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 4 4 4 4 4 3 3 3 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.15 0.15 0.15 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 تهدیدها جمود فکری اعراب و تقلید کورکورانه از آباء و اجداد خود همیت جاهلی، فردگرایی و به فکر خود یا صرفاً عشیره خود بودن روحیه خشن، جنگ و تعارض دائمی بین اعراب ترس از دست دادن موقعیت اجتماعی و سروری عرب در بین قریش قریش به‌عنوان دشمن اسلام در حجاز مشهور، معتبر و قدرتمند بود بسیاری از قبایل تابع قریش بوده و به همین دلیل اسلام نمی‌آوردند برخوردهای سیاسی، جو روانی و تبلیغات علیه پیامبر در مکه کثرت قبایل معاند و اعراب بادیه‌نشین علیه اسلام رقابت و حسادت طوایف قریش با بنی‌هاشم و پیامبر مقاومت و فشار در برابر تغییر عقیده، شکنجه، غارت و قتل تازه مسلمان‌ها جنگ‌های زیاد فرصت نشر اسلام را محدود کرده بود مسائل جغرافیایی و دوری و کمی راه‌ها مانعی جهت سرعت نشر اسلام 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 5% 1 2 1 2 1 1 1 1 2 1 1 2 0.05 0.1 0.05 0.1 0.05 0.05 0.05 0.05 0.1 0.05 0.05 0.1 مجموعه امتیاز ارزیابی عوامل خارجی 1 - 2.25 تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی پس از بررسی عوامل داخلی و خارجی جامعه نوپای اسلامی تا واقعه حدیبیه، و استخراج امتیاز هر یک از این عوامل، اکنون به کمک ماتریس سوات، موقعیت استراتژیک جامعه اسلامی در آستانه این واقعه و راهبرد مناسب آن قابل شناسایی است. براساس جداول 2 و 3، امتیاز عوامل داخلی در آن مقطع زمانی 4 / 2 بوده که نشان از فزونی نقاط ضعف جامعه اسلامی است. امتیاز عوامل خارجی نیز 25 / 2 به‌دست آمد که نشان از حجم زیاد تهدیدات محیطی است. در‌واقع شاید این جمله معروف پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) که «هیچ پیامبری به‌اندازه من در رسالت خود اذیت نگردید» (31) نشانه‌ای از همین فزونی نقاط ضعف و کثرت تهدیدات در آن زمان بوده و تأییدی بر تحلیل‌های این پژوهش است. در‌واقع براساس این تحلیل و محاسبات، شکل شماره 1، در‌واقع وضعیت استراتژیک جامعه نوپای اسلامی را به‌وسیله ماتریس سوات مدل‌سازی کرده است.
شکل شماره (1) مدل‌سازی وضعیت استراتژیک جامعه اسلامی تاپیش از صلح حدیبیه همان‌طور که مشاهده می‌شود، براساس این مدل، شرایط جامعه اسلامی در صدر اسلام تا پیش از واقعه حدیبیه، (به‌ویژه پیش از نبرد احزاب) در موقعیت WT قرار داشته است. توجه شود که این استراتژی ایجاب می‌کند، نقاط ضعف و تهدیدها به حداقل رسد. (32) در‌واقع در چنین موقعیتی، براساس مدل سوات، رهبر مجموعه، جهت بقا و رشد مجموعه، در یک حالت تدافعی، باید تفکر استراتژیک خود را بر روی کم کردن نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی معطوف دارد. به‌عبارت دیگر، رهبر مجموعه در این استراتژی باید بتواند با هنرمندی، مجموعه تحت رهبری خود را، از انبوه تهدیدات و نقاط ضعف نجات دهد. استراتژی‌های تهاجمی یا رقابتی (نظیر آنچه برخی از اصحاب در جریان حدیبیه به پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیشنهاد دادند) براساس تحلیل سوات به‌هیچ عنوان، برای جامعه اسلامی در آن مقطع زمانی، استراتژی مناسبی نبوده است. بنابراین، تصمیم استراتژیک پیامبر(صلی الله علیه و آله) مبنی‌بر مصالحه با هدف تقویت بنیه نظام اسلامی و پرهیز و کاهش تهدیدات خارجی، براساس مدل سوات، بهترین انتخاب در آن مقطع زمانی محسوب می‌شود. در واقع باید اذعان نمود، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به‌عنوان یک رهبر مدبر و فره مند، با اشراف کامل بر شرایط داخلی و عوامل خارجی در محیط جامعه اسلامی در آن زمان با فراست، استراتژی مصالحه را جهت تثبیت و تقویت جامعه اسلامی و کاهش تهدیدات خارجی برگزید. بر این اساس اصرار پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) بر صلح با قریش و کنترل تمامی شرایط جهت اجرای این استراتژی، کاملاً توجیه عقلی و منطقی پیدا می‌کند. نکته جالب آن است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در پاسخ به اعتراضات برخی از معترضین، نظیر عمر درخصوص استراتژی صلح، دقیقاً به برخی از نقاط ضعف جامعه در وقایع گذشته و برخی از تهدیدات محیطی اشاره نمودند. (33) این بدان معنی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) کاملاً براساس یک تفکر استراتژیک، سعی در اتخاذ بهترین تصمیم را داشته‌اند. اما در مبحث مدیریت استراتژیک، پس از مرحله اجرای استراتژی به مرحله ارزیابی استراتژی خواهیم رسید. در اینجا براساس اسناد تاریخی، به ارزیابی نتایج راهبرد مصالحه و نیز تغییرات استراتژیک جامعه اسلامی پس از صلح می‌پردازیم. ارزیابی نتایج استراتژی صلح حدیبیه در ارزیابی تاریخی نتایج صلح حدیبیه، اولین نتیجه استراتژیک که در جریان صلح برای اسلام به‌دست آمد، آن بود که قریش به‌عنوان مهتر قبایل جزیرةالعرب و دشمن درجه‌یک اسلام، پس از شانزده سال دشمنی با اسلام، و تلاش بی‌وقفه برای براندازی و ریشه‌کن کردن اسلام، حالا برای اولین‌بار موجودیت اسلام را عملاً به‌رسمیت شناخت و حاضر شد قرارداد 10 ساله صلح با پیامبر(صلی الله علیه و آله) را منعقد نماید. (34) این اولین پیروزی استراتژیک برای پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) بود. از‌سوی دیگر، درحالی‌که قریش سرگرم تجارت خود شد، نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) در سایه صلح و امنیت حاصل از این پیمان، توانست دعوت و رسالت خود را به‌سرعت گسترش دهد. این رویکرد باعث رشد چشمگیر اسلام شد. واقدی می‌گوید: جنگ مانع میان مردم و سخن گفتن با آنها بود. زمانی که جنگ به صلح تبدیل شد، هرکسی کمترین شعوری داشت و درباره اسلام چیزی می‌شنید، مسلمان می‌شد تا جایی که حتی برخی از سران شرک همچون «خالد بن ولید» و «عمرو بن عاص» نیز مسلمان شدند. (35) درجای دیگری آمده است که آن تعداد از قریش که پس از صلح حدیبیه به اسلام گرویدند، بیش از تعدادی بود که طی 19 سال از آغاز بعثت پیامبر از قریش مسلمان شده بودند. (36) مسئله بسیار مهم دیگر، اجازه ورود به مکه و انجام اعمال عمره بود. از آنجا که مکه محل رفت‌و‌آمد و زیارت اعراب در جزیرةالعرب بود، انجام عمره توسط مسلمانان، به اعراب نشان داد که مسلمانان نیز کعبه را معظم می‌شمارند؛ و این‌گونه نیست که مشتی اوباش و از طبقه صعالیک باشند، آن‌گونه که قریش درباره آنها تبلیغات سوء به‌راه انداخته بود. (37) این مسئله به‌ویژه در عمره «القضا »که به‌صورت یک حرکت استراتژیک مذهبی صورت گرفت، نمود بیشتری یافت. در واقع پیامبر(صلی الله علیه و آله) توانست از این فرصت، برای تنویر افکار عمومی به نفع اسلام و مسلمانان استفاده نماید. (38) از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که پس از گذشت مدتی از صلح، اسلام چنان رشد یافت که نزدیک بود بر مکه مستولی شود. مسلمانان و مشرکان درهم آمیختند و اسلام در دل‌هایشان نفوذ کرد. (39) پیامد دیگر صلح حدیبیه فرصتی بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای استیلا بر قبایل معاندی که در اطراف مدینه باعث آزار و اذیت مسلمانان می‌شدند، پیدا نمود. علاوه‌بر‌این پیامبر(صلی الله علیه و آله) توانست بر یک نقطه ضعف بزرگ و قدیمی جامعه اسلامی، یعنی یهود به‌عنوان دشمنان سرسخت اسلام، فائق آید. یهود مرتب پیمان‌شکنی می‌کرد و در آخرین مرحله، در طی نبرد احزاب با تبانی و فتنه‌گری، قصد براندازی حکومت اسلامی را داشت. (40) پس از صلح حدیبیه پیامبر(صلی الله علیه و آله) با آرامش و قدرت، طی غزوه خیبر با یهودیان فتنه‌گر وارد جنگ شده و با شجاعتِ امیرالمؤمنین(علیه السلام) و دیگر اصحاب، آنها را سرکوب نمود. مسئله دیگر، قبایلی بود که از ترس قریش، تاکنون به پیامبر نزدیک نمی‌شدند، ولی پس از صلح حدیبیه آزاد بودند تا هم‌پیمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شوند و با وجود پیمان صلح، دیگر قریش حق نداشت با آنان وارد جنگ شود. (41) یکی از نتایج جالب توجه صلح حدیبیه آن بود که فضای امن و آرامش ایجاد‌شده، باعث گردید صدای پیامبر(صلی الله علیه و آله) به گوش جهانیان برسد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از آنکه توانست تجاوزات قریش را در پشت عهدنامه صلح متوقف نماید، در اندیشه نشر دعوت اسلام به خارج از مرزهای حجاز افتاد. لذا نامه‌های متعددی به ایران، روم، مصر، بحرین، حبشه، یمامه، شام و عمان توسط آن حضرت فرستاده و حاکمان این سرزمین‌ها به اسلام دعوت شدند. (42) اسلام پس از صلح استراتژیک حدیبیه به‌سرعت گسترش یافت، تا جایی که مورخین نوشته‌اند تا پیش از فتح مکه، تعداد بی‌شماری مسلمان شدند و جمعیت مسلمانان رو به فزونی نهاد. (43) در‌واقع از دیدگاه مدیریت استراتژیک، پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) به‌عنوان یک رهبر مدبر، به‌خوبی توانست به کمک استراتژی صلح، نقاط ضعف جامعه اسلامی را کاهش و تهدیدات بیرونی را نیز مدیریت و دفع نماید. (استراتژیWT) (44) نتایج حاصل از اجرای موفق این استراتژی طی 22 ماه، توسط پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) ، براساس مدل سوات در جداول3 و 4 آمده است. تحلیل و محاسبات ماتریس عوامل داخلی و خارجی، نشان می‌دهد پس از اجرای استراتژی صلح، به‌مرور و طی 22ماه، وزن نقاط قوت و فرصت‌ها، بر نقاط ضعف و تهدیدات پیشی بگیرد. جدول شماره (3) ماتریس تغییر عوامل داخلی 22 ماه پس از اجرای صلح حدیبیه ردیف عوامل داخلی اولویت‌دار (نقاط قوت و ضعف داخلی جامعه اسلامی) ضریب اهمیت رتبه امتیاز = ضریب * رتبه 1 2 3 4 5 6 7 8 9 نقاط قوت حقانیت و قدرت علمی و منطق منطبق با فطرت اسلام فصاحت، بلاغت و اعجاز قرآن ابزاری قوی در دست پیامبر اخلاق و شخصیت و حسن سابقه پیامبر و نقش آن در پیشرفت اسلام حسب و نصب پیامبر با قریش و بنی‌هاشم دفاع از محرومین و جذب طبقات ضعیف در اصول اسلامی اتحاد و اخوت بین مسلمانان و بیعت مکرر با پیامبر سلحشوری مسلمانان واقعی هم‌پیمانان پیامبر در اطراف مکه و حجاز (تقویت شد) کثرت مسلمانان و نفرات در برابر قریش و متحدانش (قوت جدید) 7143% 7143% 7143% 7143% 7143% 7143% 7143% 7143% 7143% 4 4 4 3 4 4 4 4 4 0.2875 0.2875 0.2875 0.2143 0.2875 0.2875 0.2875 0.2875 0.2875 1 ـ 2 3 4 5 ـ ـ نقاط ضعف قدرت جریان نفاق در مدینه وجود یهود در مدینه و پیمان‌شکنی آنها علیه مسلمانان ضعف ایمان در بسیاری از اصحاب و آحاد جامعه روحیه جنگندگی و بقایای اخلاقیات جاهلی در جامعه اسلامی کم‌بودن و شهادت مسلمانان واقعی به‌عنوان ذخائر اسلام ناب مشکلات اقتصادی و معیشتی جامعه اسلامی (تا حدودی کنترل شد) قلت مسلمانان و نفرات در برابر قریش و متحدانش کمبود تسلیحات نظامی مسلمانان نسبت به قریش 7143% کنترل و حذف شد 7143% 7143% 7143% 7143% حذف و تبدیل به قوت شد کنترل و حذف شد 1 کنترل و حذف شد 1 1 1 2 حذف و تبدیل به قوت شد کنترل و حذف شد 0.071430 کنترل و حذف شد 0.071430 0.071430 0.071430 0.01429 حذف و تبدیل به قوت شد کنترل و حذف شد مجموع امتیاز ارزیابی عوامل داخلی پس از اجرای صلح مجموع امتیاز ارزیابی عوامل داخلی پیش از اجرای صلح 1 1 ــ ــ 000/3 4375/2 جدول شماره (4) ماتریس تغییر عوامل خارجی 22 ماه پس از اجرای صلح حدیبیه ردیف عوامل خارجی مؤثر (فرصت‌ها ـ تهدیدها) ضریب اهمیت نسبی رتبه نمره = رتبه * ضریب اهمیت نسبی 1 2 3 4 5 6 7 8 9 فرصت‌ها اعراب احساس خلاء اعتقادی داشتند آزادی مفرط و هرج و مرج باعث خلاء نظام اجتماعی و حقوقی شده بود عدم وجود حکومت مرکزی قوی بر جزیرةالعرب عدم تسلط قدرت‌های خارجی بر جزیرةالعرب قبیله‌گرایی و محاسن آن در سرعت رشد اسلام وجود ریشه‌های اعتقاد به خداوند و حنیف و اهل کتاب در حجاز قریش به‌عنوان دشمن درجه 1 توان برخورد منطقی با اسلام را نداشت جنگ‌های زیاد و عدم توفیق، قریش را خسته کرده بود فرصت نشر گسترده اسلام در سایه صلح (فرصت جدید) 625% 625% 625% 625% 625% 625% 625% 625% 625% 4 4 4 4 4 3 3 3 4 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.1875 0.1875 0.1875 0.25 1 2 3 4 ـ ـ 5 ـ 6 ـ ـ 7 تهدیدها جمود فکری اعراب و تقلید کورکورانه از آباء و اجداد خود همیت جاهلی، فردگرایی و به فکر خود یا صرفاً عشیره خود بودن روحیه خشن، جنگ و تعارض دائمی بین اعراب ترس از دست دادن موقعیت اجتماعی و سروری عرب در بین قریش قریش به‌عنوان دشمن اسلام در حجاز مشهور، معتبر و قدرتمند بود وجود هم‌پیمانان قریش و قبایل معاند دیگر علیه اسلام بسیاری از قبایل تابع قریش بوده و به همین دلیل اسلام نمی‌آوردند برخوردهای سیاسی، جو روانی و تبلیغات علیه پیامبر در مکه رقابت و حسادت طوایف قریش با بنی‌هاشم و پیامبر مقاومت و فشار در برابر تغییر عقیده، شکنجه، غارت و قتل تازه مسلمان‌ها جنگ‌های زیاد فرصت نشر اسلام را محدود کرده بود مسائل جغرافیایی و دوری و کمی راه‌ها مانعی جهت سرعت نشر اسلام 625% 625% 625% 625% نفوذ اسلام در قریش و تزلزل قدرت آن کنترل شد و کاهش یافت 625% خنثی‌سازی تبلیغات سوء 625% امنیت جانی طرفین در سایه صلح حذف و تبدیل به فرصت شد 625% 1 2 1 2 نفوذ اسلام در قریش و تزلزل قدرت آن کنترل شد و کاهش یافت 1 خنثی‌سازی تبلیغات سوء 2 امنیت جانی طرفین در سایه صلح حذف و تبدیل به فرصت شد 2 0.0625 0.125 0.0625 0.125 نفوذ اسلام در قریش و تزلزل قدرت آن کنترل شد و کاهش یافت 0.0625 خنثی‌سازی تبلیغات سوء 0.125 امنیت جانی طرفین در سایه صلح حذف و تبدیل به فرصت شد 0.125 شکل شماره 2، تغییر موقعیت استراتژیک جامعه اسلامی را به کمک ماتریس سوات، قبل و بعد از صلح حدیبیه نشان می‌دهد. تغییر اساسی به‌وجود آمده در موقعیت استراتژیک جامعه اسلامی، ابعاد مهمی از نتایج شگرف تصمیم راهبردی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) در صلح حدیبیه را از نظر علمی به تصویر می‌کشد.
شکل شماره (2) تغییر موقعیت استراتژیک جامعه اسلامی قبل و بعد از صلح حدیبیه فروپاشی مدبرانه پایگاه شرک پس از گذشت 22 ماه از صلح حدیبیه، با نقض عهد آشکاری که قریش درخصوص قبیله خزاعه، هم‌پیمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) انجام داد، عملاً پیمان صلح بی‌اعتبار گردید. (45) همان‌طور که در تحلیل‌های قبلی به آن اشاره شد، در آن زمان شرایط جامعه اسلامی و موقعیت استراتژیک آن به‌مدد دوراندیشی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) نسبت‌به زمان عقد صلح حدیبیه کاملاً فرق کرده بود. بنابراین، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با اشراف کامل به شرایط جامعه اسلامی مصمم شد تا به حاکمیت سیاسی شرک پایان دهد. در‌واقع این اقدام یک تغییر استراتژیک از موقعیت تدافعی به موقعیت تهاجمی بود، مسئله‌ای که کاملاً بر تحلیل‌های علمی مدیریت استراتژیک منطبق است (شکل شماره 2). علی‌رغم درخواست‌های ذلیلانه ابوسفیان، پیامبر(صلی الله علیه و آله) دستور آماده‌باش اعلام نمود. (46) مجموع سپاه اسلام را بالغ بر 10هزار نفر تخمین زده‌اند. (47) چنین قدرت نظامی تا آن زمان، در سپاه اسلام سابقه نداشت و طبیعی بود که مشرکین مکه، توان هیچ‌گونه مقاومتی را نداشتند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در نزدیکی‌های مکه، سپاه خود را تقسیم و از چند نقطه وارد مکه نمود و جز مقاومت اندکی در یکی از مسیرها، سپاه قدرتمند اسلام بدون جنگ وارد مکه شد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) کسی را مجبور به پذیرش اسلام نکرد و تنها خون چند نفر از دشمنان سرسخت و یاغی را هدر شمرد که اکثر آنها را نیز بعداً بخشود. (48) نکته قابل توجه در سیره و سبک رهبری پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) ، آن است که حتی در هنگام اجرای استراتژی تهاجم علیه دشمن دیرینه خود کاملاً صلح‌آمیز، مهربان و با‌عطوفت برخورد نمود. بدین‌ترتیب، به‌دنبال یک سلسله تصمیمات استراتژیک پیامبر(صلی الله علیه و آله) از صلح حدیبیه تا فتح مکه، حکومت سیاسی شرک بدون جنگ در حجاز پایان یافت. جابر بن عبدالله صحابی بزرگوار با اشاره به این واقعیت می‌گوید: «ما فتح مکه را جز در صلح حدیبیه نمی‌بینیم.» (49) زهری می‌گوید: «در تاریخ اسلام بزرگ‌تر از صلح حدیبیه هیچ پیروزی رخ نداده است.» (50) سرانجام مکه پس از 20 سال دشمنی با اسلام، بدون جنگ و خشونت و با سرپنجه تدبیر پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) تحت حاکمیت اسلام درآمد. نتیجه همان‌طور که تبیین گردید، صلح حدیبیه یکی از راهبردی‌ترین تصمیمات پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مقطعی حساس و نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در جریان این صلح درس‌های زیادی به مسلمانان درخصوص تصمیمات راهبردی داد: واقع‌بینی نسبت‌به شرایط درونی و بیرونی جامعه اسلامی، برنامه‌ریزی جدی جهت رفع نقاط ضعف جامعه، پرهیز از تهدیدات بیرونی و دوری از ماجراجویی، مسامحه و گذشت از مسائل نه‌چندان مهم جهت حصول اهداف بزرگ‌تر برای جامعه اسلامی و روحیه صلح و آشتی، همگی بخشی از درس‌های این واقعه مهم تاریخی است. پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) با دوراندیشی خود در این واقعه، نشان داد که چگونه تغییر شرایط جامعه اسلامی از شرایط التهاب به ثبات ناشی از صلح می‌تواند در تقویت جامعه و پیشرفت اسلام مؤثر باشد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در این صلح به مسلمانان نشان داد که مشیت الهی، همه برپایه حکمت واصول دقیق خود منطبق است و همیشه رفتار جامعه اسلامی، باید برپایه حزم و دوراندیشی باشد. برای مؤمنان سزاوار نیست تا به پشتوانه ایمان خود تصور کنند همه قوانین الهی به هر شکل و با هر عملکردی به نفع ایشان تغییر جهت می‌دهد، و جامعه اسلامی هیچ‌گاه به‌صرف ایمان خود بی‌نیاز از تفکر، دوراندیشی و حسابگری دقیق در عملکرد خود، به‌ویژه در مناسبات سیاسی نیست. پی نوشت: [1]. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 317 ـ 314. 2. علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 4، ص 296. 3. همان، ص 48؛ جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 157. 4. همان، ص 310. 5. علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 4، ص 274. 6. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 1، ص 437. 7. نهج‌البلاغه، نامه 9؛ جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 311. 8. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج 13، ص 255. 9. بلاغی، صلح حدیبیه، ص 125. 10. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 1، ص 465. 11. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 254. 12. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 280. 13. واقدی، المغازی، ج 2، ص 592. 14. علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 1، ص 286. 15. بقره (2): 170؛ مائده (5): 104؛ اعراف (6): 28؛ لقمان (31): 21. 16. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 156. 17. علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 1، ص 274. 18. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 328. 19. زخرف (43): 23. 20. همان، ص 180 ـ 175. 21. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 1، ص 203 ـ 199. 22. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 179. 23. واقدی، المغازی، ج 2، ص 444 ـ 443. 24. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 1، ص 295 ـ 293. 25. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 277. 26. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 1، ص 316. 27. فرنچ، مدیریت تحول در سازمان، 296. 28. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 277. 29. واقدی، المغازی، ج 2، ص 624 . 30. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 157. 31. (عاملی)، تسلیة العباد، ص 8. 32. رحمان‌سرشت، مدیریت استراتژیک، ص 207 ـ 205. 33. طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 18، ص 403. 34. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 591. 35. واقدی، المغازی، ج 2، ص 624 . 36. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 3، ص 322. 37. مهدوی، «بررسی سیاست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در قبال غیر مسلمانان»، فصلنامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 3، ص 30. 38. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 592. 39. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 3، ص 322. 40. واقدی، المغازی، ج 2، ص 441. 41. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 592. 42. همان، ص 596. 43. طبرسی، مجمع البیان لعلوم القرآن، ج 9، ص 109. 44. کاهش حتی‌الامکان نقاط ضعف و تهدیدات. 45. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 3، ص 390. 46. واقدی، المغازی، ج 2، ص 795. 47. همان، ص 799. 48. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا، ص 631 ـ 629 . 49. طبرسی، مجمع البیان لعلوم القرآن، ج 9، ص 109. 50. ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج 3، ص 322. حسین فخاری: کارشناسی ارشد MBA گرایش مدیریت استراتژیک دانشگاه پیام نور تهران. ناصر برخوردار: استادیاردانشگاه پیام نور تهران. فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 13 انتهای متن/
94/07/20 - 03:12
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 303]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها