تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1835239912
اعجاز قرآن در سنت‌های اجتماعی - بخش اول مصادیق قوانین جامعه‌شناختی در قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: اعجاز قرآن در سنت‌های اجتماعی - بخش اول
مصادیق قوانین جامعه‌شناختی در قرآن
سنّت برادر بودن مؤمنان با همدیگر، اصل عدالت (هدف اصلی بعثت انبیاء)، سنّت فراگیری آثار اعمال، سنّت ظهور و سقوط امّت‌ها، سنّت ارسال رسل، سنّت پیروزی حق بر باطل، سنّت مجازات، سنّت مهلت دادن، سنّت عبرت‌آموزی از اهمّ مصادیق سنن اجتماعی است.
چکیده در این نوشتار، پس از بیان و بررسی مفاهیم اعجاز اجتماعی، سنّت و قانون، اهمیّت شناخت سنّت‌های اجتماعی و ویژگی‌های قوانین جامعه‌شناختی در قرآن بیان گردیده و در پایان، موارد و مصادیق اعجاز اجتماعی قرآن در زمینه قوانین و سنن اجتماعی مورد دقت قرار گرفته است. سنّت برادر بودن مؤمنان با همدیگر، اصل عدالت (هدف اصلی بعثت انبیاء)، سنّت فراگیری آثار اعمال، سنّت ظهور و سقوط امّت‌ها، سنّت ارسال رسل، سنّت پیروزی حق بر باطل، سنّت مجازات، سنّت مهلت دادن، سنّت عبرت‌آموزی از اهمّ مصادیق سنن اجتماعی است که قرآن کریم به آنها اشاره نموده است. در تمام این موارد دست‌کم می‌توان گفت: تمام این ویژگی‌ها، به طور مجموعی، قبل از اسلام و نزول قرآن وجود نداشته است؛ لذا می‌توان از این حیث، اعجاز اجتماعی قرآن را در عرصه ارائه قوانین اجتماعی به اثبات رساند. واژگان کلیدی: قرآن، جامعه، اعجاز اجتماعی، جامعه‌شناسی، سنت‌های اجتماعی، قوانین اجتماعی. مقدمه خداوند هنگامی که حکمت خود را بر زمین گسترانید سعادت دنیوی و اخروی انسان را در قالب کتابی نازل ساخت که آن را قرآن نامید؛ این هدایت‌نامه بزرگ الهی، جامع تمام نیازهای بشری بوده و مربوط به همه ادوار و عصرهاست و تمامی انسان‌ها را شامل می‌شود. احکام و عبادات، قوانین، فضایل و آداب و قوانین سیاسی، مدنی، اجتماعی و اقتصادی همگی در قرآن جمع شده است. از لحن و بیان قرآن در آیه Pوَ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِO (بقره/23)؛ «و اگر از آنچه بر بنده خود (پیامبر) فرو فرستادیم، در تردید هستید، پس اگر راست می‌گویید سوره‌ای همانندش بیاورید». معلوم می‌شود که وجوه اعجاز محدود به زمینه‌ای خاص نیست، بلکه آیات متعدد در هر قسمتی به جنبه‌ای از این اعجاز اشاره دارند. یکی از جنبه‌های علمی اعجاز قرآن، بعد اجتماعی آن است. اعجاز اجتماعی قرآن را به لحاظ مفهومی بایست در ساختار قرآنی‌اش تعریف نمود؛ ساختاری که شامل مباحث و اصولی می‌شود که به طور عمده ناظر به حیات اجتماعی انسان در گذشته، حال و آینده است و اساساً با توجه به کاربست آن در دو بعد نظر و عمل، سعادت انسانی تأمین و تنها با پیمودن چنین مسیری بهشت دست یافتنی و عاقبت بشر ترسیمی عادلانه و معقول می‌یابد. زمانی این بعد از اعجاز قرآن بیشتر خود نمایی می‌کند که برنامه‌هایی را که تاکنون بشر برای سعادت خود داشته، مرور و نتیجه پیشنهادات او را مورد توجه قرار دهیم. یک نمونه بارز آن جامعه‌شناسی است که با ادعای کشف قوانین حاکم بر رفتار اجتماعی، توانسته است به نوعی علت‌یابی و کارکردشناسی یا معانی رفتار بشر را فهم کند؛ قوانینی که نه تنها گره‌ای از مشکلات و مسائل جامعه بشری نگشوده، بلکه حتی در کانون شکل‌گیری خود و در دیگر جاها او را بیش از پیش گرفتار ساخته و نمونه‌ای از جاهلیت ثانی را خلق کرده که بشریت را به نظاره آن کشانده است. (مجله قرآن و علم، 81). مفهوم‌شناسی اعجاز از ماده «عجز» است که در اصل نقیض «حزم» (محکم بستن طناب) (ابن منظور، 5/369) به معنای ضعف و ناتوانی است (فراهیدی، 1/215)، اما در اصطلاح عبارت است از امر خارق‌العاده‌ای که مقرون به تحدّی (مبارزطلبی) و سالم از معارضه باشد. (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 2/311). البته برای ارائه تعریفی دقیق و کامل‌تر، قیود دیگری نیز به این تعریف اضافه کرده‌اند، از جمله اینکه معجزه باید به دست انبیای الهی انجام گیرد، همراه با تحدی و هماورد طلبی باشد، به عنوان شاهد بر صدق ادعای نبوت باشد (معرفت، التمهید فی علوم القرآن، 4/23؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، 35). مفهوم اعجاز اجتماعی قرآن تفسیر اجتماعی در قرون اخیر با حرکت سیدجمال‌الدین اسدآبادی در مصر با نگاهی نو به تعالیم قرآن و اسلام شکل گرفت و شاگرد او، محمد عبده، این نهضت را در گرایش تفسیر اجتماعی متبلور ساخت و پس از او، چنین گرایشی در تفاسیر دیگری همچون المنار، تفسیر المراغی، فی ظلال القرآن، محاسن التأویل، المیزان، نمونه، پرتوی از قرآن، الکاشف و من وحی‌القرآن دنبال شد (رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن 2/348-347). اعجاز اجتماعی قرآن به این معناست که قرآن در زمینه‌های اجتماعی نظریه‌ها و دیدگاه‌هایی را مطرح کرده که قبل از قرآن سابقه نداشته و با عقل و فنون آن زمان قابل دستیابی نبوده و بعد از مدت‌ها به این مطالب و لطایف قرآن پی برده شده است. طبق نظر اسلام، جامعه انسانی همچون سایر مخلوقات الهی تحت سنن و قوانین معینی به حیات خویش ادامه می‌دهد. در اهیمت شناخت این «سنن» و خصوصیات آن، جای هیچ‌گونه شکی نیست. از آنجا که جامعه ما یک جامعه اسلامی است و در جهت رسیدن به مدینه فاضله اسلام در حرکت می‌باشد، شناختن این سنّتها، واجب است؛ چه با شناخت این سنن و قوانین است که جامعه اسلامی می‌تواند راه صلاح را از فساد تشخیص بدهد و به هدف والای خود که همان آرمان‌های اسلامی در زندگی اجتماعی است، نایل آید. آیات و روایات متعددی در این زمینه وجود دارد. علاوه بر این نصوص، دلایل عقلی نیز حکم بر وجود قانون در زندگی اجتماعی می‌کند. واژه خاصی که در متون اسلامی برای قانونمندی جامعه به کار می‌رود، «سنّت» است. برخی از سنن الهی در قرآن کریم با همین لفظ مشخص شده‌اند، ولی آیاتی نیز وجود دارد که اگرچه این واژه در آنها به کار نرفته، ولی نوعی از سنن الهی در آنها مدنظر است؛ بنابراین همه سنّتها در قرآن منصوص نیست، بلکه بخش قابل توجهی از آنها استنباطی است. استنباطی بودن سنّتها اقتضا دارد که محقق با مطالعه الگومند و با کنار هم قراردادن منطقی آیات، قوانین مطوی در آیات را فهم و در اختیار علاقمندان معارف قرآنی قرار دهد. تأکیدات و توجهات مکرر قرآن کریم به حاکمیت سنن بر جامعه و تاریخ و سرگذشت جوامع و تمثیلات متعدد آن، بیان قصص متعدد و گاه تکرار برخی سرگذشت‌ها و تصریحات فراوان به عبرت‌گیری از این سرگذشت‌ها، بیانگر بیانی اعجازگونه در همانندی قوانین جامعه‌شناختی حاکم بر جوامع و سنن اجتماعی مد نظر قرآن کریم است. سرنوشت مشترک داشتن و از طرفی وجود مشترکات فراوان در بین ملل و جوامع و در نتیجه اعتقاد به وجود اشتراک جوامع در قوانین جامعه‌شناسی، دلیلی روشن بر همانندی سنن مورد نظر قرآن‌کریم و قوانین جامعه‌شناختی است. رویکردهای اعجاز اجتماعی قرآن اعجاز اجتماعی قرآن از سه جهت قابل طرح است: 1. بیان گزاره‌های قوانین اجتماعی برتر قرآن؛ 2. نقش قرآن در تحوّل اجتماعی جامعه عرب جاهلی؛ 3. تبیین نظام اجتماعی برتر قرآن. در این نوشتار، تنها به بُعد نظریه‌ها و قوانین و سنن قرآن در زمینه اجتماعی پرداخته شده است؛ و نقش اعجازآمیز قرآن در تأثیر بر جامعه آن زمان و همچنین نظام اجتماعی برتر قرآن و نهادهای اجتماعی همچون خانواده و... مورد بررسی قرار نگرفته است. نظریه‌ها و سنن و قوانینی که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته، در حدّ ادعای اعجاز قرآن است و حداقل به عنوان نظریه‌پردازی‌های قرآن مطرح است؛ هر چند که در برخی از این موارد اعجاز قرآن ثابت شده است. مفهوم قانون و سنّت در قرآن و جامعه‌شناسی «قانون» کلمه‌ای یونانی و به معنای خط‌کش است (زبیدی، تاج العروس، 18/466) و در اصطلاح حقوق، عبارت است از: قضیه کلیه‌ای که یک رشته جزئیات را بیان می‌کند (جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، 517). در جامعه‌شناسی هم می‌توان قانون را قواعد هنجاری متعارفی دانست که در قالب قاعده‌های مجاز و موجه و مورد تأیید اعضای جامعه، هدایت کننده کردارهای اجتماعی در یک جامعه هستند. «سنّت» واژه‌ای است که در لغت به معنای روش، راه، طریقه، طبیعت، سیره و شریعت آمده است (طریحی، مجمع البحرین، 2/436). این اصطلاح در علوم گوناگون به معانی مختلفی به کار رفته است. سنّت در علوم اجتماعی به معنای رفتاری است که همواره وجود داشته و بر اثر ممارست‌های طولانی در افراد ریشه دوانیده باشد (وبر، مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، 99). مفهوم «سنّت» در کاربرد دینی و قرآنی، به معنای ضوابط موجود در رفتار الهی و روش‌های تدبیر امور عالم از سوی خداوند است (مصباح یزدی، جامع و تاریخ از دیدگاه قرآن، 425). از مجموع آیات قرآن کریم به خوبی استفاده می‌شود که منظور از «سنّت» قوانین ثابت و اساسی «تکوینی» یا «تشریعی» الهی است که هرگز دگرگونی در آن روی نمی‌دهد، و به تعبیر دیگر، خداوند در عالم تکوین و تشریع اصول و قوانینی دارد که همانند قوانین اساسی مرسوم در میان مردم جهان دستخوش دگرگونی و تغییر نمی‌شود. این قوانین هم بر اقوام گذشته حاکم بوده است و هم بر اقوام امروز و آینده حکومت خواهد کرد (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 17/437). اهمیّت شناخت سنّت‌های اجتماعی شناخت سنت‌های اجتماعی از چند نظر دارای اهمیت است. برخی از موارد بدین شرح است: 1. خداوند سرنوشت و حالات انسان‌ها را شبیه به هم قرار داده، وقتی ما سرنوشت و حالات ملت‌های قبل از خود را بدانیم، به احوال و سرنوشت خویش نیز پی می‌بریم. 2. بیان سنّت‌های اجتماعی ما را از دو فکر غلط افـراط و تفریط برحذر می‌دارد تا ما فکر نکنیم که تسلیم محض قضا و قدر هستیم و نمی‌توانیم سرنوشت خویش را تغییر دهیم و همچنین فکر نکنیم که آزاد مطلق هستیم؛ بنابراین با شناخت سنّت‌های اجتماعی می‌توانیم برای آینده خود و جامعه خود برنامه‌ریزی درست نماییم؛ زیرا سرنوشت همه انسان‌ها یکسان است. 3. هدف اصلی مباحث جامعه‌شناختی، شناخت علل، عوامل، آثار و پیامدهای پدیده‌ها و رخدادهایی است که در حاشیه زندگی اجتماعی افراد به وقوع می‌پیوندد. با شناسایی علل و آثار آنها، امکان پیش‌بینی، پیشگیری و تحت کنترل قراردادن رخدادها، و حوادث و مسائل اجتماعی فراهم می‌شود. بررسی سنّت‌های اجتماعی ما را قادر می‌سازد تا قوانین و نظام حاکم بر رخدادهای اجتماعی را کشف کرده، با شناخت روابط پدیده‌ها و رخدادهای اجتماعی روند آنها را پیش‌بینی کنیم. 4. آیات قرآن کریم تصریح دارد که هدف از ذکر سنّت، اصلاح و هدایت جامعه است: Pقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَ * هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقینَO (آل‌عمران/137-138) این مسأله به خوبی بیان گردیده است. در این دو آیه، ضمن توجه به سنّت الهی، سیر در سنّتها زمینه‌ساز اصلاح و هدایت انسان‌ها بیان شده است؛ بنابراین، شناخت سنّتها و قوانینی که در سایه آن، جامعه اسلامی بتواند راه صلاح را از فساد تشخیص دهد و به آرمان‌های اسلامی در زندگی اجتماعی نزدیک گردد، یکی دیگر از اهداف مطالعه سنّت‌هاست (حامد مقدم، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، 27). ویژگی‌های قوانین و سنّت‌های جامعه‌شناختی در قرآن قوانین و سنّت‌های الهی دارای ویژگی‌های خاصی است. برخی از ویژگی‌ها بدین قرار است: 1. عمومیت داشتن قرآن کریم با پافشاری فراوان بر روی این قوانین و کلیّت و عمومیت آنها اساساً به این قوانین جنبه علمی داده و در افراد، احساسی عمیق و ژرف را برمی‌انگیزد تا مسائل اجتماعی خود و تاریخ آن را با بصیرت و آگاهی دنبال کنند و با همین آگاهی آنها را بپذیرند؛ از این‌رو می‌فرماید: Pسُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْویلاًO (اسراء/77) «(این) روش فرستادگان ماست که پیش از تو فرستادیم؛ و هیچ تغییری برای روش (و قانون) ما نخواهی یافت». این آیه و آیات دیگر (انعام/34؛ احزاب/62) ما را به خصوصیت استمرار و کلیّت قوانین جامعه شناختی واقف می‌سازد و به آن نیز جنبه‌ای علمی می‌دهد. قرآن همچنین در آیاتی دیگر، کسانی را که سعی دارند به نوعی خود را از این قانون مستثنا کنند، مذمت نموده است: Pأَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَریبٌO (بقره/214) «آیا پنداشتید که داخل بهشت می‌شوید، حال آنکه هنوز مثل (حوادث) کسانی که قبل از شما درگذشته‌اند به شما نرسیده است؟ به آنان سختی (زندگی) و زیان (جسمی) رسید؛ و [چنان] متزلزل شدند که حتی فرستاده [خدا] و کسانی که با او ایمان آورده بودند، می‌گفتند: «یاری خدا کی خواهد آمد؟!» آگاه باشید که یاری خدا نزدیک است!». 2. عدم تبدیل و تحویل‌پذیری Pفَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاًO (فاطر/43)؛ «و برای روش (و قانون) خدا هیچ جایگزینی نخواهی یافت و برای روش (و قانون) خدا هیچ دگرگونی نخواهی یافت». طبق این آیه، نوسان و دگرگونی سنّتها درباره کسی تصور می‌شود که آگاهی محدودی دارد و با گذشت زمان به مسائلی واقف می‌شود که او را از سنّت دیرینه‌اش باز می‌دارد یا درباره کسی است که آگاه است، اما روی میزان حکمت و عدالت رفتار نمی‌کند و تمایلات خاصی بر فکر او حاکم است، ولی پروردگاری که از همه این امور منزه و پاک می‌باشد، سنّتش درباره آیندگان همان است که در باره پیشینیان بوده است. سنّت‌هایش ثابت و تغییرناپذیر است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 18/296). 3. الهی بودن الهی بودن قوانین از اختصاصات قانونمندی جامعه در قرآن کریم است. برخلاف آنچه در اندیشه‌های کلاسیک و رسمی جامعه‌شناسی مطرح است و معمولاً به دلیل سکولار بودن این نوع از مطالعات، قوانین در هر ساحت و با هر گستره‌ای عموماً دارای منشأ و خاستگاه اجتماعی است و ورای آن، اعتقادی به تأثیر عوامل متافیزیک به خصوص در حوزه قوانین حاکم بر جامعه وجود ندارد؛ لیکن در نگاه قرآن کریم چنین قوانینی به آسانی به خداوند نسبت داده شده است؛ از این‌رو، در شانزده مورد که در قرآن کریم واژه سنّت و سنن به کار رفته است، یا به طور مستقیم منتسب به خداست (احزاب/38 و 62؛ غافر/85؛ فتح/23) یا به طور غیر مستقیم به خداوند منتسب است. این کاربرد در گروه اول ناظر به سنّت‌گزار و در گروه دوم به محل اجرای سنن، جوامع و حکومت‌ها مربوط است. 4. آزاد و مختار بودن انسان‌ها قرآن بسیاری از رخدادها را به خواست و نحوه عملکرد انسان‌ها مربوط می‌سازد. مقتضای عبرت و سیر و نظر که در آیات تأکید شده است نیز مختار بودن انسان در قبال سنن است (ر.ک: صدر، سنت‌های تاریخ در قرآن، 136). وجود سنن الهی به معنای وجود جبر و نبودن اختیار نیست. ادعای وجود سنّت‌های الهی در زندگی اجتماعی ممکن است موجب بروز این شبهه شود که انسان موجودی بدون اختیار و مجبور است. برای رفع این شبهه یا وجود آن و روشن شدن جایگاه جبر و اختیار در زندگی انسان، متفکران اسلامی مباحث مفصلی را بیان داشته‌اند. فلاسفه و متکلمان نیز نظرهای مشروح و متفاوتی در این زمینه ابراز داشته‌اند که به صورت «امر بین الامرین» مقبول امامیه قرار گرفته است (ر.ک: طبرسی، مجمع البیان، 2/198). قرآن کریم نیز به این ویژگی اشاره کرده است: ـ Pإِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْO (رعد/11)؛ «خدا آن (سرنوشتی) که در قومی است را تغییر نمی‌دهد تا اینکه آنچه را در خودشان است، تغییر دهند». طبق این آیه، ایجاد هر نوع تغییری در احوال جوامع و امت‌ها به تغییری بستگی دارد که مردم آن جوامع در احوال فردی خویش به وجود بیاورند. زمینه ایجاد سعادت و شقاوت، نعمت و نقمت، نجات و هلاکت مردم جوامع مختلف را خود آن مردم به وجود می‌آورند. ـ Pظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِO (روم/41)؛ «تا (سزای) بعضی از آنچه انجام داده‌اند را به آنان بچشاند؛ باشد که آنان بازگردند». ـ Pوَ لَقَدْ بَعَثْنا فی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَO (نحل/36)؛ «و به یقین، در هر امتی فرستاده‌ای برانگیختیم (تا بگوید) که خدا را بپرستید؛ و از طغیان‌گر(ان و بت‌ها) دوری کنید؛ پس، برخی از آنان کسانی هستند که خدا (آنها را) راهنمایی کرده و برخی از آنان کسانی هستند که گمراهی بر آن(ان) ثابت گردیده است؛ پس در زمین گردش کنید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است». طبق این آیه یکی از سنن الهی سنّت ارسال رسل از طرف خداوند متعال برای هر امتی است خداوند به منظور هدایت هر امتی پیامبری فرستاده است تا آن امت را هدایت کند و پس از بعثت پیامبر است که برخی از مردم هدایت می‌شوند و گروهی به راه ضلات می‌روند؛ بنابراین، خداوند امکان هدایت مردم را فراهم ساخته و این خود مردم هستند که پس از اتمام حجت راه صواب یا ناصواب را اختیار می‌کنند. بر اساس آیاتی که گذشت، مشخص می‌شود که انسان‌ها در زندگی خود مجبور نبوده‌اند، بلکه دارای نوعی اختیار هستند و نسبت به کارهای خود مسئول می‌باشند و وجود سنن الهی به معنای وجود قوانین و مقرّرات جبر مآبانه‌ای نیست که انسان‌ها نتوانند از آنها به هیچ وجه تخلف کرده و کاملاً مطیع و فرمانبردار آنها باشند. انسان می‌تواند براساس سنن الهی با همان سنّت‌های حقّه الهی مخالفت کرده، به‌طور موقّت هم که شده امیال و هواهای نفسانی خود را اطاعت کند. مصادیق قوانین جامعه‌شناختی در قرآن قوانینی که قرآن بیان می‌دارد، محصور به هیچ عصر و زمانی نیست و برای اداره جهان امروز نیز کافی است. در ادامه به برخی از این قوانین و سنن اشاره می‌کنیم: 1. سنّت برادر بودن مؤمنان با همدیگر قرآن اخوت و برادری را به عنوان اصلی‌ترین مسأله‌ای که در پیوند اجتماعی انسان‌ها مطرح است، بیان می‌دارد: Pإِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْO (حجرات/10)؛ «مؤمنان فقط برادران یکدیگرند؛ پس میان دو برادرتان (هنگامی که اختلاف کردند) صلح برقرار کنید». جمله Pإِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌO یکی از شعارهای اساسی و ریشه‌دار اسلامی است؛ شعاری بسیار گیرا، عمیق، مؤثر و پر معنی. اسلام سطح پیوند علایق دوستی مسلمانان را به قدری بالا برده که به صورت نزدیک‌ترین پیوند میان دو انسان با یکدیگر، آن هم پیوندی بر اساس مساوات و برابری یعنی بسان علاقه دو برادر نسبت به یکدیگر مطرح می‌کند. روی این اصل مهم اسلامی، مسلمانان از هر نژاد و هر قبیل و از هر زبان و در هر سن و سالی، با یکدیگر احساس عمیق برادری می‌کنند؛ هر چند یکی در شرق جهان زندگی کند و دیگری در غرب. به تعبیری دیگر، اسلام تمام مسلمان‌ها را به حکم یک خانواده می‌داند و همه را خواهر و برادر یکدیگر خطاب کرده، نه تنها در لفظ و در شعار که در عمل و تعهدهای متقابل نیز همه خواهر و برادرند. در روایات اسلامی نیز روی این مسأله تاکید فراوان شده و جنبه‌های عملی آن ارائه گردیده است. برای نمونه، یک حدیث پر محتوا را از نظر می‌گذرانیم. امام صادقA می‌فرماید: «المؤمن اخو المؤمن کالجسد الواحد. اذا اشتکی شیئاً منه وجد الم ذلک فی سائر جسده و ارواحهما من روح واحده؛ مؤمن برادر مؤمن است و هر دو به منزله اعضای یک پیکرند. اگر عضوی از آن به درد آید، دیگر عضوها درد آن را احساس می‌کنند و ارواح آن دو از روح واحدی گرفته شده‌اند» (کلینی، الاصول من الکافی، 2/166؛ حویزی، نورالثقلین، 5/86). حال سؤال این است چرا اسلام کلمه اخوّت و برادری را برای بیان اندازه علاقه میان فرزندان خود برگزید؟ و سپس چرا این حالت را به ایمان نسبت داد؟ در پاسخ باید گفت: در آن حال که فرهنگ غربی کلمه «هموطن» را برای بیان علاقه موجود میان مردمان خود برگزیده است که از تقدیس زمین و ارتباط مردمان به آن حکایت دارد و به مصالح مشترکی مربوط می‌شود که گروهی از افراد بشر با یکدیگر دارند، و فرهنگ شرقی کلمه «رفیق» را برگزیده و به نقش جریان مبارزه در پیوندهای اجتماعی خود نظر داشته، اسلام برای ما ]مؤمنان جامعه[ کلمه «اخ» و «برادر» را برگزیده است تا از این مطلب آگاه باشیم که صله و پیوند ما به یکدیگر مادّی و بر اساس ارزش نهادن بر زمین و مصالح نیست؛ به همان گونه که به حالت همراهی و رفاقت در سفر اختصاص ندارد، بلکه اصولی و برخاسته از رابطه هر یک از ما با دین خودش است تا چنان شود که دین همچون پدری شود که اصل و ریشه وجود است. لذا هر چه ارتباط ما با اصل نیرومندتر و شدیدتر شود، ارتباط میان خودمان با یکدیگر نیز قوت و شدت بیشتری می‌یابد. وحی اخوت و برادری را به ایمان (و نه به اسلام) نسبت داده است؛ بدان سبب که اسلام تسلیم محض به دین است، در صورتی که ایمان اثری در قلب است که در همه نواحی زندگی انسان تأثیر دارد و آنچه مردمان را به سطح برادری ارتقا می‌دهد، تنها تصدیق اساسی به دین نیست، بلکه به کار بردن آن تعالیم ارزشمند است که موانع مادی و برخاسته از مصلحتی را از میان بردارد که مایه جدایی مردمان از یکدیگر می‌شود (مدرسی، من هدی القرآن، 13/402). علامه طباطبایی6 با اشاره به این ارتباط بین مؤمنان، این قانون را مختص به اسلام می‌داند و چنین می‌آورد: «جمله Pإِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌO قانونی را در بین مسلمانان مؤمن تشریع می‌کند و نسبتی را برقرار می‌سازد که قبلاً برقرار نبوده است و آن نسبت برادری است که آثاری شرعی و حقوقی قانونی نیز دارد» (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 18/316). قرآن اصل عدالت را به عنوان زیربنای همه قوانین اجتماعی پذیرفته است: Pلَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِO (حدید/25)؛ «به یقین فرستادگانمان را با دلیل‌های روشن (معجزه‌آسا) فرستادیم، و همراه آنان کتاب (الهی) و ترازو را فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند». این آیه به یکی از اهداف متعدد ارسال پیامبران اشاره می‌کند. نکته جالب در جمله Pلِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِO این است که از خودجوشی مردم سخن می‌گوید. نمی‌فرماید: هدف این بوده که انبیا انسان‌ها را وادار به اقامه قسط کنند، بلکه می‌گوید: هدف این بوده که مردم مجری قسط و عدل باشند! آری، مهم این است که مردم چنان ساخته شوند که خود مجری عدالت گردند و این راه را با پای خویش بپویند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 23/372). صاحب تفسیر «من وحی القرآن» در معنا و توضیح قسط چنین می‌آورد: «هو العدل الذی ترتکز علیه سلامه الحیاه الفردیه و الاجتماعیه، فی ما یؤکده من خضوع الناس للخط الواحد المتوازن الذی تلتقی فیه حقوقهم جمیعاً، علی أساس التشریعات التفصیلیه التی تنظم لهم ذلک کله علی مستوی العلاقات و المعاملات و الأعمال و الأقوال. و قد نستطیع أن نفهم من هذا الهدف الرسالی، و هو إقامه العدل فی إنزال الرسالات، أن مسأله الحکم و التشریع هی المسأله الأساس فی کل دین، باعتبارها القاعده التی یتحرک فیها المنهج الذی یقوم علیه العدل فی حیاه الناس، فإنه لا معنی لحرکه العدل فی الواقع، من دون شریعه تنظم له خطوطه، أو حکم یشرف علی إدارته و تنفیذه، و سیاسه تدیر أوضاعه فی ساحه الصراع، و فی حرکه الحکم أمام التحدیات، و فی سلامه الخط فی أجواء الانحراف» (ر.ک: فضل الله، 22/47) منابع قرآن کریم، ترجمه دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی و گروهی از اساتید جامعة المصطفی (1388ش)، قم: انتشارات المصطفی.
ابن منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم (1405ق)، لسان العرب، قم: نشر أدب الحوزه.
آقایی، محمدرضا (1390ش)، «اعجاز اجتماعی قرآن با تأکید بر قوانین جامعه‌شناسی»، قرآن و علم، بهار و تابستان، ش8.
آلوسی، سید محمود (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1376ش)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، چاپ هشتم.
حامد مقدم، احمد (1365ش)، «سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم»، مشکوة، تابستان، ش11.
حویزی عروسی، عبد علی بن جمعه (1412ق)، نورالثقلین، تصحیح و تعلیق از سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه إسماعلیان.
خویی، سید ابوالقاسم (1395ق)، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار الزهراء، چاپ چهارم.
رضایی اصفهانی، محمدعلی (1378ش)، تفسیر قرآن مهر، قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن. 10.رضایی اصفهانی، محمدعلی (1387ش)، منطق تفسیر قرآن 2، قم: جامعة المصطفی العالمیه، چاپ سوم. 11.زبیدی، سید محمد مرتضی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق از علی شیری، بیروت: دار الفکر. 12.زحیلی، وهبه بن مصطفی (1418ق)، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، دمشق: دار الفکر المعاصر، چاپ دوم. 13.سمعانی (1418ق)، تفسیر سمعانی، تحقیق یاسر بن إبراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض: دارالوطن. 14.سیوطی، جلال‌الدین (1416ق)، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق از سعید المندوب، لبنان: دارالفکر. 15.صدر، سید محمدباقر (بی‌تا)، سنّت‌های تاریخ در قرآن، ترجمه سید جمال موسوی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی. 16.صدوق، محمد بن علی بن الحسین بابویه قمی (1404ق)، عیون اخبار الرضا، تصحیح و تعلیق از حسین اعلمی، بیروت: مؤسسه الأعلمی. 17.طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه، چاپ پنجم. 18.طبرسی، احمد بن علی بن ابی‌طالب (1386ش)، الإحتجاج، تعلیق سید محمدباقر خرسان، دار النعمان. 19.طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، چاپ سوم. 20.طریحی، فخرالدین (1408ق)، مجمع البحرین، تحقیق از سید احمد حسینی، مکتب النشر الثقافه الإسلامیه، چاپ دوم. 21.طیب، سید عبدالحسین (1378ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، چاپ دوم. 22.فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق)، العین، تحقیق دکتر مهدی مخزومی و دکتر ابراهیم سامرایی، قم: مؤسسه دارالهجرة، چاپ دوم. 23.فضل‌الله، سید محمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک، چاپ دوم. 24.فولادوند، محمدمهدی (1415ق)، ترجمه قرآن، تهران: دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی). 25.فیض کاشانی، ملامحسن (1415ق)، تفسیر الصافی، تهران: الصدر، چاپ دوم. 26.قرائتی، محسن (1388ش)، پرتوی از نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ دوم. 27.قرائتی، محسن (1383ش)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم. 28.قرشی، سید علی‌اکبر (1377ش)، أحسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چاپ سوم. 29.کلینی، محمد بن یعقوب (1365ش)، الاصول من الکافی، تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم. 30.مدرّسی، سید محمدتقی (1419ق)، من هدی القرآن، تهران: دار محبی الحسین. 31.مراغی، احمد بن مصطفی (بی‌تا)، تفسیر المراغی، بیروت: داراحیاء التراث العربی. 32.مصباح یزدی، محمدتقی (1368ش)، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. 33.مظفر، محمدرضا (1383ش)، اصول الفقه، قم: دارالفکر. 34.معرفت، محمدهادی (1428ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة التمهید. 35.مغنیه، محمدجواد (1424ق)، تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الإسلامیه. 36.مکارم شیرازی، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه. 37.مکی العاملی، محمد بن جمال الدین (1411ق)، اللمعه الدمشقیه، قم: دارالفکر. 38.نجفی خمینی، محمدجواد (1398ق)، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه. 39.وبر، ماکس (1371ش)، مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، ترجمه احمد صدارتی، تهران: نشر مرکز، چاپ سوم. جواد ایروانی: استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی (نویسنده مسئول). سید ابوالقاسم حسینی زیدی: دانشجوی دکتری دانشگاه علوم اسلامی رضوی. مجله قرآن و علم شماره 13. ادامه دارد...
http://fna.ir/LU4LHK
94/12/08 - 04:10
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 110]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها