تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834717445
بررسی و تحلیل نظری اخلاق جنگ در قرآن و حدیث
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
بررسی و تحلیل نظری اخلاق جنگ در قرآن و حدیث
شروع جنگ در اسلام مشروط به شرایطی چون مقابله با تجاوزگری، دفاع از مظلوم، رفع فتنه، فقدان راه حل مسالمت‌آمیز است که همگی از اصول مترقی اخلاقی اسلام خبر می‌دهد.
بخش دوم و پایانی 3. اخلاقی بودن جهاد ابتدایی دیدگاه سوم در این رابطه، مشروع دانستن جهاد ابتدایی با توجیه اخلاقی آن است. این افراد معتقدند با نگاه به آیات متعدد قرآن درباره جهاد، روایات اسلامی و سیره پیامبر(ص) به این نتیجه می‌رسیم که جهاد ابتدایی، به این معنا که دولت اسلامی بدون وجود تجاوز مستقیم به قلمرو اسلامی، به کشور دیگر حمله کند، وجود دارد؛ ولی براساس معیارهای پذیرفته‌شده عقلایی و جهانی در مورد جنگ عادلانه، جهاد ابتدایی مشروع در اسلام از قبیل جنگ عادلانه است و همه معیارهای فعل اخلاقی را دربر دارد. ما نیز ضمن پذیرش مشروع بودن اصل جنگ ابتدایی از لحاظ فقهی و وقوع آن در صدر اسلام، سعی خواهیم کرد آن را از لحاظ اخلاقی بررسی و تحلیل کنیم. ازاین‌رو در ادامه معیارهای جنگ عادلانه را یک‌به‌یک مرور کرده و آنها را با شرایط جهاد ابتدایی براساس آیات و روایات مقایسه می‌کنیم. 1 ـ 3. هدف عادلانه همان‌گونه که در مقدمه گفته شد، امروزه نظریه جنگ عادلانه، مهم‌ترین و پذیرفتنی‌ترین دیدگاه در مورد جنگ و رابطه آن با اخلاق است. براساس این نظریه، جنگ نیز مانند سایر افعال انسان می‌تواند اخلاقی و پسندیده یا غیر اخلاقی و مذموم باشد. فیلسوفان اخلاقِ طرف‌دار این نظریه برای جنگ عادلانه یا اخلاقی شرایطی قرار داده‌اند که از جمله آنها داشتن هدف عادلانه است. در توضیح این شرط گفته شده است که دولت‌ها باید در شروع جنگ هدفی اخلاقی داشته باشند؛ یعنی برای دفاع از خود، کشور ثالث یا در حمایت از مردم تحت ستم یک دولت ظالم، جنگ را آغاز نمایند. به‌طورکلی آنچه که در پایان جنگ اتفاق می‌افتد، باید رفع ستم و ظلم و دفع تجاوزگری باشد. با نگاهی به آیات و روایات و سیره عملی پیامبر اکرم(ص) به این نتیجه می‌رسیم که در اسلام نیز مهم‌ترین عنصر و شرط در آغاز جنگ، داشتن هدف صحیح و عادلانه است. اهداف جهاد در اسلام می‌تواند شامل موارد زیر شود: 1 ـ 1 ـ 3. در راه خدا از آنجا که اسلام دین توحید و خداپرستی است، تمام احکام و دستورات آن نیز متناسب با این جهان‌بینی، حول محور توحید بنا شده است. از همین‌رو، در جنگ فرهنگ قرآنی، مفهومی مقدس به خود می‌گیرد و بر آن نام جهاد فی سبیل الله گذاشته می‌شود و برای آن نه پاداش‌های دنیوی، بلکه اجر اخروی درنظر گرفته می‌شود: فَلْیُقاتِلْ فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أ‌َوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أ‌َجْراً عَظِیما. (نساء / 74) آنها که زندگی دنیا را به آخرت فروخته‌اند، باید در راه خدا پیکار کنند، و آن‌کس که در راه خدا پیکار کند و کشته شود یا پیروز گردد، پاداش بزرگی به او خواهیم داد. مطابق این آیه و بسیاری از آیات دیگر، جهادی مقدس شمرده شده است که در راه خدا و نجات بندگان خدا و زنده کردن اصول حق و عدالت و پاکی و تقوا باشد، نه جنگ‌هایی که به‌خاطر توسعه‌طلبی، تعصب، توحش، استعمار و استثمار صورت گیرد. در اسلام جنگی مشروعیت دارد که منطبق با مفهوم جهاد باشد؛ یعنی جهاد فی سبیل الله. (مکارم شیرازی، 1374: 4 / 9) هدف اسلام از دعوت مسلمانان به جهاد، نه توسعه‌طلبی و استیلای بر ثروت و منابع دیگر کشورها و نه اعتلای شخص، ملت، دولت و یا قبیله‌ای خاص است؛ بلکه هدف از جهاد، اعتلای کلمه الله و گسترش عبودیت و بهره‌مند کردن بشریت از این خیر عظیم است. (سید قطب، 1412: 2 / 708) در یـک جمله می‌توان گفت: در راه خدا جنگیدن، اساسی‌ترین ویژگی جنگ در اسلام است که صف مؤمنان مجاهد را از صف طاغوتیان جنگجو جدا می‌کند. قرآن کریم به‌صراحت به این مطلب اشاره می‌کند: الَّذِینَ آمَنُوا یقَاتِلُونَ فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا یقَاتِلُونَ فِی سَبیل‌ِ الطَّاغُوتِ. (نساء / 76) کسانی که ایمان دارند، در راه خدا پیکار می‌کنند و آنان‌که کافرند، در راه طاغوت. ازاین‌رو، یکی از مهم‌ترین اهداف جهاد در اسلام، اطاعت از خداوند است و مجاهدی که با این هدف مقدس در راه خدا پیکار می‌کند، از هرگونه عمل ستمگرانه، ظالمانه و تجاوزکارانه دور و مبراست. چنین جنگی مسلماً اخلاقی و عادلانه خواهد بود. 2 ـ 1 ـ 3. گسترش توحید و محو شرک؛ دفع فتنه در ارتباط با هدف عادلانه گفته شده است که مبارزه با ظلم و بیدادگری یک دولت، می‌تواند مجوز آغاز جنگ باشد. در اسلام دفع فتنه و فساد یکی از مهم‌ترین اهداف جهاد برشمرده شده است. آیا دفع فتنه هدفی عادلانه است؟ آیا این هدف، از قبیل رفع ظلم و ستم بوده، ستودنی و پسندیده است؟ لازم است در ابتدا مقصود از فتنه بیان شده و سپس اخلاقی بودن آن ارزیابی گردد. قرآن کریم در دو آیه به این هدف مهم اشاره کرده است: وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إ‌ِلأ‌َ عَلَى الظَّالِمِین. (بقره / 192) وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإ‌ِنَّ اللَّهَ بما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. (انفال / 39) در مورد معنای «فتنه» در این آیه میان مفسرین اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی به قرینه «و یکون الدین لله» فتنه را به‌معنای شرک دانسته‌اند. (طباطبایی، 1417: 2 / 63) برخی نیز معتقدند سه هدف برای جهاد در این آیه ذکر شده: از میان بردن فتنه‌ها، محو شرک و بت‌پرستی و جلوگیری از ظلم و ستم. (مکارم شیرازی، 1374: 2 / 27) با این اوصاف، این سؤال مطرح می‌شود که آیا جنگ برای مبارزه با شرک نوعی تحمیل عقیده و مخالف با آزادی انسان‌ها نیست؟ توجیه اخلاقی این نوع جنگ چیست؟ مفسرین و اندیشمندان اسلامی در پاسخ، چنین جنگی را از قبیل جنگ برای رها ساختن انسان‌ها از ظلم و جور دولت‌های ظالم و آزادی انسان‌های دربند دانسته و آن را اخلاقی می‌شمارند. درحقیقت مفهوم ظلم مفهوم عامی است که فقط شامل ظلم مادی و دنیوی نمی‌شود؛ بلکه از مهم‌ترین ظلم‌ها، دربند کردن روح انسانیت و مانع رسیدن ندای توحید به روح و جان انسان‌ها شدن است. به این ترتیب جهاد اسلامی نه به‌خاطر فرمانروایی در زمین و کشورگشایی، و نه به‌منظور به چنگ آوردن غنائم و تهیه بازارهای فروش یا تملک منابع حیاتی کشورهای دیگر، یا برتری بخشیدن نژادی بر نژاد دیگر است؛ بلکه هدف یکی از این سه چیز است: خاموش کردن آتش فتنه‌ها و آشوب‌ها که سلب آزادی و امنیت از مردم می‌کند، محو آثار شرک و بت‌پرستی، و نیز مقابله با متجاوزان و ظالمان و دفاع در برابر آنان. بنابراین در این آیه خداوند مجوز جهاد ابتدایی را به‌منظور رفع فتنه صادر نموده و این کار، به‌معنای رفع موانع رسیدن ندای حق به مردم حق‌طلب جوامع تحت حکومت ظالمان و بی‌دینان، نه‌تنها منافاتی با عدالت و آزادی ندارد، بلکه نوعی دفاع از آزادی و حریت انسان‌هاست تا با فراهم شدن فضایی پاک و آزاد در آموزه‌های فطری اسلام اندیشیده و آن را بپذیرند. (همان) انسان‌ها در تمامی جوامع بشری از این حق برخوردارند که ندای حق و فطرت را بشنوند و در فضای امن فکری حقیقت را جستجو نمایند. کسانی که مانع از وصول مردم به آزادی فکری می‌شوند تا در جهل و بی‌خبری قیود اسارت و بندگی را بر آنان تحمیل نموده و ظلم و فساد را گسترش دهند، در عمل به جنگ با دین برخاسته‌اند و باید با آنان مبارزه کرد. برخی از مفسرین نیز فتنه را به‌معنای تجاوزگری و حمله دشمن دانسته و از این جهت جهاد به هدف دفع فتنه را همان دفاع تلقی کرده‌اند. اینان معتقدند ضمیر «قاتلوهم» در این آیه به «الذین یقاتلونکم» در آیه قبل برمی‌گردد؛ بنابراین با توجه به سیاق آیات قبل منظور از فتنه همان تجاوزی است که مشرکان آغازگر آن بوده‌اند. دلیل بر این ادعا، معنای لغوی «فتنه» است که به‌معنای گذاشتن طلا در آتش است تا خالص و ناخالص آن معلوم شود. با دقت در معانی ماده «فتن» درمی‌یابیم که در همه موارد معنای سختی وجود دارد. در «فتنه» به‌معنای امتحان نیز معنای سختی هست. بنابراین چون در شرک مفهوم سختی وجود ندارد، نمی‌تواند ازجمله معانی فتنه تلقی شود. عبارت «و یکون الدین لله»، یعنی تا استیلا و حاکمیت از آن خدا گردد؛ چراکه یکی از معانی دین، استیلا و سلطه است و در اینجا به قرینه مقام، مراد همین معناست. (صالحی نجف‌آبادی، 1382: 24؛ رشید رضا 1373: 2 / 210) بنابر هر تفسیری، یکی از اهداف جهاد رفع فتنه و فساد معرفی شده که چه آن را شرک و بت‌پرستی، رعب و وحشت و یا تجاوز دشمن بدانیم، در عادلانه و اخلاقی بودن آن تردیدی وجود ندارد؛ زیرا این هدف، همان دفاع از حقوق انسان‌ها و انسانیت است. جهاد برای گسترش توحید و رفع موانع در رسیدن ندای آسمانی به مردم در جهل رهاشده، دفاع از مقدس‌ترین و مهم‌ترین حقوق انسان‌هاست. (مطهری، 1389: 80) نکته دیگر اینکه، جهاد برای انتشار دین و توحید با اصل آزادی فکر و عقیده منافاتی ندارد؛ زیرا در اسلام، ایمان و اعتقاد موضوعی اختیاری و کاملاً شخصی است: «لا إ‌ِکْراهَ فى الدِّین‌ِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی» (بقره / 256)؛ به این دلیل که اصولاً ایمان را نمی‌توان به اجبار بر کسی تحمیل کرد. بنابراین چنین جنگ‌هایی در اسلام تنها برای رفع موانع و از بین بردن حکومت‌های فاسد و رساندن پیام توحید به مردم بوده تا به انتخاب خود ایمان بیاورند. از سوی دیگر میان آزادی فکر و آزادی عقیده تفاوت وجود دارد. فکر از قوه تفکر انسان ناشی می‌شود و در نتیجه، منطقی است؛ ولی عقیده به‌معنای بستگی و گره‌خوردگی است و چه‌بسا عقیده‌هایی که هیچ مبنای فکری و عقلانی ندارد. اینکه گفته می‌شود بشر حق دارد آزاد باشد، در حوزه فکر کردن است؛ اما اعتقادهایی که کوچک‌ترین ریشه فکری ندارد، فقط یک انعقاد و انجماد روحی است که نسل به نسل آمده و عین اسارت و بندگی است؛ ازاین‌رو، جنگیدن برای از بین بردن این عقیده‌ها، جنگ در راه آزادی بشر است، نه جنگ علیه آزادی بشر. (مطهری، 1389: 87) 3 ـ 1 ـ 3. رفع تجاوز از مهم‌ترین مصادیقی که در نظریه جنگ عادلانه برای جنگ پسندیده ذکر شده، نبردی است که برای دفع و رفع تجاوز باشد؛ به همین دلیل نبرد متفقین علیه آلمان در طول جنگ جهانی دوم را عادلانه و اخلاقی به‌شمار می‌آورند. در بسیاری از آیات مقیده جهاد، به دفاعی بودن جنگ در اسلام و مقابله با تعدی تصریح شده است. به‌عنوان نمونه: أ‌ُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بأ‌َنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى نَصْر‌ِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أ‌ُخْر‌ِجُوا مِنْ دِیار‌ِهِمْ بغَیْر‌ِ حَقٍّ إ‌ِلأ‌َ أ‌َنْ یَقُولُوا رَ بُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ ببَعْض‌ٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَز‌ِیز. (حج / 40 ـ 39) به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل گردیده، اجازه جهاد داده شده است؛ چراکه مورد ستم قرار گرفته‌اند، و خدا بر یاری آنان تواناست. همان‌ها که از خانه و شهر خود به ناحق رانده شدند، جز اینکه می‌گفتند: «پروردگار ما، خدای یکتاست» و اگر خداوند بعضی از مردم را توسط بعضی دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه‌ها، و معابد یهود و نصارا، و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می‌شود، ویران می‌گردد و خداوند کسانی که او را یاری کنند [و از آیینش دفاع نمایند] یاری می‌کند؛ خداوند قوی و شکست‌ناپذیر است. این آیه که به عقیده برخی اولین آیه جهاد است، صریحاً جنگ را در آنجایی مجاز دانسته که هجوم نظامی از طرف دشمن آغاز شود و مردمی مورد ظلم و ستم قرار گیرند. در آیه بعد حق دفاع به مردمی داده شده است که به ناحق و فقط به‌خاطر ایمان به خدا از وطن خود رانده شده‌اند. اشاره این آیه به مسلمانان مهاجر است که شکنجه و آزار مشرکان مکه آنان را ناگزیر کرد از وطن خود هجرت کنند. وَ قاتِلُوا فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. (بقره / 190) در راه خدا با کسانی بجنگید که به شما حمله نظامی می‌کنند، و تجاوز نکنید؛ زیرا خدا تجاوزکاران را دوست ندارد. از این آیه چند نکته به‌دست می‌آید: 1. جنگ باید در راه خدا باشد، نه به‌منظور کشورگشایی یا انتقام‌جویی یا اشباع غریزه جاه‌طلبی و برتری‌جویی استکباری و مانند اینها. 2. این آیه به‌صراحت می‌گوید با آنان‌که به شما حمله نظامی می‌کنند، بجنگید. بنابراین اگر حمله‌ای از سوی دشمن انجام نگیرد، جنگ منتفی است. 3. عبارت «و لا تعتدوا» علاوه بر اینکه هرگونه تعدی و تجاوز به‌صورت عام را نهی می‌کند، تأکیدی است برای قید «الذین یقاتلونکم» و به این معناست که هرگونه جنگ ابتدایی و بدون تجاوز ممنوع است. (طبرسی، 1372: 2 / 510) اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أ‌َخْر‌ِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أ‌َخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أ‌َشَدُّ مِنَ الْقَتْل‌ِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجدِ الْحَرام ِ حَتَّى یُقاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإ‌نْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِر‌ِینَ. (بقره / 191) و آنها [بت‌پرستان] را هر کجا یافتید، به قتل برسانید و از جایی که شما را بیرون ساختند [مکه]، آنها را بیرون کنید، و فتنه از کشتار هم بدتر است، و با آنها در نزد مسجدالحرام [در منطقه حرم] جنگ نکنید، مگر اینکه در آنجا با شما بجنگند. پس اگر با شما پیکار کردند، آنها را به قتل برسانید، چنین است جزای کافران! در این آیه نیز خداوند مسلمانان را از آغاز جنگ نهی کرده و جنگ را به‌عنوان دفاع جایز دانسته است. در واقع این آیه به مسلمانان می‌گوید چون این کفار آغازکننده تجاوز بودند و شما را از شهر و خانه خود اخراج کردند و منشأ فتنه بودند، شما هم هرجا آنها را یافتید، به قتل رسانید. برخی «فتنه» در این آیه را مصادره کردن اموال مسلمین در مکه و شکنجه و آزار آنان در این شهر دانسته‌اند؛ ازاین‌رو آغازگر جنگ به‌نوعی مشرکین بوده‌اند. (مکارم شیرازی، 1374: 2 / 23) وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجال‌ِ وَ النِّساءِ وَ الْو‌ِلْدان‌ِ الَّذِینَ یَقُولُونَ ربَّنا أ‌َخْر‌ِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِم ِ أ‌َهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً. (نساء / 75) چرا در راه خدا و [در راه] مردان و زنان و کودکانی که [به دست ستمگران] تضعیف شده‌اند، پیکار نمی‌کنید؟ همان افراد [ستمدیده‌ای] که می‌گویند: «پروردگارا ما را از این شهر [مکه] که اهلش ستمگرند، بیرون ببر و از طرف خود، برای ما سرپرستی قرار ده و یار و یاوری برای ما تعیین فرما. در این آیه نیز مجوز قتال برای مسلمانان، ظلم و ستم کافران و مشرکان مکه دانسته شده است. الشَّهْرُ الْحَرامُ بالشَّهْرِ الْحَرام ِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَن‌ِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بمثْل‌ِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أ‌َنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِین. (بقره / 149) ماهِ حرام در برابر ماهِ حرام! [اگر دشمنان احترام آن را شکستند و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید] و تمام حرام‌ها [قابلِ] قصاص است. و [به‌طورکلی] هرکس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدی کنید! و از خدا بپرهیزید [و زیاده‌روی ننمایید] و بدانید خدا با پرهیزکاران است. در بخش دوم این آیه خداوند یک حکم کلی را بیان می‌کند که هرکس به شما تعدی کند، شما هم مقابله به مثل کنید که طبعاً یکی از مصادیق آن، جنگ دفاعی است. در این آیات به‌خوبی دیدگاه اسلام در مورد جنگ تییین شده است. در آیاتی که گذشت، مجوز جنگ برای مسلمانان تعدی و تجاوز دشمن و دفع ظلم و ستم و در نهایت برای رضای خداوند و نه انتقام‌جویی قرار داده شده است. با این حال آیات دیگری نیز در قرآن کریم داریم که مسلمانان را به‌صورت مطلق به جنگ و جهاد دعوت کرده است. همان‌گونه که پیش از این گفته شد، یکی از اصول مهم محاوره که همه عقلا بر آن اتفاق دارند، حمل کلام مطلق بر مقید است. در آیات قرآن نیز این اصل تا زمانی که دلیل خاص بر اجرایی نبودن آن نباشد، جاری و صحیح است. ازاین‌رو، آیات مطلق جهاد در قرآن به موارد دفاع و رفع تجاوز حمل می‌گردد که اخلاقی بودن این نوع جهاد از مسلمات است. 4 ـ 1 ـ 3. حمایت از مظلومان و مستضعفان یکی از معیارهای جنگ عادلانه، حمایت از ملت‌های مظلوم و مورد تجاوز واقع‌شده است. در اسلام نیز به این هدف توجه شده است. پروردگار متعال جامعه اسلامی را به حمایت و نجات مستضعفان در برابر ستم و تجاوز ظالمان فرامی‌خواند؛ مسلمانان اجازه ندارند در برابر آنچه از ستم و جنایت نسبت به ستمدیدگان عالم می‌گذرد، بی‌تفاوت باشند و این از مسائل مهم در شریعت اسلامی و حاکی از حقانیت دین می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا لَکُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَال‌ِ وَالنِّسَاءِ وَالْو‌ِلْدَان‌ِ الَّذِینَ یقُولُونَ ربَّنَا أ‌َخْر‌ِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیةِ الظَّالِم ِ أ‌َهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیرًا. (نساء / 75) این آیه شریفه در مقام ترغیب و تحریک به جهاد در راه خدا و استقرار حکومت عدل الهی در راه نجات بیچارگان است. از آیه می‌توان استفاده کرد که برای نجات همه مستضعفان جهان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، پیکار لازم است. روایات متعددی نیز لزوم حمایت و اجابت ندای مظلوم را بیان نموده است؛ ازجمله این سخن پیامبر گرامی اسلامی(ص) که فرمودند: اتقوا دعوه المظلوم و ان کان کافرا فانه لیس دونه حجاب. (نهج‌الفصاحه: 164) از نفرین مظلوم بترسید، اگرچه کافر باشد؛ زیرا در برابر نفرین مظلوم پرده و مانعی نیست. 2 ـ 3. قصد و نیت صحیح در نظریه جنگ عادلانه گفته شده است که قصد دولت در شروع جنگ باید صرفاً رسیدن به هدف عادلانه باشد. داشتن هدف عادلانه برای شروع جنگ کافی نیست؛ بلکه انگیزه واقعی در پس توسل به جنگ نیز باید از لحاظ اخلاقی درست باشد. انگیزه تصرف سرزمین و افزایش قدرت، انتقام‌جویی و یا نفرت نژادی نباید در کار باشد. به‌عبارت دیگر، گاهی دفع تجاوز بهانه‌ای است برای شروع جنگ؛ ولی نیت واقعی در پس آن، افزایش قدرت، انتقام‌جویی و تسویه نژادی است. چنین جنگی عادلانه و اخلاقی نیست. در اسلام، جنگ باید در راه خدا و به‌منظور اطاعت از دستورات او انجام شود. تعدی و تجاوز صراحتاً در قرآن منع شده است: وَ قاتِلُوا فِی سَبیل‌ِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. (بقره / 190) در راه خدا با کسانی بجنگید که به شما حمله نظامی می‌کنند، و تجاوز نکنید؛ زیرا خدا تجاوزکاران را دوست ندارد. هنگامی که جهاد در راه خدا باشد، انجام کارهای غیر اخلاقی و داشتن انگیزه‌های فاسد و تجاوزکارانه ممنوع است؛ ازاین‌رو در اسلام تعرض به غیر نظامیان، زنان و کودکان، دشنام دادن به دشمن، استفاده از سلاح شیمیایی، حمله به مراکز مقدس، آسیب به طبیعت و محیط زیست و ... ممنوع است. در چنین آیینی خدعه و فریب و حمله به کشورها در قالب اهداف خیرخواهانه، نوعی پیمان‌شکنی و ناپسند است. منابع اسلامی به‌شدت و مکرر از پیمان‌شکنی و نقض عهد نکوهش نموده است. در حدیثی از رسول خدا(ص) تأکید شده است: و اذا نقضوا العهد سلط الله علیهم عدوّهم. (مجلسی،1404: 70 / 369) و هرگاه پیمان‌شکنی کنند، خداوند دشمنان را بر آنها مسلط می‌کنند. این روایت و روایات مشابه عمومیت دارند و شامل پیمان‌شکنی با کفار نیز می‌شود؛ همان‌گونه که علامه مجلسی نیز به همین مطلب اشاره کرده است. (همان: 370 ـ 37) بنابراین، از آنجاکه هدف در جهاد ابتدایی تسلط جامعه‌ای بر جامعه دیگر و یا گسترش محدوده جغرافیایی یک کشور و یا بهره‌برداری از منافع اقتصادی، معادن و منابع و عواید کشورهای دیگر نیست؛ بلکه هدف اصلی زمینه‌سازی برای خداپرست شدن انسان‌ها و هدایت آنهاست و با توجه به روح حاکم بر ادیان توحیدی، ازجمله اسلام که دخالت در جوامع توحیدی به‌منظور آگاه کردن آنها را در تضاد با آزادی نمی‌داند، چنین جنگی نه‌تنها مذموم و ظالمانه نیست، بلکه عملی اخلاقی و عین عدالت است. (مصباح یزدی، 1378: 3 / 420) 3 ـ 3. آخرین راه حل براساس آنچه از آموزه‌های دین اسلام به‌دست می‌آید، جنگ و جهاد به‌عنوان آخرین حربه برای دفع فتنه و تجاوز دشمن درنظر گرفته شده است. ازاین‌رو، اصل اولیه در اسلام صلح و آرامش و زندگی مسالمت‌آمیز است و جنگ به‌عنوان گزینه آخر مطرح است. در همه جنگ‌ها پیامبر ابتدا با دشمن به مذاکره می‌پرداختند و آنها را به پذیرش اسلام دعوت می‌کردند و در صورت عدم توافق، به جهاد مبادرت می‌فرمودند. در قرآن نیز دستورات صریحی مبنی‌بر پذیرش صلح و اولویت آن وجود دارد: وَإ‌ِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْم ِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إ‌ِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَإ‌ِنْ یرِیدُوا أ‌َنْ یخْدَعُوکَ فَإ‌ِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أ‌َیدَکَ بنَصْر‌ِهِ وَبالْمُؤْمِنینَ. (انفال / 62 ـ 61) و اگر آنان تمایل به صلح نشان دادند، تو نیز به آن متمایل شو و برخدا تکیه کن که او شنوا و داناست، و اگر بخواهند تو را فریب دهند، خدا برای تو کافی است؛ همان کسی است که تو را با یاری خود و یاری مؤمنان تقویت کرد. فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أ‌َلْقَوْا إ‌ِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهمْ سَبیلا. (نساء / 90) اگر کافران و ظالمان از جنگ کناره گرفتند و دست کشیدند و با شما طرح صلح انداختند، دیگر بر آنها دست نگشایید و شما را بر ایشان در آن صورت راه و دستی نیست. بنابراین آنچه موجب می‌شود اسلام به‌طور استثنا جنگ را روا بشمارد، این است که به رستگاری و خیر بشریت (نه‌تنها یک ملت یا یک نژاد یا یک فرد) تحقق بخشد؛ نمودهای عالی اخلاقی انسان را که منظور غایی از خلقت حیات و زندگی است، جامه عمل بپوشاند؛ امنیت را برای مردم به ارمغان آورد و آنان را از فشار، ترس، ستم و زیان نجات دهد و عدالت را به‌طور مطلق در زمین برقرار سازد. در قرآن کریم حتی یک آیه هم وجود ندارد که بنابر آن مردم به اجبار به اسلام بگروند و ایمان بیاورند. هرجا اسلام قتال را تجویز کرده، برای آن است که مانعی در مقابل آزمندی و استثمار ضعیفان ایجاد کند تا آنان در سایه صلح و آرامش، زندگی‌ای براساس عدالت بنیان کنند؛ تا آنجا که حتی پرداخت مالیات و جزیه به‌منظور خضوع کافران و مشرکان و پیشگیری از آزار و اخلال‌گری آنها و متابعت از قوانین دولت اسلامی بوده است. 4 ـ 3. تناسب و عدم زیادی روی قرآن در این باره فرموده است: ... فَمَن‌ِ اعْتَدَى عَلَیکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیهِ بمثْل‌ِ مَا اعْتَدَى عَلَیکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أ‌َنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ. (بقره / 149) هنگامی که جنگ برای خدا و در راه خدا باشد، هیچ‌گونه تعدی و تجاوز نباید در آن باشد؛ به همین دلیل در جنگ‌های اسلامی رعایت اصول اخلاقی فراوانی توصیه شده است؛ مثلاً افرادی که سلاح بر زمین بگذارند، و کسانی که توانایی جنگ را از دست داده‌اند، یا اصولاً قدرت بر جنگ ندارند، همچون مجروحان، پیرمردان، زنان و کودکان نباید مورد تعدی قرار گیرند، باغستان‌ها و گیاهان و زراعت‌ها را نباید از بین ببرند، و از مواد سمی برای زهرآلود کردن آب‌های آشامیدنی دشمن (جنگ شیمیایی و میکروبی) نباید استفاده کنند. (مکارم شیرازی، 1374: 2 / 20) علی(ع) به لشکریانش قبل از شروع جنگ صفین دستور جامعی در این زمینه داده که شاهد گویای بحث ماست: لا تقاتلوهم حتی یبدؤوکم فانکم بحمد اللَّه على حجة، و ترککم ایاهم حتى یبدؤوکم حجة اخرى لکم علیهم، فاذا کانت الهزیمة باذن اللَّه فلا تقتلوا مدبرا و لا تصیبوا معورا و لا تجهزوا علی جریح و لا تهیجوا النساء باذی و ان شتمن اعراضکم و سببن امرائکم. ( نهج‌البلاغه، نامه 14) با آنها نجنگید تا جنگ را آغاز کنند، چه اینکه شما به حمدالله [برای حقانیت خود] دارای حجت و دلیل هستید، و واگذاشتن آنها تا اینکه نبرد را آغاز کنند، حجت دیگری است به‌سود شما و بر زیان آنان. آنگاه که به اذن خدا آنان را شکست دادید، فراریان را نکشید، و بر ناتوان‌ها ضربه نزنید و مجروحان را به قتل نرسانید، و با اذیت و آزار، زنان را به هیجان نیاورید، هرچند به شما دشنام دهند، و به سرانتان ناسزا گویند. 5 ـ 3. حاکمیت قانونی دولت و اعلام عمومی یکی از معیارهای جنگ عادلانه، حاکمیت قانونی دولت بیان شده است. این موضوع در فقه شیعه با عنوان جهاد ابتدایی در زمان حضور امام معصوم(ع) و با اذن او مطرح شده است. در نظر بیشتر فقیهان شیعه، حضور و اذن امام معصوم یا نماینده خاص او، از شروط جهاد ابتدایی است. (نجفی، 1376: 21 / 13) بنابراین، دولت‌های اسلامی نمی‌توانند بدون داشتن اجازه معصوم و یا نایب ایشان به کشورهای دیگر حمله کنند. این شرط در حکم ضامن اجرایی برای رعایت همه اصول اخلاقی مورد نظر اسلام عمل کرده و دلیل دیگری بر اخلاقی بودن جهاد ابتدایی در اسلام است. همچنین همانند قواعد حقوق بین‌المللی جنگ، در اسلام جنگ‌های ناگهانی و بدون اعلام ممنوع است؛ زیرا ممکن است دشمن پس از اعلام جنگ از سوی مسلمانان، خواسته‌های آنان را برآورد و احتمال وقوع جنگ منتفی گردد. اما اگر پس از سه روز از اعلام جنگ، اهداف مسلمانان محقق نشود و دشمن همچنان بر تجاوزگری و عناد خود اصرار ورزد، باید با او جنگید. (نواوی، 1394: 114) در فقه اسلامی یکی از شرایط شروع جنگ، دعوت به اسلام و توحید است. روایات متعددی در این زمینه موجود است؛ برای مثال: النَّوْفَلِیِّ عَن‌ِ السَّکُونِیِّ عَنْ أ‌َبی عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ أ‌َمِیرُ الْمُؤْمِنینَ(ع) بَعَثَنی رَسُولُ اللَّهِ(ص) إ‌ِلَى الْیَمَن‌ِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَا تُقَاتِلَنَّ أ‌َحَداً حَتَّى تَدْعُوَهُ إ‌ِلَى الْإ‌ِسْلَام ِ ... . (حر عاملی، 1409: 15 / 4) ... امام صادق(ع) از حضرت امیر(ع) نقل کردند که چون پیامبر(ص) ایشان را یمن می‌فرستادند، به ایشان فرمودند: یا علی! با هیچ‌کس به جنگ نپبرداز، مگر اینکه او را به اسلام دعوت کنی. بنابراین مشاهده می‌شود که دعوت و گفتگو از نظر اسلام، مقدم بر جنگ است. نتیجه براساس آموزه‌های اسلامی برگرفته از آیات قرآن و روایات، دیدگاه اسلام در رابطه با جهاد، به‌ویژه جهاد ابتدایی را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد: توصیه اسلام به جنگ در چارچوب کلی جهان‌بینی اسلام که بر محور توحید و عدالت استوار است، معنا و مفهوم پیدا می‌کند. ازاین‌رو بارزترین شرط جهاد در اسلام فی سبیل الله بودن آن است که با توجه به همین قید، اشکال مهم غربیان به حکم جهاد در اسلام پاسخ داده می‌شود. در اسلام هدف از جهاد رهانیدن انسان‌ها از قیدها و اسارت‌ها و باز نمودن راه سعادت اوست. ازاین‌رو جهاد ابتدایی نیز شکلی از دفاع از حقوق انسانی و مقابله با تجاوز به‌حساب می‌آید. با این حال بررسی آیات نورانی قرآن در باب جهاد به‌خوبی این حقیقت را آشکار می‌کند که شروع جنگ در اسلام مشروط به شرایط فراوانی است که امروزه برخی از آنها در کنواسیون‌های بین‌المللی انعکاس داده شده و فیلسوفان اخلاق در مورد آن بحث کرده‌اند؛ شرایطی همچون مقابله با تجاوزگری، دفاع از مظلوم، رفع فتنه، فقدان راه‌حل مسالمت‌آمیز و ... همگی از اصول اخلاقی مترقی اسلام خبر می‌دهد. به‌طورکلی اخلاقی بودن جهاد ابتدایی از دو زاویه قابل اثبات است: از یک طرف با تأمل در همه مصادیق جهاد ابتدایی در اسلام، متوجه می‌شویم بازگشت آن به جهاد دفاعی است و در اخلاقی و عادلانه بودن دفاع نیز شکی وجود ندارد؛ از طرف دیگر، با دقت در شرایط درنظر گرفته شده برای جهاد از قبیل برای رضای خدا بودن، با اذن امام معصوم و یا نایب عادل وی بودن، لزوم دعوت به مصالحه پیش از شروع جنگ و مجاز نبودن تعدی و ظلم و تجاوزگری و مهم‌تر از همه، اصل بودن صلح و زندگی مسالمت‌آمیز، مشخص می‌شود در اسلام همه معیارها برای پذیرفتنی شدن جنگ براساس حقوق بین‌الملل، درنظر گرفته شده؛ به‌گونه‌ای که اگر جهاد به‌منزله دفاع نیز نباشد، بازهم اخلاقی و عادلانه است. منابع و مآخذ 23. قرآن کریم. 24. نهج‌البلاغه، 1373، سید رضی، ترجمه دکتر جعفر شهیدی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ ششم. 25. نهج‌الفصاحة. 26. ابن‌تیمیه، احمد، 1403ق، السیاسة الشرعیه فی اصلاح الراعی و الرعیة، بیروت، منشورات دارالآفاق الجدیدة. 27. حر عاملی، 1409ق، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت. 28. رشید رضا، 1373 ق، تفسیر المنار، قاهرة، دارالمنار. 29. سید قطب، ابراهیم شاذلی، 1412 ق، فی ظلال القرآن، قاهره، دارالشروق. 30. شلتوت، محمود، 1354، جنگ و صلح در اسلام، مترجم شریف رحمانی، تهران، بعثت. 31. صالحی نجف‌آبادی، نعمت الله، 1382، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی. 32. طباطبایی، سید محمدحسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. 33. طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو. 34. طوسی، محمد بن حسن، 1409ق، النهایة فی مجرد الفقه والفتوی، قم، قدس محمدی. 35. مجلسی، محمدباقر، 1404 ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء. 36. مکارم شیرازی، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامی. 37. مصباح یزدی، محمدتقی، 1378، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 38. مطهری، مرتضی، 1389، جهاد، تهران، صدرا، چاپ بیستم. 39. نجفی، محمدحسن بن باقر، 1376، جواهر الکلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه. 40. نواوی، عبدالخالق، 1394ق، العلاقات الدولیة والنظم القضائیه فی الشریعة الاسلامیة، بیروت، دار الکتاب العربی. 41. Clausewitz, Carl von, 1995,On War, trans. by A. Rapoport. Harmondsworth, UK: Penguin. 42. Orend, Brian, 2005, War Ethics ,Standford University Enclopedia of Philosophy. 43. _______________ , 2004, “Justice After War”, Ethics and International Affairs, volume 16.1, Cambridge University Press. 44. Walzer, M. and D. Miller, eds, 1995, Pluralism, Justice and Equality. Oxford: Oxford University Press. محمدرضا حاج‌اسماعیلی مهدی حبیب‌اللهی فصلنامه اخلاق - شماره 15 انتهای متن/
94/01/25 - 03:52
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 68]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها