تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836019571
نفس و ابعاد مهار آن در قرآن و حدیث
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
نفس و ابعاد مهار آن در قرآن و حدیث
برای نایل شدن به انسانیت و همراه ساختن صورت انسانی خویش با سیرت انسانی، مهار نفس ضروری است. مهار نفس انسان از سه راه مراقبت فکر، مراقبت قلب و مراقبت اعضا و جوارح امکان‌پذیر است.
بخش دوم و پایانی اما با توجه به متون دینی، برای مهار نفس، باید مجاری آن را شناسایی کرد تا از طریق مجاری آن، بتوان نفس را تحت کنترل درآورد. به عبارت بهتر، تنظیم نفس در کنترل «فکر»، «قلب»، «رفتار» و «گفتار» تجلّی خواهد یافت و کسی که این امور را تحت نظارت خویش قرار دهد در حقیقت، نفس خود را مراقبت کرده، از ارتکاب خطا و لغزش مصون داشته است. در ذیل، راه‌کارها و یا مجاری مهار نفس بررسی می‌شود: 1. مراقبت فکر یکی از راه‌کارهای مهار نفس مراقبت فکر است. علاوه بر اینکه این عمل می‌تواند به عنوان یکی از مصادیق مهار نفس به‌شمار آید، خود عاملی است برای باز داشتن نفس از ارتکاب بسیاری از خطاها و لغزش‌ها؛ زیرا بسیاری از رفتارهای ناپسند ابتدا از فکر کردن به آنها شروع می‌شود. به همین دلیل، یکی از راه‌های مصون ماندن از ارتکاب آن خطاها این است که فکر خود را از توجه به رفتارهای ناپسند منحرف کرده، به امور خیر مصروف داریم. امام علی(ع) در این باره می‌فرمایند: «کسی که زیاد به گناهان بیندیشد، او را به سوی خویش فرامی‌خوانند.»29 و یا می‌فرمایند: «هرکس به لذت‌ها زیاد فکر کند آن فکر بر او پیروز خواهد شد.»30 وباز می‌فرمایند: «فکر کردن تو دربارة گناهان، تو را به سوی ارتکاب آنها می‌کشاند.»31 تفکر در امور خیر یا شرّ به تدریج، می‌تواند جرئت و آمادگی انجامِ آن کارها را در روح و روان آدمی فراهم آورد و در آیندة نزدیک او را جزو عاملان به آن اندیشة ذهنی قرار دهد. پس برای مصون ماندن از ارتکاب رفتارهای زشت و ناپسند، باید اجازة اندیشیدن به آن رفتارها را به خود نداد و فکر خود را به سمت امور خیر راه‌نمایی کرد؛ زیرا «تفکر تو به تو بصیرت می‌دهد و موجب عبرت‌اندوزی‌ات می‌شود.»32 آن حضرت همچنین می‌فرمایند: «تفکر به سوی نیکی و عمل به آن فرامی‌خواند.»33 اما گاهی لازم است فکر خود را به سوی امور بازدارنده سوق داد تا از این راه، بر نفس چیره شد. در حدیث شریفی نقل شده است که خداوند از حضرت موسی(ع) خواست: «به یادآور که سرانجام در قبر ساکن خواهی شد؛ چراکه این فکر تو را از رفتن به سوی بسیاری از شهوت‌ها بازمی‌دارد.»34 به هر تقدیر، مراقبت فکر، هم یکی از اهرم‌های مهار نفس است و هم علتی برای مراقبت‌های بعدی. این جملة حکیمانه را باید به خاطر سپرد: «مراقب افکارت باش که گفتارت می‌شود، مراقب گفتارت باش که رفتارت می‌شود، مراقب رفتارت باش که عادتت می‌شود، مراقب عادتت باش که شخصیتت می‌شود، و مراقب شخصیتت باش که سرنوشتت می‌شود.» یکی از مهم‌ترین علل انحراف فکر آدمی به سوی رفتارهای ناروا و ناپسند، برطرف نشدن نیازمندی‌های اوست. برای مثال اگر به نیازهای غریزی نفس توجه نشود و آن نیازها از راه حلال و مباح اشباع نگردد بی‌تردید، هریک از آن نیازهای درونی بر روان و فکر صاحب خود فشار آورده و برای اشباع غریزة وامانده، فکر صاحب خود را به راه‌های انحرافی متوجه می‌سازد. برای مثال، در متون روایی، برای تأمین نیازهای جنسی و درمان انحراف فکر آدمی در این خصوص، دو راه‌کارِ «ازدواج» در صورت امکان، و «روزه» در صورت ممکن نبودن ازدواج، ارائه شده است. راه‌کار نخست برای حل مسئلة نیاز جنسی و راه‌کار دوم برای پاک کردن صورت آن مسئله ارائه گردیده است. به هر روی، تأمین نیازهای خویش و از جمله نیازهای زیستی بدن برای تحت کنترل درآوردن فکر خویش و به دنبال آن، تسلط کامل بر رفتار خود، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است و سرکوبی غرایز و بی‌توجهی به نیازها، نه تنها راه‌کار مناسبی برای در اختیار گرفتن فکر و عمل خویش نیست، بلکه به منزلة محبوس ساختن نیرویی است که سرانجام سدّ مقابل خویش را خواهد شکست و همچون سیل ویرانگر، هر چه بر سر راهش قرار دارد، ویران کرده، با خود خواهد برد. در روایات، راه‌های متعددی برای پاکیزه کردن، مهار و هدایت فکر به سمت اموری که تفکر درباره آنها سودمند است، پیشنهاد شده. برای مثال، یاد خداوند،35دانش‌اندوزی،36 خلوت کردن با خود،37 قرائت قرآن، روزه، مسواک،38 زیادی سکوت39 و پرهیز از پرخوری40 از جملة این راه‌کارهاست. اما یکی از مهم‌ترین راه‌کارهای مهار فکر تقویت عقل است. عقل برترین موهبت الهی به بشر است و برای تقویت آن، علم و دانش مهم‌ترین وسیله؛ آنچه در متون قرآنی و روایی بیش از هر عامل دیگری بر آن تأکید شده است. در سایة علم و دانش، عقل به کمال می‌رسد و چون نفس در مقابل عقل قرار دارد، کمال و قوّت آن موجب غلبة آن بر نفس خواهد شد و در نتیجه، همة شهوات و تمایلات نفسانی، اعم از جسمانی و غیرجسمانی، توسط عقل به درستی و بر اساس خِرَد و مصلحت مدیریت می‌شود. روایات به این مهم اشاره دارد: ـ «هر کس عقلش کامل گردد شهوت‌ها را کوچک می‌شمرد.» ـ «هنگامی که عقل کامل شود از شهوت کاسته می‌شود.» ـ «هرگاه حکمت تقویت شود شهوت ضعیف می‌گردد.»41 بنابراین، اگر بر قوّت و رشد عقل خویش اهتمام بورزیم شهوات و هواهای نفسانی را ناچیز و بی‌ارزش می‌دانیم و همین موجب می‌شود تا دربارة آن امور دچار اشتغالات ذهنی و سپس ابتلائات رفتاری نشویم. 2. مراقبت عواطف قلبی یکی دیگر از راه‌های مهار نفس، مراقبت قلب در بُعد احساسات و عواطف است. احساسات و عواطف از امور قلبی به‌شمار می‌رود و ممکن است از مبنای عُقَلایی برخوردار نبوده و یا از جنبة عقلانی ضعیفی برخوردار باشد. بنابراین، در مسیر انجام رفتارهای اخلاقی، باید ابراز احساسات و توجه به عواطف پس از توجیه منطقی و مبتنی بر اصول خردمندی صورت پذیرد و عنان عقل به دست عواطف سپرده نشود. در اهمیت قلب و اهمیت کنترل آن، همین بس که پیامبرگرامی(ص) ثبات ایمان را در گرو ثبات قلب دانسته، می‌فرمایند: «تا زمانی که قلب استقرار نیابد ایمان بنده استقرار نمی‌یابد.»42 و یا امام صادق(ع) با تأکید و صراحت می‌فرمایند: «آیا دین جز محبت است؟!»43 بنابراین، برای در اختیار گرفتن عنان نفس خویش، باید قلب خویش را لجام زد و حبّ و بغضش را و نیز احساسات و عواطفش را مطابق مقیاس الهی تنظیم نمود. قرآن کریم امکان مهار قلب را تأیید کرده، برای حفظ اصول و ارزش‌های مهم‌تر، دستور مهار عواطف و پرهیز از عطوفت و مهربانی به مجرمان و گنه‌کاران را صادر کرده است و می‌فرماید: «اگر به خدا و روز معاد ایمان دارید هرگز نسبت به آنان دربارة دین خدا ترحّم روا مدارید.»(نور: 2) بنابراین، کسی که توان تنظیم عواطف خود را نداشته باشد در مهار نفس خویش نیز عاجز خواهد بود، و آنکه بتواند محبت خود را به سوی جهان آخرت سوق دهد از دنباله‌روی لذات و شهوات، که خواستة اصلی نفس امّاره است، در امان خواهد ماند. علاوه بر این، از آن‌رو که یکی از عوامل مؤثر و حرکت‌آفرین در انسان، احساسات و عواطف است، از راه تنظیم احساسات و جهت‌دهی به آن، می‌توان با حرکت صحیح، در جهت کمال حقیقی و سعادت واقعی گام برداشت و از راه جهت‌دهی به احساسات، بر مهار نفس خویش نیرومندتر شد و میل به لذات و شهوات را مهار کرد. در کلام امام علی(ع) این‌گونه آمده است: ـ «هر کس جهان باقی را دوست داشته باشد لذت‌ها را به فراموشی می‌سپارد.»44 ـ «هرکس شوق بهشت داشته باشد شهوت‌ها را ترک می‌کند و هر کس از دوزخ می‌ترسد از انجام گناهان بازمی‌گردد.»45 ـ «هر کس از عقاب خدا بترسد از انجام گناهان منصرف خواهد شد.»46 بنابراین احادیث و متون مشابه، هدایت و جهت‌دهی عواطف و از جمله حبّ و بغض باید به سویی باشد که آدمی را از لذت‌طلبی و شهوت‌پرستی نجات دهد و از انگیزة گناه و عمل ناپسند بازدارد. اما اگر عواطف مهار نشود و یا بیجا اعمال شود صدور رفتار ناپسند و نادرست اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. به عنوان یکی از مصادیق عاطفه‌ورزی غیرعقلایی، می‌توان به محبت بیش از اندازة مادر به فرزندش در برخی موارد و ملایمت‌های نابجا نسبت به او در جایی که باید بر او سخت گرفت و یا برای ایجاد حس مسئولیت، او را متوجه نتیجة رفتارش کرد، اشاره نمود. شاهد دیگر محدودیت‌هایی است که فقه اسلامی به‌خاطر حساسیت قضاوت و نیاز مبرم آن به عقلانیت محض و عدم دخالت عواطف در صدور حکم، برای زنان قایل شده است. توضیح آنکه عواطف و هیجانات غیراختیاری‌اند، اما علل و عوامل موجدة آنها در اختیار انسان است. به همین دلیل، مدیریت آنها از راه مدیریت علل و عوامل آنها ممکن خواهد بود. برای مثال، یکی از عوامل ایجاد و یا افزایش محبت نسبت به دیگری زیارت او و به دیدارش رفتن است.47 پس برای اینکه دوستی کفّار و مشرکان و اهل گناه در دل ما ایجاد یا استوار نگردد باید از دیدار و همنشینی با آنان پرهیز کرد. به هر روی، دوستی و دشمنی قابل کنترل است و انسان می‌تواند با اقداماتی حبّ و بغض خویش را مهار و نیز هدایت کند. به عنوان دلیلی برای کنترل محبت خود و ایجاد یا از بین بردن آن، می‌توان به آیات و روایات متعددی اشاره کرد که مسلمانان را به دوستی خدا، پیامبر و اهل‌بیت آن حضرت دعوت می‌کنند. حدیث پیامبر(ص) از فرمان خداوند به حضرت داود(ع) نسبت به دوست داشتن ذات مقدّسش48 و نیز حدیثی که از فرمان خداوند به حضرتش درباره دوست داشتن حضرت علی(ع) خبر می‌دهد49 گواه خوبی برای این منظور است. اما ذکر خدا،50 تلاوت قرآن، یاد مرگ،51 سکوت،52 و استغفار53 از جمله راه‌کارهای نورانیت صفا و مراقبت قلب است که نباید از نظر دور داشت. 3. مراقبت اعضا و جوارح مهار نفس غالباً در مراقبت رفتار و گفتار تجلّی می‌یابد. کسی که مراقب رفتار خود باشد گویا در مهار نفس خویش موفق عمل کرده است. مراقبت رفتار از طریق مهار اعضا و جوارح میسّر خواهد بود. از این‌رو، امام سجّاد(ع) در رسالة حقوق، برای هر عضوی حقوقی را برشمرده و رعایت آنها را لازم دانسته‌اند.54 این بدان روست که رفتار انسان در ارتباط با جسم خویش، تنها در بیماری یا سلامتی بدن او تأثیر ندارد، بلکه آثار روانی و یا معنوی نیز به دنبال دارد و نوع رفتار با جسم، هم در سلامتی جسم و هم در سلامتی روح و جان او مؤثر است. از این‌رو، برای محافظت از سلامت روحی و روانی و نیز تلاش در جهت کمال‌بخشی به فضایل انسانی و الهی خویش، لازم است با تسلط بر اعضا و جوارح خود، راه کمال و به دنبال آن، نیل به سعادت بیشتر خویش را هموار سازیم. مهم‌ترین مصادیق مهار اعضا و جوارح عبارت است از: الف. مهار زبان: یکی از مهم‌ترین اعضا، که کنترل آن بیش از هر عضو دیگری لازم است، زبان است. به سبب آنکه گناهان زبان بسیار و متنوع است، کنترل آن نیز ضرورت دوچندان می‌یابد. رفتارهای ناپسندی همچون دروغ که امّ الرذایل است؛ غیبت که همچون خوردن گوشت مردة برادر ایمانی خویش است؛ سخن‌چینی، تهمت، و بسیاری از مصادیق فخرفروشی از جمله گناهان زبان است. بدین‌روی، در روایات، سکوت و کم‌گویی از ویژگی‌های خوب انسان مؤمن ذکر شده است؛ چراکه اگر به پُرگویی عادت کردیم لاجرم تخلّفات زیادی از زبان سر خواهد زد. امام سجّاد(ع) در رسالة حقوق زبان را نیز همانند دیگر اعضا، دارای حق دانسته، حق آن را این‌گونه تبیین می‌فرمایند: اما حق زبان این است‌که آن را از دشنام‌گویى گرامىتر دارى و به نکوگفتارى عادت دهى و بر ادب وادارش‌کنى و آن را در کام نگه‌دارى، مگر به جاى نیاز و سودبخشى براى دین و دنیا، و آن را اززیاده، مبتذل و کم فایده گویا که با کم سودی‌اش از زیانش نیز ایمنى نیست، بازدارى. (زبان) گواه خرد و دلیل بر آن به شمار می‌آید، و آراستگى خردمند به خردش، خوش‌رفتارى او به زبانش در حق زبان خود باشد، و حول و قوّه‌ای جز از خدای علی عظیم نیست.55 ب. مهار گوش: گوش نیز یکی از اعضای انسان است که مراقبت آن امکان‌پذیر است و چه بسیار استماع‌هایی که آدمی را در انجام گناه گناه‌کار شریک می‌کند. امام سجّاد(ع) در بیان حق گوش می‌فرمایند: اما حق گوش این است که از هر چیز چنان پاکش دارى که آن را راهى دل خود نسازى (و آن را نگشایى) مگر براى (شنیدن) سخن خوبى که در دلت خیرى پدید آورد، یا اخلاق والایى بدان کسب کنى؛ زیرا گوش دروازة سخن به سوى دل است که معانى گوناگونى را که متضمّن خیر یا شر است به آن مىرساند. و لا قوّه الا بالله.56 امام سجّاد(ع) گوش را دریچه‌ای به سوی قلب دانسته، از آدمی می‌خواهد تا گوشِ خویش را تنها راهی برای رساندن صداهای نیک به قلب قرار دهد و به صداها و سخنان ناروایی که تأثیر نامطلوب در قلب و روح بر جای می‌گذارد اجازة ورود ندهد، به هر آوایی گوش نسپارد و شنیدنی‌هایش بر اساس موازین الهی گزینش شود تا از این طریق، حق گوش و قلب خود را بجای آورده، اخلاق اسلامی را دربارة گوش و قوای شنوایی خود و همچنین حق قلب خویش مراعات کرده باشد. ج. مهار چشم: به طور کلی، مهار نگاه خویش و مراقبت از چشم دوختن به آنچه حرام است و استفاده از چشم برای عبرت گرفتن در زندگی و فراگرفتن دانش و انجام امور مباح در مسیر زندگی، مساوی است با رعایت حق چشم و انجام رفتار پسندیده در ارتباط با این عضو مهم بدن. از منظر امام چهارم(ع) در صورتی که از ابزار چشم برای این امور بهره گرفته شود حق آن ادا شده است. پس اگر چشم در غیر از این موارد به‌کارگرفته شود حقش پای‌مال شده و علاوه بر آن، بر نفس خویش نیز ستم شده است: اما حق چشمت این است که آن را از آنچه بر تو حلال نیست فروبندى و مبتذلش نسازى (و به کارش نبرى)، مگر براى جاى عبرت آموزى که دیدهات را بدان بینا کنى یا به وسیلة آن، از دانشى بهرهمند شوى؛ زیرا چشم دروازة عبرت‌آموزى است.57 د. مهار شکم: شکم نیز نقش زیادی در تأمین سعادت یا شقاوت صاحب خود ایفا می‌کند. به دلیل آنکه سوخت و سوز بدن از محل خوردنی‌ها و آشامیدنیها تأمین می‌شود، لزوم توجه به آنچه به عنوان غذا و نوشیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد امری طبیعی و بدیهی است. بی‌تردید، انواع غذاها و نوشیدنی‌هایی که انسان مصرف می‌کند در جهت‌دهی او به سمت رفتارهای نیک و بد واجد نقش خواهد بود؛ زیرا از غذای پاک انرژی پاک، و از غذای ناپاک انرژی ناپاک تولید می‌شود و صاحب خود را به همان مسیر سوق می‌دهد. توجه فراوان پیامبران و اولیای الهی و نیز علما و اندیشمندان مسلمان به این مهم، از اهمیت این امر در زندگی انسان حکایت می‌کند. امام سجّاد(ع) در این‌باره می‌فرمایند: اما حق شکمت این است که آن را ظرف کم و بیش حرام نسازى، و از حلال هم به اندازهاش دهى، و از حد نیروبخشى به مرز شکم‌خوراگى و فقدان مردانگىاش نکشانى، و هرگاه گرفتار گرسنگى و تشنگى شد آن را نگه‌دارى؛ زیرا پرخورى پرخواره را به تخامه شدن می‌کشاند که تنبلى‌افزا و مایة بازماندن و دور شدن از هر کار خیر و کریمانه است، و نوشیدنى که نوشنده را به مستى رساند مایة خوارى و نادانسازى و از بین برندة مردانگى است.58 در موضوع خوردن و آشامیدن، به سه امر باید توجه داشت تا بتوان حق شکم را آن‌گونه که امام چهارم(ع) بیان فرموده، رعایت کرد: 1 و 2. تقیّد به حلال بودن خوردنی‌ها و آشامیدنیها: نخستین اقدامی که دربارة خوردنی‌ها و آشامیدنیها باید مورد توجه و عنایت جدّی قرار گیرد استفاده از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های حلال و پرهیز از محرّمات است. البته حرام بودن خوردنی و آشامیدنی گاهی برخاسته از ذات آن است و گاهی عرضی است. مردار، گوشت سگ، خوک، خون، و مشروبات الکلی از جمله محرّمات ذاتی است و مأکولاتی که به سبب عارض شدن نجاست بر آنها، نجس شده و یا به خاطر روش تحصیل آن همچون غصب حرام شده، حرام عرضی است. قرآن کریم با عنایت به آثار خسارت‌بار ارتزاق از راه حرام و نیز خوردن و نوشیدن محرّمات و نجاسات، در یک فراخوان عمومی، همة بشریت را به خوردن آنچه حلال و پاکیزه است، دعوت کرده، می‌فرماید: «یَأَیُّهَا النَّاسُ کُلُواْ مِمَّا فِى الْأَرْضِ حَلَلاً طَیِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَتِ الشَّیْطَنِ إِنَّه ُو لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ» (بقره: 168)؛ ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، از آنچه که در زمین حلال و پاکیزه است، بخورید و از گام‌های شیطان پی‌روی نکنید که او دشمن آشکار شماست. اهتمام اصحاب کهف در تناول غذای پاک و طاهر و تأیید ضمنی آن توسط خداوند در قرآن کریم، یکی دیگر از آیاتی است که در آن به لزوم توجه به ویژگی‌های غذا و رعایت معیارهای دینی اشاره کرده است: اکنون یک نفر از خودتان را با این سکهاى که دارید به شهر بفرستید تا ببیند کدامیک از آنها غذاى پاکیزهترى دارد و از آن، مقدارى براى شما تهیه کند. (کهف: 19) بنابراین، به روشنی پیداست که توجه قرآن کریم به غذا و شراب انسان، نوع آن و چگونگی تهیة آن حاکی از تأثیر زیاد آن بر وجود انسان است، و این امر نه تنها در آیات قرآن کریم انعکاس یافته، بلکه سیرة معصومان(ع) نیز آشکارا بر آن صحّه گذارده و در سخنان گهربارشان بر آن تأکید شده است. امام علی(ع) در این‌باره به کمیل بن زیاد مىفرمایند: اى کمیل، زبان از قلب سرچشمه مىگیرد، و قلب نیروى خود را از غذا به دست مىآورد. پس در غذایى که به قلب و جسم خود مىدهى دقت کن و ـ آگاه باش ـ که اگر آن غذا حلال نباشد، خداوند ستایش و شکرگزارىات را نخواهد پذیرفت.59 نیز آن حضرت فرمودند: «همانند زنبور عسل باش؛ زیرا به هنگام خوردن، غذاى پاکیزه مىخورد، و آثار پاکیزه از خود بر جاى مىگذارد.»60 نیز امام سجّاد(ع) در رسالة حقوق، پرهیز از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های حرام را حق شکم دانسته، انسان را مکلّف به رعایت آن می‌دانند: «اما حق شکمت این است که آن را ظرف کم یا زیاد از حرام قرار ندهی و از حلال هم به اندازه استفاده کنی.»61 3. پرهیز از زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن: نکتة دیگری که دربارة خوردن و آشامیدن باید مورد توجه قرار گیرد پرهیز از پرخوری است. امری که اگر محقق شود ضمن تأمین سلامتی جسم، نورانیت دل و قلب را به دنبال خواهد داشت.62 اگر انسان در دام پرخوری گرفتار آید در کنار فراهم آوردن زمینة ابتلا به بیماری‌های گوناگون جسمی و روحی، قساوت قلب و تاریکی دل را نیز در پی خواهد داشت.63 پیامبر خدا(ص) در خصوص ضرورت پرهیز از زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن و تأثیر آن در باطن و قلب انسان فرموده‌اند: «قلب‌ها را با بسیار خوردن و آشامیدن نمیرانید؛ زیرا قلب‌ها مىمیرند همانند کشتزارى که چون آب زیادى به آن داده شود، مىمیرد.»64 امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «کمخوردن در هر شرایطی و نزد هر ملتی پسندیده است؛ زیرا خیر و صلاح باطن و ظاهر انسان (روح و جسم) در آن است.»65 آن حضرت در حدیث دیگری می‌فرمایند: «براى قلب مؤمن، ضرر هیچ چیزى بیش از پُرخورى نیست که دو چیز به دنبال دارد: قساوت قلب و تحریک شهوت.»66 امام على(ع) نیز در خصوص کم خوردن و آثار مطلوب آن مىفرمایند: «هرکس غذایش کم باشد، فکرش روشن مىگردد.»67 همچنین از آن حضرت نقل شده که فرموده‌اند: «کم بخور تا از بیماری‌هایت بکاهى.»68 نیز می‌فرمایند: «در خوردنی‌ها میانهروى کنید؛ زیرا اینکار از اسراف دورتر، و براى بدن سلامت بخشتر، و براى عبادت کمککارتر است.»69 رسول خدا(ص) فرموده‌اند: «با هواى نفس خود، با کمخوردى و کمنوشى مبارزه کنید تا فرشتگان بر سر شما سایه اندازند و شیطان از شما فرار کند.»70 سرانجام، امام سجّاد(ع) با نگاهی زیبا به انسان، اعضا و جوارح او را از حقوقی برخوردار دانسته، رفتار صحیحی که انسان دربارة شکم خود باید داشته باشد تا حق آن را ادا کند، در دو جملة کوتاه این‌گونه می‌فرمایند: «حق شکمت این است که آن را ظرفی برای حرام قرار ندهی و پرخوری نکنی.»71 بر این اساس، پرهیز از پرخوری، هم در بعد سلامتی جسم و هم در نورانیت دل و بُعد معنوی زندگی انسان تأثیر بسزایی دارد، و غفلت یا به فراموشی سپردن آن آثار زیان‌باری بر این دو بُعد زندگی بر جای می‌گذارد. به این دلیل، باید رفتار صحیح و اخلاقی را در این خصوص در پیش گرفت و ضمن استفادة صحیح از نعمت‌های خدا و مصرفِ درست مواد غذایی، سلامتی خود را در جسم و روح استمرار بخشید و حق بدن خود را آن‌گونه که لازم است، مراعات کرد. ه . مهار عورت: عورت نیز عضوی است که سعادت انسان در گرو کنترل از آن است. خدای متعال هر عضو و هر توانی را که در وجود بندگانش به ودیعه نهاده، راه استفادة صحیح آن را نیز مشخص کرده و هرگز از او نخواسته است به طور کلی، آن را تعطیل کند، بلکه او را مکلّف کرده است تا آن را به درستی به کار گیرد و سعادت خویش را فدای تمتّعات کوتاه و گذرای دنیوی ننماید. امّا حق عورتت نگه‌دارى آن از حرام، و تقویت آن به چشم‌پوشى (از نامحرم) است؛ زیرا چشم فروبستن و بسیار یاد کردن مرگ و تهدید نمودن خود از (عذاب) خداوند و ترساندن نفس از او مددکارترین یاور (در جلوگیرى از شهوت) است. و عصمت و پاک‌دامنى و تأیید از خداست. و لا حول و لا قوّه الابالله.»72 مهار دست و پا: دست و پا نیز باید تحت کنترل انسان باشد؛ آن‌گونه که امام سجّاد در این‌باره می‌فرمایند: اما حق دستت این است که آن را بر چیزى که بر تو حلال نیست دراز نکنى تا به سبب دست‌درازى بر حرام، در آخرت، دچار مجازات خدا نشوى و در این‌جهان نیز به سرزنش مردم گرفتار نیایی، و آن را از چیزهایى که خداوند بر آن واجب کرده فرونبندى، ولى آن را با فروبستن از بسیارى چیزها که (حتى) برایش مباح است و گشاده‌داشتن آن در بسیارى از مواردى که بر آن واجب نیست (ولى مستحب است)، شکوهى در افزایى، و چون دست تو در این جهان بر (حرام) بسته ماند و (به حلال و مستحب) شرف افزود (و کریم و بخشنده شد) پاداش نیک در سراى باقى بر آن واجب آید. اما حق دو پایت این است که با آنها جز به سوى آنچه بر تو حلال است نروى، و آنها را مرکب خود در گام‌سپارى به راهى که خوارکننده رهسپار خویش است، نسازى؛ زیرا پا بارکش (پیکر) توست و تو را در راه دین مىبرد و پیش مىاندازد. و لا قوّه الّا بالله.73 البته مقصود از «کنترل» این است که رفتارهای صحیح و مورد تأیید هر عضو از نظر عقل و شرع شناسایی شود و اعضا و جوارح به انجام آن رفتارها وادار گردد و از رفتارهای ناپسند بازداشته شود. در غیر این صورت، کنترل اعضا و جوارح تحقق خارجی نیافته است. بنابراین، از منظر دین، افرادی که بر اعضا و جوارح خویش مسلّطند و این تسلّط به گونه‌ای است که اعضا و جوارح خود را همواره در مسیر نادرست و نامشروع به کار می‌گیرند هرگز کنترل اعضا و جوارح را به درستی اعمال نکرده و سزاوار تمجید و تشویق نخواهند بود. و. مهار خواب و استراحت: یکی دیگر از رفتارهای انسان در ارتباط با جسمش، اقداماتی است که می‌تواند منجر به ایجاد برخی عادات پسندیده یا ناپسند شود. روشن است که هر انسانی برای نیل به کمال و سعادت خود، باید تلاش خود را در جهت ایجاد عادات نیک و از بین بردن عادات زشت و ناپسند به‌کار گیرد. یکی از این اقدامات مهم تنظیم زمان و مقدار خواب است. بر اساس آنچه در متون دینی بدان تصریح شده است، میزان خواب هر کس می‌تواند در نورانیت و یا قساوت قلب او مؤثر باشد و موجبات نزدیکی یا دوری او را به خداوند فراهم آورد. این امر ضرورت توجه به ایجاد عادت صحیح برای خواب و استراحت را می‌رساند؛ زیرا در صورت بی‌توجهی به آن و یا عدم پای‌بندی به رفتار صحیح سلامت جسمی و روحی خویش را به خطر انداخته‌ایم و به خود زیان وارد ساخته‌ایم، و این با آنچه از نظر اخلاقی در ارتباط با بدن خویش بدان مکلّفیم منافات خواهد داشت. پیامبر خدا(ص) دربارة اوقات خواب می‌فرمایند: «خواب اول روز ناتوانی است، قبل از ظهر نعمت است، بعد از فرارسیدن عصر حماقت است و بین مغرب و عشا، موجب محرومیت از روزی می‌شود.»74 امام صادق(ع) تأثیر خواب زیاد بر انسان را این‌گونه بیان می‌دارند: «خداوند بسیار خوابیدن و بیکاری زیاد را مبغوض می‌دارد.»75 و نیز می‌فرمایند: «خواب زیاد دین و دنیا را می‌برد.»76 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری برای نایل شدن به انسانیت و همراه ساختن صورت انسانی خویش با سیرت انسانی، مهار نفس ضروری است. مهار نفس انسان از سه راه مراقبت فکر، مراقبت قلب و مراقبت اعضا و جوارح امکان‌پذیر است. به نظر می‌رسد اینکه قرآن کریم گوش و چشم و قلب را مورد سؤال و بازخواست قرار می‌دهد[77] و یا امام سجّاد(ع) اعضا و جوارح را ذی‌حق دانسته، انسان مؤمن را به ادای حقوق اعضا و جوارحش فرا می‌خوانند، اشاره به این است که ساده‌ترین و مهم‌ترین راه مهار نفس همین سه راه است. البته مهار اعضا و جوارح از ملموس‌ترین و مهم‌ترین راه‌های کنترل نفس به‌شمار می‌آید و در این میان، مراقبت زبان و بازداشتن چشم از حرام از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا بیشتر انحرافات و کج‌روی‌های آدمی از این دو عضو سر می‌زند. برای مثال، گناهی که با چشم انجام می‌شود، می‌تواند کنترل فکر را نیز به مخاطره بیندازد. از این‌رو، در حدیثی به نقل از امام ششم(ع) آمده است: «نگاه کردن یکی از تیرهای زهرآلود ابلیس است.»[78] همچنین از پیامبر(ص) روایت شده است: «از نگاه‌های زاید بپرهیزید؛ زیرا تخم هوس می‌پراکند و غفلت می‌زاید.»[79] سرانجام، از امام علی(ع) در بیان کوتاه و زیبایی نقل شده است که فرموند: «چشم کتاب دیده است.»[80] بنابراین، از طریق مهار این سه بُعد وجودی، می‌توان عنان نفس خویش را در اختیار گرفت و اجازة سرکشی را از آن سلب کرد. چه بسیار خطورات فکری و ذهنی که به خاطر کنترل نکردن جوارح تحقق خارجی می‌یابد. از این‌رو، اگر اعضا و جوارح تحت کنترل باشند و اجازة هر کاری برای آنها صادر نشود فکر نیز تا حد زیادی به کنترل درخواهد آمد. اما نکتة دیگری که از این مقاله نتیجه گرفته می‌شود این است که بین قلب و فکر و جوارح ارتباط وثیقی است و مهار هر یک می‌تواند در تسلط بر دوی دیگر تأثیرگذار باشد. همچنین اگر در کنترل هر یک از این سه خللی حاصل شود امکان بروز خلل در تسلط بر دوی دیگر دور از انتظار نیست. پی‌نوشت‌ها: 29. عبدالواحد بن محمد آمدی، غررالحکم، ح 8561. 30. همان، 8564. 31. علی بن محمد اللیثی، همان، ص357. 32. علی بن محمد اللیثی، همان، ص199. 33. محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 55، ح 5. 34. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج 4، ص 3484. 35. همان، ج 2، ص 970. 36. علی بن محمد اللیثی الواسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص 47؛ عبدالواحد بن محمد آمدی، همان، 832 37. میرزا حسین نوری، همان، ج 11، ص 186، ح 12699. 38. قاشی نعمان مغربی، دعائم الإسلام، ج 2، ص 137، ح 81. 39. علی بن محمد اللیثی الواسطی، همان، ص 161. 40. همان، ص 456. 41. محمد محمدی ری شهری، همان، ج 4، ص 3484. 42. محمد بن حسین شریف رضی، نهج البلاغه، شرح شیخ محمد عبده، ج 2، ص 94. 43. محمد بن حسن صدوق، خصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، ص 21، ح 74. 44. محمد محمدی ری شهری، همان، ج 4، ص 3484. 45. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 132، ح 15؛ محمد بن علی صدوق، خصال، ص 231، ح 74. 46. علی بن محمد اللیثی، همان، ص 46. 47. عبدالله بن جعفر حمیری، جعفریات، ص 153. 48. محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 14، ص 37، ح 16. 49. همان، ج 21، ص 90. 50. محمد محمدی ری شهری، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص 186. 51. قطب الدین راوندی، الدعوات، ص 237، ح 662. 52. علی بن محمد لیثی واسطی، همان، ص 161. 53. محمد محمدی ری شهری، همان، ص 90. 54. ر.ک: محمّد الحسن حرانى، همان، ص 255. 55. همان. 56. همان. 57. همان. 58. همان. 59. محمّد الحسن حرانى، همان، ص 175. 60. عبدالواحد بن محمد آمدی، همان، 7186. 61. ابومحمد حرانی، تحف العقول، صادق حسن زاده، ص 445. 62.ر.ک: شیرویه دیلمی، فردوس، ج1، ص291، ح 1138؛؟؟ مواعظ العددیة، ص 71؛ محمدباقر مجلسی، همان، ج 62، ص 142، ح 9؛ ؟؟تنبیه الخواطر، ج 2 ص 121؛ همان ص 119. 63. ر.ک: محمد تقی سبحانی‌نیا، حدیث تندرستی، ص 73. 64. ابو علیّ الفضل بن الحسن طبرسی، مکارم الأخلاق، تحقیق: علاء آل جعفر، ج 1، ص 320، ح 1025. 65. عبدالرزاق گیلانی، مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقة منسوب به امام صادق(ع)، ص 237. 66. همان، ص 269 67. عبدالواحد بن محمد آمدی، همان، ح 8462. 68. همان، ح 2336. 69 همان، ح 6153. 70. تنبیه الخواطر، ج 2 ص 122 . 71. ابومحمد حرانی، تحف العقول، ص 445. 72. همان. 73. همان. 74. الشیخ علی النمازی الشاهرودی، مستدرک سفینة البحار، ج 1، ص 192. 75. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 5، ص 84، ح1. 76. محمدباقر مجلسی، همان، ج 73، ص180، ح .9 77. اسرا: 36. 78. محمد بن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 18، ح 4969؛ محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمة، ترجمة حمیدرضا شیخی، ص560، ح 6142. 79. محمد محمدی ری شهری، همان، ص 558، ح 6128؛ محمدباقر مجلسی، همان، ج 72، ص 199، ح 29. 80. محمد بن حسین شریف رضی،همان، حکمت 409؛ ر.ک: محمد محمدی ری شهری، همان، ص 558 تا 560. منبع: فصلنامه معرفت اخلاقی – شماره 11 پایان متن/
94/01/24 - 04:53
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 68]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها