محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1844784711
رابطة خدا آگاهی با خودآگاهی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
رابطة خدا آگاهی با خودآگاهی
خداآگاهی به منزلة عامل بنیادین وحدت، در رأس سازمان روانی انسان، فرایند خودآگاهی را در کنش‌وری بهتر «خود»، یک‌پارچگی و توحیدیافتگی شخصیت و دیگر کارکردهای روان‌شناختی، تحت تأثیر قرار می‌دهد.
چکیده هدف پژوهش حاضر بررسی رابطة بین خداآگاهی و خودآگاهی، و تبیین نقش خداآگاهی در خودآگاهی است. روش این پژوهش از نوع همبستگی و پس‌رویدادی می‌باشد. تعداد 225 نفر، به شیوة تصادفی خوشه‌ای نمونه‌گیری شدند. داده‌های گردآوری‌شده توسط آزمون خداآگاهی و مقیاس خودشناسی انسجامی که از اعتبار و روایی لازم برخوردارند، با استفاده از همبستگی پیرسون، رگرسیون و شاخص‌های آماری دیگر تجزیه و تحلیل شدند. یافته‌های پژوهش نشان داد که بین خداآگاهی و خودآگاهی رابطة معنادار مثبت وجود داشته، خداآگاهی نقش پیش‌بینی‌کننده در خودآگاهی دارد. نتایج این پژوهش حکایت از بعد مهمی از دین‌داری، در تبیین چگونگی اثربخشی آن در کارکردهای روان‌شناختی دارد. با افزایش میزان خداآگاهی، میزان خودآگاهی نیز افزایش خواهد یافت. همچنین با ارتقای سطح دانش و آگاهی دین‌شناختی و پایبندی مذهبی، میزان خداآگاهی و خودآگاهی افراد افزایش می‌یابد. بنابراین، خداآگاهی به منزلة عامل بنیادین وحدت، در رأس سازمان روانی انسان، فرایند خودآگاهی را در کنش‌وری بهتر «خود»، یک‌پارچگی و توحیدیافتگی شخصیت و دیگر کارکردهای روان‌شناختی، تحت تأثیر قرار می‌دهد. مقدمه یکی از مهم‌ترین مسائل بشری، که از دیرباز مورد توجه ادیان، مکاتب و اخیراً اندیشمندان روانشناسی بوده، شناخت «خود»، و آگاهی از مفهوم و ساختار آن است. این موضوع، به دلیل اهمیت آن در جنبه‌های مختلف روانشناسی، به‌ویژه در حوزة آسیب‌شناسی که مشکلات رفتاری و اختلالات روان‌شناختی را به «خود» به منزلة هستة مرکزی شخصیت نسبت می‌دهد، مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. رابینز (1) و همکارانش در سال 1999م در بررسی ارجاعات به «خود»، بالغ بر 153000 مقاله را ردیابی کردند. یکی از ابعاد اساسی این نوشته‌های وسیع، بر سنجش احساس مداوم خودآگاهی اتکا دارد. در این بررسی‌ها، «خود» اساس کنش‌وری بهینة شخصیت در نظر گرفته شده است؛ زیرا خود از طریق فرایندهای «خودآگاهی»، (2) نظم‌دهندة رفتار و تجربة انسانی است. (3) محوری‌ترین موضوع بحث در میان روان‌شناسان، به‌ویژه نظریه‌پردازان شخصیت چون یونگ، (4) راجرز (5) و آلپورت، (6) «خود» به منزلة هستة مرکزی سیستم روانی و محور شخصیت انسان است، (7) که مظهر وحدت، کلیت، نظم و تعادل در شناخت، هیجان و رفتار است؛ و موجب انسجام، یک‌پارچگی، سازگاری، حرمت خود، (8) خودنظم‌‌بخشی، (9) خودشکوفایی و کنش‌وری بهتر و سلامت روانی می‌شود. در این میان، فرایندهای خودآگاهی است که به‌عنوان یکی از سازههای مهم شخصیت، نقش مهمی در این کارکردها دارد. (10) پژوهشگران روانشناسی در پی بررسی خودآگاهی، به فرایندهای مختلفی از آن، گاه با عناوین گوناگون، اما در پی محتوای نسبتاً واحد، دست یافته‌اند. مفهوم «خودشناسی انسجامی»، (11) و از آن دقیق‌تر «خودآگاهی»، (12) به‌دنبال ارتباط مقیاس خودهشیاری (13) فنیگشتاین (14) با سازش‌نایافتگی، و پیامدهای منفی آن، پیشنهاد شد. در فرایندهای خودشناختی، سازههای مرتبط دیگری چون بهشیاری، (15) خوداندیشی یا خودتأمل‌گری (16) مطرح است. «خودآگاهی» فراتر از مفهوم خودشناسی، ساختاری سازش‌دهنده، پویشی و انسجام‌بخش است که از رشد ساختارها و فرایندهای شناختی و نیز عواطف و احساسات تنیده در آن حاصل می‌شود و شامل درک، توجه و آگاهی از ابعاد وجودی، ویژگی‌ها، افکار، احساس‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای خود در طی فرایند زمان است. (17) پژوهش‌ها فرایندهای خودآگاهی را در ارتقای سلامت روانی، اثربخش توصیف کرده‌اند. خودهشیاری خصوصی با سلامت روانی مرتبط می‌باشد و خودشناسی انسجامی، فراتر از عامل‌های شخصیتی، در پیش‌بینی سلامت روانی دارای اعتبار افزایشی است و با دیگر فرایندهای خودشناختی، شخصیتی، و هوش هیجانی ارتباط معنادار دارد. (18) خودآگاهی با فرایندهای دیگر خودشناختی، چون خوداثربخشی و هوش هیجانی، هم‌دلی و ارتباط مثبت دارد. (19) همچنین بهشیاری، رفتار خودنظم‌بخشیده (20) و حالت‌های هیجانی مثبت (21) را پیش‌بینی می‌کند و با افزایش آن، اختلال در وضع روانی و تنیدگی کاهش می‌یابد. (22) شواهد پژوهشی و بالینی متعددی نیز بر نقش مثبت خودآگاهی در مدیریت تنیدگی و مقابلة مؤثر تأکید دارند. (23) در خصوص اصل مفهوم خود انسانی، چگونگی شکل‌گیری و سازمان‌یابی آن و فرایندهای خودآگاهی، از دو جهت نظری و بالینی بحث‌های زیادی در بین نظریه‌پردازان و پژوهشگران درافتاده است. در این میان، آموزه‌های اسلامی اساسی‌ترین مسیر برای ایجاد و بقای خودآگاهی را «خداآگاهی» (24) معرفی می‌کند (25) و پرده از ارتباط ازلی و فطری بین «خود» و «خدا»، (26) شدت نزدیکی، حضور قیومی و پیوستگی تعلّقی (27) و اصل «روح الهی» انسان (28) برمی‌دارد. در حقیقت، عملکرد درست خودآگاهی در سازش‌یافتگی، کنش‌وری و بهزیستی روانی، در گرو «خداآگاهی» است. شاید به همین دلیل است که «خودآگاهی» از جمله ویژگی‌های افراد دین‌دارِ با جهت‌گیری درونی توصیف شده است؛ (29) چراکه معمولاً مؤلفه‌های ذکرشده برای خداآگاهی، در این‌گونه جهت‌گیری مذهبی ملاحظه می‌شود. «خداآگاهی» فراتر از مفهوم خداشناسی، یعنی شناخت، توجه و احساس حضور خدا، پیوستگی و تعلّق به او و تداوم‌بخشی به ارتباط ناگسستنی با خداست. در این میان، ذکر و یاد خدا اصلی‌ترین پل ارتباطی با مبدأ هستی‌بخش است که ابعاد فطری و وجودی انسان را شکوفا می‌سازد. یاد خدا (خداآگاهی)، یاد خود (خودآگاهی) (30) و یک فرایند مشاهدة درونی برای بازیابی خویشتن است. در واقع همة هستی، هویت و شخصیت حقیقی انسان، در همین توجه دائمی و ارتباط ناگسستنى تکوینى با خدا نهفته است. خداآگاهی، از ابعاد اساسی دین‌داری و یک ساختار نهفته در درون است که به شخصیت و سیستم روحی‌ـ روانی انسان، توحیدیافتگی و انسجام می‌بخشد. (31) «خداآگاهی» و ارتباط آن با «خودآگاهی» و تأثیر آنها بر رشد شخصیت و سلامت روانی، از مهم‌ترین کارکردهای مذهب است که در همة ادیان الاهی، به‌ویژه اسلام به آن پرداخته شده است. اندیشمندانی چون کیرکگارد، (32) جیمز، (33) یونگ، آلپورت و فرانکل (34) بر وجود جوهری الهی و حضور خدا در روان ناهشیار، ارتباط عمیق درونی «خدا» و «خود»، تأثیر خدایابی در پذیرش و بازیابی خود، کسب هویت، پرورش و انسجام شخصیت و شکل‌گیری نظام روان‌شناختی در سطوح عاطفی، شناختی و رفتاری، جبران ضعف‌‌ها، نیازها و خلأ‌‌‌های وجودی و درمان بیماری‌های روانی به‌وسیلة ارتباط با خدا تأکید دارند. (35) مطالعه دربارة چگونگی تأثیر خودآگاهی بر کارکردهای مثبت روانی ادامه دارد. برخی از اندیشمندان بر این باورند که «خودآگاهی» یا «آگاهی به خود» به معنای واقعی، فرع بر «خداآگاهی» است. (36)شهید مطهری می‌گوید: خدا به انسان آن‌چنان نزدیک و با او یگانه است که آگاهى انسان به خدا عین آگاهى او به خودش است؛ بلکه انسان فقط وقتى مىتواند به خودش آگاه باشد که به خدا آگاه باشد و محال است کسى «خودآگاه» باشد، ولى «خداآگاه» نباشد. قرآن می‌فرماید: «وَ لا تَکونوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَانْسیهُمْ انْفُسَهُمْ اولئِکَ هُمُ الْفاسِقونَ.» (37) انسان آن وقت خودش را باز مىیابد که خداى خودش را بازیافته باشد. اگر انسان خدایش را فراموش کرد، خودش را فراموش کرده است. قرآن در جهت عکس اگزیستانسیالیسم مىفرماید: انسان فقط آن وقت مىتواند «خودآگاه» شود که «خداآگاه» شود و این، از آن عالی‌ترین و دقیق‌ترین مسائل انسانى و روانى قرآن است که واقعاً حیرتآور است. (38) نتایج پژوهشهای مرتبط با دو حوزة مسائل و عوامل مذهبی و شخصیتی، چون ارتباط نزدیک و عمیق‌تر با خداوند، تجربة معنوی، (39) خداانگاره (40) و توکل به خدا در گسترة اول، و توحیدیافتگی یا تحول‌یافتگی من، خودپنداشت یا خودانگاره و حرمت خود در گسترة دوم، نشانگر ارتباط روان‌شناختی بین آنهاست. (41) جهت‌گیری مذهبی درونی و دلبستگی به خدا (رابطة درک‌شدة نزدیک و عاشقانه با خدا، به منزلة پایگاهی ایمن و حفظ مجاورت با او)، با سطح تحول من ارتباط مثبت دارد و پیش‌نیاز دستیابی به آن است. (42) در پژوهشهای دیگر شخصیتی، پایبندی مذهبی با عامل روان‌پریشی شخصیت، رابطة منفی دارد. (43) افرادی که در زندگی خود به خداوند توکل دارند، تصویری مثبت از «خود» داشته، همچون دیگر صفات شخصیتی، (44) از حرمت خود بالایی برخوردارند. (45) افراد متوکل با خداانگارة مثبت، با تکیه بر منبع امن الاهی و عزتمندی در سایة انوار الاهی، به ارزش و توان خود آگاه می‌شوند و به خود اعتماد می‌یابند و در مقابله با تنیدگی و حل مشکلات، مسئله‌مدار برخورد می‌کنند. (46) «خداانگاره» یا «تصور از خدا» ـ به‌عنوان درک تجربه‌ای شخص از خداـ یکی از مفاهیم مرتبط در حوزة خداآگاهی است که با بسیاری از کارکردهای روان‌شناختی چون «حرمت خود»، (47) و دینی از جمله دلبستگی به خدا رابطة معنادار دارد. (48) پژوهش لارنس (49) (1997) بیانگر این است که «تصور از خدا» با «ازخودبیگانگی»، «دلبستگی ناایمن»، «خودمحوری» و «ناشایستگی اجتماعی»، همبستگی منفی معناداری دارد. (50) نتایج پژوهش اسچاپ ـ جانکر و همکارانش (2002) دربارة بیماران روانی، بیانگر رابطة مثبت بین آسیب‌شناسی شخصیت و تصور منفی از خدا بود. (51) به عقیدة ریان (52) (2001)، تصاویر منفی از خدا، آثار زیان‌باری بر سلامت روانی، رفتار بین فردی و خودپندارة فرد نیز بر جای می‌گذارد (53) و با احساس بی‌لیاقتی، ارتباط دارد. (54) گرینوی و همکاران (2003) در پژوهش خود که فرضیه‌هایی چون همبستگی درک خدا به‌صورت حاضر در زندگی روزمره با احساس بهزیستی را مورد آزمون قرار دادند، به این نتیجه رسیدند که ویژگی‌های شخصیتی می‌تواند اثر متقابل بر بازنمایی‌‌‌های درونی شخصی از خدا داشته باشد؛ و چگونگی درک خود بر چگونگی احساس از خدا اثر می‌گذارد. (55) بنسون و اسپیلکا (56) (1973) گزارش کردند که بین تصور از خود، به‌ویژه حرمت خود و تصور از خدا ارتباطی مثبت وجود دارد. هرچه حرمت خود و تصور از خود مثبت‌تر بود، خدا مثبت‌تر، حامی‌تر، مهربان‌تر و قدرتمندتر تصور شده بود. (57) تیزدل و همکاران (1997) نیز همبستگی معناداری را بین پذیرش خود، پذیرش دیگران و داشتن تصویر ذهنی پذیرنده از خدا پیدا کرده‌اند. (58) باید توجه داشت که دین تنها با انگاره و تصویر ذهنی فرد از خدا راضی نمی‌شود؛ بلکه درصدد آن است که به آگاهی و معرفتی اصیل‌تر دست یابد و با مطلوب خویش بیشتر اتحاد پیدا کند. (59) ازاین‌رو، باید درصدد پژوهش‌هایی در فرهنگ اسلامی و با مفهوم‌سازی‌های جدید از خداآگاهی و در ارتباط با خودآگاهی و کارکردهای روان‌شناختی آن بود. نتایج یکی از پژوهشهای نزدیک، بیانگر آن است که افزایش خودشناسی اسلامی، به‌گونه‌ای معنادار باعث افزایش میزان سازگاری زناشویی گروه آزمایشی، در مقایسه با گروه گواه می‌شود. (60) ازاین‌رو، مطهری معتقد است که خودآگاهی کامل، در خداآگاهی است. (61) با وجود فقر پژوهشی در خصوص سازة مهم خدآگاهی، در زمینة بررسی ارتباط بین خداآگاهی و خودآگاهی تنها می‌توان به مطالعات اندک و غیرمستقیم که با آنها مرتبط‌اند، دست یافت. به عقیدة آلپورت (1960) ویژگی‌های شخصیتی چون خودآگاهی، در جهت‌گیری مذهبی درونی وجود دارد. (62) در پژوهشهای قربانیو واتسون (1384) نیز خودشناسی با عوامل شخصیتی و سالم‌ترین اشکال دین‌داری همبستگی داشته است. یافتن پاسخ مناسب به این پرسش مهم پژوهشی که «رابطة خداآگاهی با خودآگاهی چگونه است؟»، موضوعی است که تاکنون در بررسی‌های علمیِ روانشناسی دینی، با مفهوم‌سازی جدید خداآگاهی، بررسی نشده است. بنابراین، ضروری است در پژوهش حاضر چگونگی «رابطة خداآگاهی با خودآگاهی» و نقش پیش‌بینی‌کنندگی خداآگاهی در خودآگاهی تبیین شود. باید توجه داشت که انتخاب خداآگاهی به عنوان متغیر پیش‌بین، در برابر خودآگاهی به‌عنوان متغیر ملاک، با توجه به مبانی نظری اسلامی که ذکر شد، به‌ویژه با الهام از آیة 19 سورة حشر ـ نَسُوا اللَّهَ فَانْسیهُمْ انْفُسَهُمْ ـ صورت گرفته است. ازاین‌رو، در این پژوهش اهداف زیر پی‌گیری می‌شوند، که عبارت‌اند از: بررسی رابطة خداآگاهی با خودآگاهی؛ سنجش میزان پیش‌بینی خودآگاهی از روی نمرة خداآگاهی، به‌عنوان عامل اثربخش؛ بررسی چگونگی تأثیرگذاری افزایش سن و سطح دانش دین‌شناختی بر میزان خداآگاهی و خودآگاهی. روش روش پژوهش حاضر، از نوع همبستگی و پس‌رویدادی است. این روش عبارت است از درک الگوهای پیچیدة روان‌شناختی از طریق مطالعة همبستگی بین این الگوها و متغیرهایی که فرض می‌شود بین آنها رابطه وجود دارد. این شیوه، به ویژه در شرایطی مفید است که هدف آن کشف رابطة بین متغیرهایی باشد که دربارة آنها پژوهش‌هایی انجام نشده است. (63) برای تعیین احتمالی متغیر علّی و سنجش میزان تأثیرگذاری متغیرها، به‌صورت پیش‌بینی میزان سهم متغیر پیش‌بین (خداآگاهی) با توجه به چارچوب نظری در متغیر ملاک (خودآگاهی)، از روش رگرسیون استفاده می‌شود. جامعه و نمونة آماری: جامعة آماری این پژوهش را دانش‌پژوهان مقطع کارشناسی (سال تحصیلی 1389-1390) موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تشکیل می‌دهند، که 535 نفر مرد می‌باشد. حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان، (64) تعداد 225 نفر نمونه تعیین گردید؛ (65) که به روش تصادفی خوشه‌ای با واحد نمونة گروه کلاس، از کلیة رشته‌ها نمونه‌گیری شد. میانگین سنی نمونه‌ها حدود 28 سال و انحراف استاندارد 81/3 بوده و هم‌زمان با اشتغال به تحصیل در حوزة علمیة قم (سطح 2 و 3)، به یکی از رشته‌های علوم انسانی نیز مشغول بودند. ابزارهای پژوهش: داده‌های پژوهش، از پاسخ‌های مشارکت‌کنندگان به آزمون‌های زیر به دست آمد: 1. آزمون «خداآگاهی»: این آزمون به پشتوانة تحلیل‌های نظری و دین‌شناختی سازة خداآگاهی و آموزه‌های وحیانی و مستندات اسلامی (قرآنی و حدیثی) جامع‌نگر، و با رعایت اصول آزمون‌سازی در سال 1390 توسط نورعلی‌زادة میانجی، در 25 ماده به‌صورت چهاردرجه‌ای لیکرتی تهیه شد و در فرایند روایی‌سنجی (به شیوة روایی محتوایی و صوری، طبق کارشناسی متخصصان در حوزة دینی و روانشناسی و روایی سازه یا ساختی) و اعتباریابی (به شیوة بازآزمایی (01/0p 2. مقیاس «خودشناسی انسجامی»: برای سنجش متغیر خودآگاهی، از مقیاس خودشناسی انسجامی (69) ـ که قربانی، واتسون (70) و هرگیس (71) در سال 2008م آن را تهیه کرده‌اند ـ استفاده شد. این مقیاس، محصول بازنگری در فرم پیشین مبتنی بر نظریة دو وجه خودشناسی تجربه‌ای و تأملی ساخته‌‌شده توسط قربانی و دیگران (2003) است، که هر دو وجه را به‌صورت منسجم با دوازده گویه در مقیاس پنج‌درجه‌ای لیکرتی، مورد سنجش قرار می‌دهد. بررسی‌های میان‌فرهنگی در ایران و آمریکا حکایت از روایی سازه و ملاک (همگرا، افتراقی و افزایشی(پیش‌بین) با مقیاس‌هایی چون حرمت خود، خودهشیاری شخصی، خودتأملی، آگاهی نسبت به خود، و بهشیاری) این مقیاس دارد. در بررسی اعتبار این مقیاس در نمونه‌های ایرانی، آلفای کرونباخ 81/0 به دست آمد. (72) در پژوهشی دیگر، آلفای کرونباخ این مقیاس 84/0 گزارش شده است. (73) برای تجزیه و تحلیل داده‌های آماری، از چندین شاخص آمار استنباطی، چون «ضریب همبستگی پیرسون»، (74) «رگرسیون» (75) و «آزمون t مستقل» (76) استفاده شد. یافتهها تجزیه و تحلیل داده‌های آماری بر اساس ضریب همبستگی پیرسون بین خداآگاهی (با میانگین نمرات 67/77 و انحراف استاندار 35/9) و خودآگاهی (با میانگین نمرات 34/33 و انحراف استاندار 9/7) نشان داد که بین این دو متغیر، ارتباط معنادار مثبت (01/0p به‌منظور به دست آوردن میزان توان پیش‌بینی خودآگاهی (متغیر ملاک) از روی نمرة خداآگاهی (متغیر پیش‌بین) از روش تحلیل رگرسیون استفاده شد. جدول 1 نشان می‌دهد که خداآگاهی به گونه‌ای معنادار با توان (001/0p نتایج تحلیل رگرسیون برای بررسی این مسئله که میزان سن و سطح تحصیلات آزمودنی‌ها تا چه اندازه می‌تواند بر نمرة خداآگاهی و خودآگاهی آنان تأثیر بگذارد و آیا گروه‌های مختلف در این دو متغیر با هم متفاوت‌اند یا نه، یافتهها نشان داد که مقایسة میانگین‌های دو گروه سنی (20-28) و (29-37) با درصد فراوانی به‌ترتیب 9/57 و 1/42، در متغیر خداآگاهی، معنادار نیست؛ اما در متغیر خودآگاهی، معنادار (05/0p جدول 1: مقایسة گروه‌های سنی از نظر میزان خداآگاهی و خودآگاهی متغیر آزمون t برای مقایسه میانگین ها t درجه آزادی سطح معناداری تفاوت میانگین تفاوت انحراف استاندارد خدا آگاهی 0/900- 212 0/369 1/150- 1/277 خودآگاهی 2/142- 212 0/033 2/306- 1/077 همچنین یافتهها نشان داد که مقایسة میانگین نمرات خداآگاهی (05/0p جدول 2: مقایسة گروه‌های سطح تحصیلی از نظر میزان خداآگاهی و خودآگاهی متغیر آزمون t برای مقایسه میانگین ها t درجه آزادی سطح معناداری تفاوت میانگین تفاوت انحراف استاندارد خدا آگاهی 2/142- 212 0/033 2/681- 1/252 خودآگاهی 2/143- 212 0/009 2/793- 1/054 بحث و نتیجه‌گیری به‌دنبال آزمون این فرضیه که «بین خداآگاهی و خودآگاهی رابطه وجود دارد»، نتایج پژوهش حاضر آن را تأیید کرد. خداآگاهی به میزان 309/0 با خودآگاهی همبستگی مثبت و معنادار دارد. پس به این نتیجه می‌رسیم که با افزایش خداآگاهی، میزان خودآگاهی افراد نیز افزایش می‌یابد. البته میزان ضریب همبستگی به‌دست آمده، با محدودیت ابزار سنجش دقیق خودآگاهی روبه‌رو بوده است؛ چراکه از «مقیاس خودشناسی انسجامی» به‌عنوان تنها مقیاس نسبتاً مطلوب موجود در حوزة خودآگاهی استفاده شده است. طبیعی است که اگر مقیاس دقیق‌تر و مبتنی بر مبانی نظری مورد قبول یافت می‌شد، میزان ارتباط بیشتری به دست می‌آمد. در میان پژوهشهای انجام‌شده در حوزه‌های مرتبط و نزدیک به مفاهیم خداآگاهی و خودآگاهی، شواهدی وجود دارد که این یافته را تأیید می‌کنند. مطالعات نشان داده است که کیفیت تصور از خدا یا خداانگارة افراد، با خودانگاره و چگونگی تصور از خود (خودپنداشت)، ویژگی‌های شخصیتی و کارکردهای روان‌شناختی مرتبط با خود، مانند حرمت خود همبستگی دارد. از جملة این پژوهش‌ها، می‌توان به مطالعات مک‌دارگ(1983) و لارنس (1997)، (77) گرنکویس(2002) و کرک‌پاتریک(1998) (78) و (1999)، (79) اسچاپ ـ جانکر و همکاران (2002)، (80) ریان (2001)، (81) بنسون و اسپیلکا (1973)، (82) اسپیلکا و دیگران (1975)، (83) تیزدل و همکاران (1997) (84) و صادقی و همکاران (85) اشاره کرد. نتایج پژوهش حاضر، همسو با آموزه‌های اسلامی است که بر ارتباط اساسی و تلازم بین خداآگاهی و خودآگاهی تأکید دارد. (86) این آموزه‌ها فراتر از آن، از ارتباط ازلی، عمیق و دائمی بین «خود» و «خدا»، (87) شدت نزدیکی، حضور قیّومی و پیوستگی تعلّقی (88) و اصل «روح الهی» انسان (89) سخن به میان می‌آورد. ازآنجاکه «خود» محوری‌ترین بخش در روان انسان می‌باشد که همواره به‌عنوان اساس کنش‌وری بهینة شخصیت در نظر گرفته شده است، خودآگاهی نیز به‌عنوان سازه‌ای مهم در شخصیت، نقش اساسی در کارکردهای روان‌شناختی داشته است. بنابراین، نتیجة این پژوهش در ارتباط بین خداآگاهی و خودآگاهی، نشان از جایگاه ارزشمند روان‌شناختی سازة «خداآگاهی» یا به‌عبارتی دیگر، «خودآگاهی خداآگاهانه»، به‌عنوان عامل مهم وحدت و توحید، در کنش‌وری بهتر خود و انسجام‌یابی و توحیدیافتگی شخصیت دارد. این نتیجه، با توجه به این تحلیل از خداآگاهی در ارتباط با جهت‌گیری مذهبی درونی، روشن می‌شود که از سویی، خداآگاهی به‌عنوان اساسی‌ترین مؤلفة دین، شاکلة اصلی دین‌داری را تشکیل می‌دهد و در درونی‌ترین و پایدارترین اشکال دین‌داری یافت می‌شود. برای نمونه، از جلمه مواد جهت‌گیری درونی که آلپورتترسیم می‌کند، «اغلب به‌شدت از حضور خدا یا وجود الهی آگاه بوده‌ام» می‌باشد. (90) لارنس نیز (1997) نشان داد که خداانگاره، به‌ویژه عامل حضور خدا، بالاترین همبستگی (82/0) را با جهت‌گیری مذهبی درونی دارد. از سوی دیگر، نتایج به دست آمده از پژوهش‌هایی، چون، آلپورت و راس (1967)، (91) کرک پاتریک (1989م)، گرینوی و همکارانش (2003)، (92) قربانی و همکارانش (2002)، تقی‌یاره و همکارانش، (93) جلالی تهرانی (1383)، (94) شریفی‌نیا (95) وکیومرثی، (96) نشان‌دهندة ارتباط جهت‌گیری مذهبی درونی با خودآگاهی و کارکردهای مهم روان‌شناختی و شخصیتی، از جمله تحول، انسجام، یک‌پارچگی و توحیدیافتگی شخصیت است.آلپورت (1960) به‌وضوح بیان می‌کند که ویژگی‌های شخصیتی چون خودآگاهی، در جهت‌گیری مذهبی درونی وجود دارد. (97) بنابراین، وقتی فرد به این هستة مرکزی شخصیت خود که در واقع جدا از خدا نیست و جلوه‌ای از انوار الاهی است، آگاه شود و به او تقرب یابد، به سازمان‌یابی، توحیدیافتگی و انسجام شخصیت که از کارکردهای مهم خودآگاهی است، دست می‌یابد. این‌گونه افراد خداآگاه، به این سطح از خودآگاهی می‌رسند که ابعاد وجودی خود را به‌صورت گسترده کنکاش کنند و همة ابعاد روان‌شناختی خود، اعم از شناخت‌ها، هیجان‌ها و رفتارها، و در نتیجه گرایش‌ها، احساس‌ها و کارکردهای خود را مطابق با شاکله و شخصیت جهت‌یافته در مسیر توحید، شکل و گسترش دهند و فعال سازند. همچنین به‌منظور بررسی نقش خداآگاهی در تبیین خودآگاهی، نتایج به‌دست آمده، فرضیة دیگر این پژوهش را که «خداآگاهی قدرت پیش‌بینی خودآگاهی را، به‌عنوان عامل اثربخش دارد»، تأیید کرد. به‌منظور جست‌وجوی این مسئله که تغییر در متغیر پیش‌بین (خداآگاهی) چگونه بر مقادیر متغیر ملاک (خودآگاهی) تأثیر می‌گذارد، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که خداآگاهی به‌طور معنادار توان پیش‌بینی خودآگاهی را دارد؛ بدین معنا که دست‌کم بخشی از تغییرات در میزان خودآگاهی افراد، تحت تأثیر میزان خداآگاهی آنان خواهد بود. بنابراین، خداآگاهی به‌عنوان عاملی اثربخش در خودآگاهی است و افزایش میزان خداآگاهی، میزان خودآگاهی را نیز افزایش می‌دهد. شواهدی در دست است که نتایج این پژوهش را تأیید می‌کند. پژوهشهای متعدد حدادی کوهسار و غباری بناب(1388 و 2010 )، ریان (2001م) و فلانلی و همکاران (2009م) نشان داد که چگونگی توصیف خدا، به همان گونه بر خود نیز تأثیر داشته است. نوعِ پنداشت از خود و به‌تبع آن، آثار روان‌شناختی این تصویرسازی، از کیفیت انگارة افراد از خدا قابل پیش‌بینی است. (98) باوجود محدودیت‌های تبیین علّی پژوهش تجربی کنونی، آموزه‌های وحیانی اسلامی ما را به این نتیجه رهنمون می‌کنند که «خودآگاهی»، به معنای واقعی، فرع بر «خداآگاهی» است. (99) آنجا که در این آیة شریفه می‌فرماید: «همچون کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به خود فراموشى گرفتار کرد؛ آنها فاسقان‌اند.» (100) این آیه درصدد بیان چگونگی رابطة خداآگاهی با خودآگاهی به‌صورت تأکیدی و عبارت معکوس آن است. سبب خودناآگاهی، خداناآگاهی است؛ (101)یرا وقتى انسان خدا را فراموش کند، اسماى حسنى و صفات علیاى او را ـ که صفات ذاتى انسان با آن ارتباط مستقیم دارد ـ نیز فراموش مىکند. (102) در واقع، انسان وقتی که صفات الاهی را در خود می‌یابد، به تمام معنا انسان می‌شود؛ اما اگر از خدا بیگانه شود، وجود خدایی و ارتباط دائمی و عمیقش را با او، به بوتة فراموشی می‌سپارد.بنابراین، این آموزه، اساسی‌ترین مسیر برای ایجاد و بقای خودآگاهی را «خداآگاهی» معرفی می‌کند. در حقیقت، عملکرد درست خودآگاهی در سازش‌یافتگی، کنش‌وری و بهزیستی روانی، در گرو «خداآگاهی» است. پس آگاهى به خدا مستلزم آگاهى بیشتر از خود است؛ یعنى انسان هرچه بیشتر در ذکر خدا فرو رود و توجهش به او بیشتر شود، خود را بهتر مىشناسد و به مراتب عالی خودآگاهى می‌رسد. (103) در مقابل، خداناآگاهی اثری معکوس بر خود خواهد گذاشت. در واقع، غفلت از خدا (خداناآگاهی) با ایجاد اختلال در نظام شناختی و هشیاری، (104) موجب ناکارآمدی فرایندهای خودآگاهی و در نتیجه، دیگر نظام‌های روان‌شناختی می‌شود. (105) به همین علت، فرد از رشدیافتگی و کمال باز می‌ماند؛ حال آن که خداآگاهی و ذکر الاهی است که موجب رستگاری و دستیابی به خیر با حصول سلامتی است. (106) بنا بر همین رابطة غفلت و ناآگاهی با ناخودآگاهی است که امام صادق(ع) می‌فرماید: «از غفلت بپرهیزید؛ همانا هر کس غفلت کند، در حقیقت از خویشتن غافل شده است.» (107) یکی دیگر از مسائلی که در این پژوهش دنبال می‌شد، بررسی چگونگی تأثیرگذاری ارتقای سطح دانش دین‌شناختی بر افزایش خداآگاهی و خودآگاهی افراد بود. نتایج نشان داد که میانگین نمرات هر دو متغیر خداآگاهی و خودآگاهی، در مقایسة تفاوت میانگین دو گروه سطح تحصیلات دینی حوزوی (سطح 2 و 3) به‌طور معنادار با هم متفاوت‌اند. بنابراین، چنان‌که انتظار می‌رفت، با افزایش سطح تحصیلات علوم اسلامی، میزان خداآگاهی و خودآگاهی افراد نیز افزایش می‌یابد. با ارتقای سطح تحصیلی آزمودنی‌ها ـ که در سطوح علوم اسلامی در حوزه مشغول به تحصیل بودند ـ آگاهی و معارف آنها در زمینه‌های دین‌شناختی و خودشناختی نیز به‌طور طبیعی افزایش می‌یابد. همچنین به نظر می‌رسد با ارتقای سطح حوزوی، دین‌داری، درونی‌تر و پایدارتر می‌شود، که همین امر باعث افزایش خداآگاهی و خودآگاهی آنان می‌گردد. این موضوع با توجه به پژوهش‌هایی چون جیمز، (108) آلپورت (1960) (109)و قربانی و همکاران (2002) (110) که مراتب بالای خداآگاهی و خودآگاهی را در سالم‌ترین اشکال دین‌داری درونی رصد کردند، تأیید می‌شود. در نتیجه‌گیری نهایی، باید خاطرنشان ساخت که سازة «خداآگاهی» در کنار «خودآگاهی»، به‌عنوان سازه‌ای اثربخش بر «خود» که هستة مرکزی سیستم روانی و محور شخصیت انسان است اهمیت زیادی دارد. بین خداآگاهی و خودآگاهی، رابطة تلازم وجود داشته، خداآگاهی به‌عنوان عامل پیش‌بین، در میزان خودآگاهی نقش دارد. البته طبق آیات وحیانی، اساساً خودآگاهی به‌معنای واقعی، بدون خودآگاهی امکان‌پذیر نیست؛ بلکه خدافراموشی، مستلزم خودفراموشی است؛ زیرا خودِ انسانی، هویت الاهی دارد و همیشه با خداوند حاضرِ قیوم در ارتباط است. بنابراین، گسست پیوستگی با خدا مساوی با ناخودآگاهی است. نتایج پژوهش حاضر می‌تواند روشن‌کنندة دست‌کم بخشی از حلقه‌های گم‌شده در تبیین مکانیسم عمل و آثار روان‌شناختی دین‌داری باشد. به نظر می‌رسد، از جملة این حلقه‌های مهم، سازة «خداآگاهی» و از مسیر «خودآگاهی» است. «خداآگاهی» از طریق اثرگذاری بر «خودآگاهی» و در نتیجه بر «خود» انسانی، تأثیرات بسیار عمیقی را بر شخصیت و کارکردهای روان‌شناختی می‌گذارد. مکانیسم اثر آنها، از طریق «آگاهی» اتفاق می‌افتد. (111) رشد و تعالی، و وحدت و یک‌پارچگی شخصیت و بهزیستی روانی، در گروِ وسعت مداوم آگاهی (112) و حالت «ذکر» (113) (به تعبیر دین‌شناختی) است. ازاین‌رو، «خداآگاهی» به‌عنوان عامل بنیادین وحدت، در رأس سازمان روانی انسان، فرایند «خودآگاهی» را جهت کنش‌وری بهتر «خود» در انسجام، یک‌پارچگی و توحیدیافتگی شخصیت، تحت تأثیر و رهبری خود قرار می‌دهد. (114) سازش‌یافتگی روانی و کنش‌وری بهتر رفتاری نیز در سطح مطلوب خود، مرهون همین فرایند خواهد بود. (115) همین انسجام و تعادل در نظام روانی است که چنین سیستمی را در جهت خودنظم‌‌بخشی هدایت می‌کند و در نتیجه، شناخت‌ها، احساس‌ها و رفتارهای فرد را تحت کنترل خود در می‌آورد. نتایج این پژوهش می‌تواند مبنای پژوهشهای کاربردی به‌صورت بسته‌های درمانی ـ کلینیکی و آموزشی ـ مهارتی قرار گیرند. جهت‌گیری در روانشناسی مرضی و بالینی، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده و تدوین مهارت خودآگاهیِ خداآگاهانه و آموزش آنها در مراکز، گام مؤثری در جهت تأمین بهداشت روانی، تربیت دینی و تحکیم و ارتقای سطح دین‌داری افراد جامعه خواهد بود. پی‌نوشت 1. Robins. 2. Self-awareness. 3. نیما قربانی و پل جی. واتسون، فرایندهای خودشناختی و نظام‌های پردازش خبر عقلانی و تجربه‌ای در ایران و آمریکا، ص 4؛ Nima Ghorbani, & etal, Philosophy, self-knowledge, and personality in Iranian teachers & students of philosophy, The journal of psychology, p: 81. 4. C. G. Jung, (1875-1961). 5. Rogers, C. 6. G., Allport, (1897-1967). 7. دوان شولتز، روانشناسی کمال: الگوهای شخصیت سالم، ترجمه، گیتی خوشدل، ص 136. 8. self-esteem. 9. self-regulation. 10. جس فیست و گریگوری جی. فیست، نظریه‌های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، ص 135 و 495؛ دوان شولتز، نظریه‌های شخصیت، ترجمه یوسف کریمی و همکارن، ص 392؛ محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 67، ص 34؛ ناصر آقابابایی و همکاران، تقابل فرایندهای خودشناختی با آستانه‌گذری، ص 56؛ رضا پورحسین، روانشناسی خود، ص 10؛ نیما قربانی و پل جی. واتسون، همان، ص 4؛ محمدتقی تبیک، « ارتباط پنج عامل بزرگ شخصیت و فرایندهای خودشناختی با طبقه‌بندی توانمندی‌های خوی در روانشناسی مثبت»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ص 69؛ Gregory C. Ashley, Scale development and validation, p: 1. 11. Integrative Self-knowledge. 12. Self-awareness. 13. Self-consciousness. 14. Fenigstein. 15. Mindfulness. 16. Self-reflection. 17. ر.ک: نیما قربانی و پل جی. واتسون، همان؛ مرتضی لطیفیان و دیبا سیف، « بررسی تأثیر خودآگاهی بر اختلالات روابط بین فردی دانشجویان»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 3، 1386، ص 138؛ به نقل از: ها‌رتر (Harter)، 1999م؛ ژوزف سیاروچی و همکاران، هوش عاطفی در زندگی روزمره، ترجمة اصغر نوری امامزاده‌ای و حبیب‌الله نصیری، ص 145؛ به نقل از: گلمن (Golman)، 1995م. 18. Nima Ghorbani, & etal, Integrative self-knowledge scale: correlation and incremental validity of a cross-cultural measure developed in Iran and the United states, The journal of psychology, p: 405. 19. Gregory C. Ashley, Ibid. 20. Self-regulated behavior. 21. Positive emotional states. 22. Kirk Warren Brown and Richard M. Ryan, The Benefits of Being Present: Mindfulness and Its Role in Psychological Well-Being, Journal of Personality and Social Psychology, p :822. 23. خدیجه شاه‌محمدی و همکاران، « نقش خودشناسی در تنیدگی، سبک‌های دفاعی و سلامت جسمانی»، روان‌شناسان ایرانی، ش 10، 1385، ص 146. 24. God-Awareness. 25. حشر: 19. 26. بقره: 156. 27. رعد: 16؛ ق: 16؛ انفال: 24. 28. حجر: 29. 29. مسعود آذربایجانی و سیدمهدی موسوی‌اصل، درآمدی بر روانشناسی دین، ص 111. 30. بقره: 152. 31. ر.ک: دیوید ام وولف، روانشناسی دین، ترجمه محمود دهقانی، ص 789، 796. 32. S. Kierkegaard, (1813-1855). 33. W. James, (1842-1910). 34. V. E. Frankl, (1905-1997). 35. ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمة مهدی قائنی، ص 177؛ کارل یونگ، روانشناسی و دین، ترجمة فؤاد روحانی، ص 113- 115 و 163 و 174؛ مسعود آذربایجانی و سیدمهدی موسوی‌اصل، همان، ص 66؛ احمدرضا محمدپور، ویکتور فرانکل بنیانگذار معنادرمانی، ص 179؛ محمدحسین شریفی‌نیا، درمان یکپارچه توحیدی رویکردی دینی در درمان اختلالات روانی، ص 72؛ به نقل از کربت (Corbett)، 1996. 36. مرتضی مطهری، مجموعه آثار (انسان کامل)، ج 23، ص 315. 37. حشر: 19. 38. مرتضی مطهری، همان، ص 313. 39. کارل تورسِن و همکاران، « معنویت، دین و بهداشت ـ شواهد، موضوعات و علائق»، ترجمه احمدرضا جلیلی، فصلنامه نقد و نظر، ش 33 و 34، 1383، ص 168. 40. God image. 41. به عنوان نمونه ر. ک: آلن کار، روانشناسی مثبت: علم شادمانی و نیرومندی‌های انسان، ترجمة حسن پاشا شریفی و همکاران، ص 409. 42. فاطمه تقی‌یاره و همکاران، « بررسی ارتباط سطح تحول من، دلبستگی به خدا و جهت‌گیری مذهبی در دانشجویان»، روانشناسی، ش 1، 1384، ص 3 و 16. 43. محمد خدایاری‌فرد و همکاران، « گستره پژوهشهای روان‌شناختی در حوزه دین»، فصلنامه اندیشه و رفتار، ش 4، 1380، ص 25؛ به نقل از: مالتبی، 1995م. 44. مهدی شیری، « رابطه توکل به خدا و صفات شخصیتی بر اساس تست NEO-FFI»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ص 3. 45. محمدصادق شجاعى، « رابطه میزان توکل به خدا با حرمت خود دانش پژوهان مؤسسات آموزشى و پژوهشى استان قم»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ص 142. 46. راضیه نصیرزاده و کاظم رسول زاده طباطبایی، « بررسی رابطه باورهای مذهبی با راهبردهای مقابله با تنیدگی در دانشجویان»، افق دانش: فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد،ش 2، 1388، ص 36. 47. محمودرضا بزرگی، « ارتباط میان سبک‌های دلبستگی به خدا، صبر و عزت نفس»، پایانامه کارشناسی ارشد، ص 5؛ به نقل از: گرنکویس، 2002م و کرک‌پاتریک، 1999م. 48 .Hoffman and et.al, The God image, the God concept, and attachment, Paper presented at the Christian Association for Psychological Studies International Conference, St. Petersburg. 49. Lawrence, R. T. 50 .Richard Lawrence, Measuring the image of God: The God image inventory and the God image scales, Journal of Psychology and Theology, p: 223. 51 .Hanneke Schaap-Jonker and et.al, Image of God and personality pathology: An exploratory study among psychiatric patients, Mental Health, Religion & Culture, p: 55. 52. Ryan, R. J. 53. محمدصادق شجاعی، توکل به خدا راهی به سوی حرمت خود و سلامت روان، ص 77. 54. Phillip Greenway and et.al, Personality variables, self-esteem and depression and an individual’s perception of God, Mental Health, Religion & Culture, p: 45. 55. Phillip Greenway and et.al, Ibid. 56. Benson & Spilka. 57. به نقل از: منصوره‌سادات صادقی و همکاران، « والدین، خود و دیگران مهم: منابع تصور از خدا»، مجله علوم رفتاری، ش 1، 1387، ص 85. 58. به نقل از: باقر غباری بناب و علی‌اکبر حدادی کوهسار، « رابطه تصویر ذهنی از خدا با خصومت و حساسیت در روابط بین‌فردی در دانشجویان»، علوم شناختی، ش 33، 1389، ص 85. 59. محمد اقبال لاهوری، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمة احمد آرام، ص 104. 60. عصمت دانش، « تأثیر خودشناسی اسلامی در افزایش میزان سازگاری زناشویی»، تازه‌ها و پژوهشهای مشاوره، ش 11، ص 8. 61. مرتضی مطهرى، مجموعه آثار (انسان در قرآن)، ج 2، ص 320. 62. مسعود آذربایجانی و سیدمهدی موسوی‌اصل، همان، ص 111. 63. علی دلاور، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، ص 199-203. 64. Morgan. 65. احمد بیانی، روش‌های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روانشناسی، ص 178. 66. reliability. 67. validity. 68. مسعود نورعلیزاده میانجی، « رابطه خداآگاهی با خودآگاهی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ص 164. 69. scale integrative self-knowledge. 70. Watson, P. J. 71. Hargis, M. B. 72. Nima Ghorbani, & et al, opcit, p. 395. 73. خدیجه شاه‌محمدی و همکاران، همان، ص 150. 74. Pearson correlation coefficient. 75. regression. 76. independent samples test. 77 .Richard Lawrence, opcit, p 223. 78. به نقل از: سیدحسین علیانسب، « بررسی رابطه کیفیت دلبستگی به خدا، تصویر ذهنی از خدا و اضطراب مرگ» پایان‌نامکه ارشد، ص 94. 79. به نقل از: محمودرضا بزرگی، همان، ص 5. 80 .Hanneke Schaap-Jonker and et.al, opcit, p: 55. 81. به نقل از: محمدصادق شجاعی، همان، ص 77. 82. به نقل از: منصوره‌سادات صادقی و همکاران، همان، ص 85. 83. به نقل از: محمدرضا کیومرثی، همان، ص 68. 84. به نقل از: باقر غباری بناب و علی‌اکبر حدادی کوهسار، همان، ص 85. 85. منصوره‌سادات صادقی و همکاران، همان، ص 83. 86. حشر: 19؛ حسن‌بن‌شعبه الحرانی، تحف العقول عن آل الرسولˆ، ص 328؛ شیخ صدوق، التوحید، ص 142؛ محمدباقر مجلسی، همان، ج 2، ص 32. 87. بقره: 156؛ مائده: 105. 88. رعد: 16، ق: 16، انفال: 24. 89. حجر: 29؛ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 134. 90. دیوید وولف، روانشناسی دین، ترجمه محمد دهقانی، ص 338. 91. به نقل از: محمدحسین شریفی‌نیا، همان، ص 68. 92. Phillip Greenway and et.al, opcit, p: 45. 93. فاطمه تقی‌یاره و همکاران، همان، ص 3. 94. سیدمحمدمحسن جلالی تهرانی، توحیددرمانی، ترجمه علی‌رضا شیخ‌شعاعی، ص 19 و 21. 95. محمدحسین شریفی‌نیا، همان، ص 68. 96. محمدرضا کیومرثی، همان، ص 59. 97. مسعود آذربایجانی و سیدمهدی موسوی‌اصل، همان، ص 111. 98. Bagher Ghobari Bonab & Ali Akbar Haddadi Koohsar, Relation between image of God with hostility and interpersonal sensitivity in college students, Procedia Social and Behavioral Sciences,5, p; 970; علی‌اکبر حدادی کوهسار و باقر غباری بناب، همان، ص 73. 99. مرتضی مطهری، مجموعه آثار (انسان کامل)، ج 23، ص 315. 100. حشر: 19. 101. واژة «نسیان» به معناى یادزدودگی و زایل شدن صورت معلوم از صفحه خاطر است، البته بعد از آنکه در صفحه خاطر نقش بسته بود. ولى در استعمال این کلمه توسعه دادند (مانند: آیه 34 جاثیه) و در مطلق روگردانى از چیزى که قبلاً مورد توجه بوده، نیز به کار می‌رود. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 219. مجلسی نیز از قول بیضاوی می‌نویسد: «فراموشی خدا، یعنی غفلت از ذکر و یاد خدا و دوری از اطاعت اوست» (محمدباقر مجلسی، همان، ج 4، ص 64) با توجه به «اذکر ربک اذا نسیت»؛ (کهف: 24) ذکر در مقابل نسیان است. بنابر این همچنانکه «ذکر» به معنای آگاهی و هشیاری و «غفلت» به معنای بی‌توجهی، بی‌اعتنایی و ناآگاهی است (جبران مسعود، الرائد: فرهنگ الفبایی عربی ـ فارسی، ترجمة رضا انزابی‌نژاد، ج 2، ص 1258)؛ در مقابل منظور از «فراموشی» در این آیه «ناآگاهی» است. همچنین ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، همان، ج 1، ص 339. 102. سیدمحمدحسین طباطبایی، همان، ج 19، ص 219. 103. مرتضی مطهری، همان. 104. وَ لَقَدْ ذَرَأنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِّنَ الجِنِِّ وَ الْاِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْینٌ لَّا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ ءَاذَانٌ لَّا یَسْمَعُونَ بِها، أُوْلَئکَ کاَلْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ، أُوْلَئکَ هُمُ الْغَافِلُون؛ به یقین، گروه بسیارى از جن و انس را براى دوزخ آفریدیم، آنها دل‌ها [عقل‌ها] یى دارند که با آن (اندیشه نمىکنند، و) نمىفهمند و چشمانى که با آن نمىبینند و گوش‌هایى که با آن نمىشنوند، آنها همچون چهارپایانند بلکه گمراهتر! اینان همان غافلانند (چرا که با داشتن همهگونه امکانات هدایت، باز هم گمراهند)! (اعراف: 179؛ ر.ک: نحل: 108). 105. محمدباقر مجلسی، همان، ج 4، ص 64 و ج 69، ص 227. 106. حشر: 20؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، همان، ص 220. 107. محمدباقر مجلسی، همان، ج 69، ص 227. 108. به نقل از: محمد اقبال لاهوری، همان، ص 105. 109. به نقل از: مسعود آذربایجانی و سیدمهدی موسوی‌اصل، همان، ص 111. 110. نیما قربانی و پل جی. واتسون، همان، ص 5. 111. ر.ک: دوان شولتز، نظریه‌های شخصیت، ص 141-145؛ به نقل از یونگ، 1953م، ص 171؛ و جس فیست و گریگوری جی. فیست، نظریه‌های شخصیت، ص 147. 112. رضا پورحسین، روانشناسی خود، ص 10. 113. مطلق هشیاری، استحضار و توجه و تداوم حالت حضور و آگاهی را نیز ذکر می‌گویند (محمدتقی مصباح یزدی، یاد او (مشکات 4)، ص 258.) و نیز ر.ک: حسین بن محمد راغب اصفهانى، المفردات فی غریب القرآن، ص 328؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، همان، ج 2، ص 248؛ محمدتقی مصباح‌یزدی، اخلاق در قرآن، ج 2، ص 89. 114. مسعود نورعلیزاده میانجی، همان، ص 49 و 115؛ و نیز ر.ک: دیوید ام وولف، روانشناسی دین، ترجمه محمود دهقانی، ص 789، 796. 115. ناتانیل براندن، روانشناسی عزت نفس، ترجمه مهدی قراچه‌داغی، ص 45. منبع: فصلنامه روانشناسی دین – شماره 19 پایان متن/
93/06/18 - 01:29
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 138]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها