محبوبترینها
با چاپ روی وسایل یک کسب و کار پرسود بسازید
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
چه مواردی بر قیمت کابین دوش حمام تاثیر دارند؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1798690483
ارتباط موسیقی با فضائل اخلاقی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
ارتباط موسیقی با فضائل اخلاقی
از آنجا که هم اصول و هم سلوک اخلاقی در اخلاق اسلامی برگرفته از منابع وحی و فعل و تقریر معصومین است،در هیچ یک از این آثار نمی‌توان به تصریح، تلویح یا کنایه، نقش ابزاری موسیقی در کسب فضائل اخلاقی را اثبات نمود،
بخش دوم و پایانی تکرار اعمال متأثر از موسیقی دومین و البته مهم‌ترین عامل شکل‌گیری ملکات اخلاقی ـ اعم از فضائل و رذائل ـ در نفس انسان، «تکرار اعمال» اوست؛ این عامل نیز مشترک بین دیدگاه اخلاقی دینی و غیردینی است؛ اما علمای اخلاق اسلامی، این عامل را مقدم بر عامل قبلی دانسته‌اند. (فارابی، 1413: 236) بر طبق این مبنا، صورت‌های حاصل از اعمال انسان، در صورت تکرار آن اعمال، رفته‌رفته در نفس او رسوخ یافته، زمینه شکل‌گیری ملکات اخلاقی او را فراهم می‌آورند. این عامل به‌قدری اهمیت دارد که بزرگانی همچون ملاصدرا تکرار اعمال انسان را منشأ ملکات اخلاقی او دانسته و ملکات اخلاقی را نیز منشأ صورت‌های جسمی در عالم آخرت برشمرده‌اند: تمام صورت‌های جسمی در عالم آخرت، حاصل ملکات خوب و بد اخلاقی انسان و اعتقادات و نیات صحیح و فاسدی است که در دنیا به‌واسطه تکرار اعمال و افعال او در نفسش رسوخ می‌یابد. بنابراین اعمال انسان، منشأ اخلاق او در دنیا و هیئت ساخته‌شده او نیز مبدأ اجسام در آخرت است. (صدرالمتألهین، 1361: 283) اما کیفیت حصول ملکات در اثر تکرار اعمال چگونه است؟ ملا احمد نراقی می‌گوید: بدان‌که هر نفسی در مبادی آفرینش و اوان طفولیت از جمیع صفات و ملکات، خالی است، مانند صفحه‌ای که ساده از نقش و صورت باشد و حصول ملکات و تحقق صفات، به‌واسطه تکرار اعمال و افعال مقتضیه آنهاست. هر عملی که یک مرتبه سر زد، اثری از آن در دل، حاصل و در مرتبه دوم، آن اثر بیشتر می‌شود تا بعد از تکرار عمل، اثر مستحکم و ثابت می‌گردد و ملکه راسخ می‌شود در نفس. (نراقی، 1381: 19) علامه طباطبایی (1360 ـ 1281) نیز در این‌باب می‌گوید: آری انسان از همان ابتدای امر، هر فعلی که انجام دهد، از آن فعل هیئتی و حالی از سعادت و شقاوت در نفسش پدید می‌آید ... آنگاه اگر همین فعل تکرار بشود، رفته‌رفته [در اثر این تکرار] حالتی که ... از هر فعلی در نفس پدید می‌آید، شدت یافته و نقش می‌بندد و به صورت یک ملکه (و یا بگو طبیعت ثانوی) درمی‌آید و سپس این ملکه در اثر رسوخ بیشتر، صورتی سعیده، و یا شقیه در نفس ایجاد می‌کند و مبدأ هیئت‌ها و صورت‌های نفسانی می‌شود ... . (طباطبایی، 1374: 1 / 277) بنابراین اگر اعمال انسان نیک و خیر بودند، رفته‌رفته ملکات نیکو نیز بر نفس حکومت خواهند کرد؛ اما اگر این اعمال قبیح و شرور بودند، رفته‌رفته سبب ثبوت صورت‌های زشت و حصول ملکات قبیحه در نفس انسانی خواهند شد. حال با این مبنا و با پذیرش این عامل به‌عنوان مهم‌ترین علت شکل‌گیری اوصاف و ویژگی‌های اخلاقی باید ببینیم آیا موسیقی می‌تواند نقشی شکل‌گیری عادات انسانی را از طریق تکرار اعمال او داشته باشد؟ چراکه اگر چنین باشد، باید بپذیریم که در اتصاف نفس او به اوصاف اخلاقی نیز تأثیرگذار خواهد بود. پیش‌تر بیان شد که موسیقی به‌خودی‌خود، اقتضایی بیش از «تداعی احساس» و «بیان عواطف» ندارد. از آنجا که نفس انسان، مستعد انفعال از قالب و محتوای موسیقی است، به‌تناسب هر نوع نغمه موسیقی، منفعل می‌شود و از آن تأثیر عاطفی و احساسی می‌پذیرد. در پی این انفعال عاطفی که به نحو حضوری به ادراک نفس درمی‌آید، نفس انسان به حفظ این انفعالات در قالب صورت‌های وهمی می‌پردازد. از آنجا که قوه واهمه، بر قوه خیالِ انسان تسلط دارد و در آن تصرف می‌کند، (فارابی، 1381: 139) در پی خلق صورت‌های وهمی عاطفیِ ناشی از موسیقی، صورت‌های خیالی متناسب با آن در نفس پدید می‌آید. در این صورت، استماع موسیقی علاوه بر انفعال عاطفی در نفس، همیشه همراه با تخیلات متناسب با آن احساس عاطفی خواهد بود. (1) همچنین اگر موسیقی با لوازمی دیگر مانند کلام، تصویر یا هر عمل دیگری همراه باشد، متأثر از آن پدیده نیز خواهد بود؛ به این معنا که اگر آن پدیدة همراه از امور ناپسند و قبیح مانند اشعار، تصاویر و اعمال شهوانی باشد، قالب و محتوای موسیقی نیز به تأثیر از آن، دارای ساختاری نامطلوب و ناپسند است و فضای عاطفی نکوهیده‌ای را بر عواطف و احساسات شنونده حاکم می‌کند، او را به آن سمت‌و سو سوق می‌دهد. اگر شنونده از قوه عقل خود یاری نگیرد و خود را بی‌اختیار در فضای گفته‌شده قرار دهد، صورت‌های ذهنی خیالی و احساساتی متناسب با آن فضا در نفس او شکل می‌گیرد. صدالبته این موضوع در مورد پدیده‌های مثبت همراه موسیقی نیز صدق می‌کند؛ یعنی اگر شعرِ همراه موسیقی یا تصویر یا هر پدیده دیگر همراه آن دارای محتوای غنی اخلاقی، دینی و به‌طورکلی ارزشی باشد، قالب و محتوای موسیقی نیز متأثر از آن خواهد بود. بنابراین صورت‌های خیالی و احساسات و عواطف تداعی‌شده در نفس انسان نیز متناسب با آن پدیده‌ها رقم خورده، زمینه انطباع صورت‌های قابل تحسینی را در نفس ایجاد خواهد کرد. بنابراین موسیقی، عامل انفعال عاطفی در نفس است و به‌واسطه این انفعال، عامل انطباع صورت‌های وهمی و خیالی نیز در آن می‌شود و از آنجا که بر مبنای اندیشه اسلامی، هر کدام از اقسام «علم» می‌توانند منشأ افعال و اعمال ارادی انسان باشند، (صدرالمتألهین، 1981: 6 / 356) موسیقی می‌تواند از جهت سببیت در انفعالات حضوری عاطفی، صورت‌های وهمی و صورت‌های خیالی در نفس انسانی، منشأ افعال ارادی او نیز باشد. ازاین‌رو ممکن است در پی استماع مکرّر موسیقی، افعالی از انسان سر بزند که متناسب با انفعالات نفسانی ناشی از آن موسیقی و نیز صورت‌های وهمی و خیالی ناشی از آن در نفس باشد. اگر آن موسیقی از نوع معتدل و مقترن با مفاهیم اخلاقی بود، افعال ناشی از آن نیز متناسب با آن خواهد بود؛ اما اگر از نوع نامعتدلِ مثلاً شهوت‌آور یا خشن بود نیز افعال ناشی از آن کاملاً منطبق بر آن خواهد بود. حال در صورت تکرار این افعال برآمده از موسیقی، صورت‌های خوب یا بد حاصل از آن، رفته‌رفته در قالب ملکات ثابت اخلاقی بروز نموده، در نفس او رسوخ می‌کنند و به این شکل، اخلاقیات او منفعل و متأثر از قالب و محتوای موسیقی رقم می‌خورند. بنابراین در نگاه کلی، موسیقی از قابلیت‌های زیادی در جهت اتصاف نفس انسان به فضائل و رذائل اخلاقی بهره‌مند است؛ به این معنا که اگر فرم و محتوایی معارض با آموزه‌های اخلاقی داشته باشد، می‌تواند منشأ ایجاد بسیاری از رذائل اخلاقی در نفس باشد و همچنین اگر فرمی معتدل و محتوایی همسو با ارزش‌های اخلاقی داشت، می‌تواند سبب جهت‌گیری‌های مثبتی در کسب محسّنات اخلاقی در نفس باشد. اما پرسش مهم آن است که با فرض قبول قابلیت‌های مثبت موسیقی در این امر، آیا مبانی اخلاقی، اجازه صدور چنین مجوّزی را برای به‌کارگیری موسیقی‌های ارزشی و معتدل در جهت متخلق شدن نفس انسانی به فضائل و ملکات حسنه اخلاقی می‌دهد؟ آیا می‌توان برای رسیدن به هدفی مانند تخلق به اخلاق حسنه، از ابزاری مانند موسیقی‌های ارزشی و معتدل بهره برد؟ د) مبنای اخلاق غیردینی در استفاده ابزاری از موسیقی در اتصاف نفس به فضائل اخلاقی کاربرد اخلاقی موسیقی از دیدگاه اخلاق غیردینی ـ چنان‌که گفته شد ـ قدمتی به درازای تاریخ دارد. از این دیدگاه، موسیقی‌های ارزشی و معتدل می‌تواند جایگاه مهمی در تربیت نفس و اخلاق انسانی داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که حتی برخی مانند فیثاغورسیان آن را لازمه تهذیب نفس می‌دانسته‌اند. (کاپلستون، 1388: 1 / 41) افلاطون نیز نگاهی تربیتی به موسیقی داشت و معتقد بود «تربیت» دو محور دارد: تربیت روح و تربیت جسم. (افلاطون، 1390: 409) او برای تربیت جسم، ورزش بدنی مانند ژیمناستیک و برای تربیت روح، موسیقی، ریاضیات و نجوم را پیشنهاد می‌داد. (همان) با این توضیح که هر نوعی از موسیقی نباید در جامعه رواج پیدا کند؛ زیرا نغمات موسیقی توانایی این را دارند که جوانان را به‌سمت سستی، بدی یا خوبی سوق دهند. ازاین‌رو او خواستار ممنوعیت موسیقی‌های محزون و رخوت‌آور و نیز تهییج‌کننده هوسها، عواطف و شهوات بود؛ (همان: 170) چراکه موسیقی‌ای که روح را به تکامل می‌رساند، خود باید تکامل‌یافته باشد. موسیقی باید روح جامعه را به تعالی برساند. در آرمان‌شهر او دو نوع موسیقی مُجاز بود؛ یکی در هنگام جنگ که عزم انسان نیاز به تقویت دارد و دیگری هنگام صلح که با برخورداری از اعتدال به انجام وظائف خویش بپردازند. (همان) بنابراین از دیدگاه افلاطون «موسیقی سالم» موجب موزون شدن طبع و تناسب روح و جان آدمی می‌شود. روح انسانی از راه موسیقی، تناسب و هماهنگی را می‌آموزد و حتی مستعد پذیرفتن عدالت نیز می‌شود؛ زیرا شخصی که روحش منظم است، درستکار نیز خواهد بود. از همین‌رو تربیت از راه موسیقی بسیار مفید و مؤثر است. ارسطو نیز موسیقی را جزء جدایی‌ناپذیر تربیت می‌دانست. (ارسطو، 1386: 436) او معتقد بود موسیقی را باید برای تأمین سه هدف به جوانان آموخت: «تربیت»، «پیراستگی» و «تفریح ذهنی پس از کار»؛ (همان: 451) زیرا موسیقی به رشد و تربیت عواطف کمک می‌کند؛ چراکه صدا‌ها حاوی صُوَر دقیقی از خشم، شجاعت و منش‌های دیگرند که عواطف را تحریک می‌کنند و شور و شعف حاصل از این تجربه، نفس را از رؤیت فضائل و ارزش‌های واقعی جهان متلذذ می‌کند. (همان: 445 ـ 443) این نظر ارسطو البته ناشی از مبنای اخلاقی اوست که معتقد بود عواطف انسانی نه‌تنها کمیت‌های قابل سرکوب شدن و از بین رفتن نیستند، (گات و دیگران، 1385: 15) ابراز و اظهار آنها ممکن است سبب تشدید آنها نیز بشود. همان‌طور که ابراز خشم نه‌تنها خشم را از بین نمی‌برد، بر شدت آن نیز می‌افزاید. بقیه عواطف نیز همین‌طور هستند. پرورش عواطف، نیازی به رها کردن یا تخلیه آن ندارد. پرورش، مستلزم استقرار و آرامش عواطف است تا برای انطباق با شرایط جهان واقعی، به‌اندازه مناسب رشد کنند. (گات و دیگران، 1385: 15) از نظر ارسطو، موسیقی این قابلیت را دارد که زمینه آرامش و تعادل روانی لازم برای رشد و تربیت اخلاقی را در جوانان فراهم آورد. بنابراین دیدگاه اخلاق غیردینی با تمایز بین موسیقی‌های معتدل و غیر معتدل، حامی کاربرد ابزاری موسیقی در جهت کسب محسّنات اخلاقی است. اگر چه بر طبق همین دیدگاه نیز به هر حال، افراط در استماع موسیقی‌های ارزشی هم مطلوب نیست؛ زیرا خروج از اعتدال، خود سبب ضعف قوه «عاقله» خواهد شد. در نتیجه نفس انسان به‌مرور، اراده لازم برای کوشش در دفع و رفع رذائل و کسب فضائل اخلاقی را از دست خواهد داد. ه) مبنای اخلاق اسلامی در استفاده ابزاری از موسیقی برای اتصاف نفس به فضائل اخلاقی از دیدگاه اخلاق اسلامی، این موضوع به‌کلی متفاوت است و جایگاه موسیقی در سلوک اخلاقی مخدوش و متزلزل است؛ زیرا: اولاً، اصول اولیه اخلاقی در اخلاق اسلامی و نیز طریق متخلق شدن به اخلاق الهی با توجه به محتوای برگرفته از منبع وحی تعیین می‌شود. ازاین‌رو با توجه به معارف اخلاقی یادشده نمی‌توان از هر وسیله‌ای برای تقویت باطن و اخلاق بهره برد، هرچند قابلیت‌های خوبی داشته باشند و کاربرد آنها نیز با هدفی والا صورت گیرد. با پژوهش‌های صورت‌گرفته در منابع مبتنی بر وحی، ابزاری مانند موسیقی(2) دارای جایگاه تعریف‌شده‌ای در عرصه اخلاق اسلامی نیستند. ثانیاً، شدت نهی از موسیقی‌های غنایی در شریعت اسلامی به‌حدّی است که سبب نوعی تردید و احتیاط مطلق در باب استماع هر نوعی از موسیقی شده و این احتیاط، در فضای اخلاق و در میان عالمان علم اخلاق، بیش از دیگران نمود یافته است. ازاین‌رو در هیچ‌یک از منابع روایی، وجه تفاوتی میان موسیقی غنایی و غیر غنایی بیان نشده است. عمده عالمان اسلامی نیز ـ جز عده معدودی ـ تمایزی بین موسیقی ارزشی و ضدارزشی قائل نشده‌اند. شاید این به آن دلیل باشد که از لوازم نخستین سلوک در عالَم اخلاق، همانا عنصر «اراده»(3) است و هر چیزی که سبب ضعف اراده شود، مانع از این سلوک بوده، نمی‌تواند مطلوبیتی در نگاه اخلاق اسلامی داشته باشد؛ ازجمله «موسیقی» که اسباب تشدید احساسات و تقویت قوه واهمه را فراهم می‌آورد و به همین دلیل نمی‌تواند پدیده چندان مطلوبی در عالم اخلاق شمرده شود. شاید این کلام امام دل‌ها نیز علی‌رغم تمایز موسیقی غنایی و غیر غنایی در نگاه ایشان، به همین موضوع اشاره داشته باشد: استاد ما دام‌ظِلُّه می‌فرمودند: بیشتر از هر چه، گوش دادن به تغنیات،(4) سلب اراده و عزم از انسان می‌کند. (امام خمینی، 1380: 8) به نظر نگارندگان، با وجود تفصیلی که داده شد، باید بین موسیقی‌های اخلاق‌مدار و موسیقی‌های غیر اخلاقی تفصیل قائل شد؛ به این ترتیب که قطعاً تأثیر سوء موسیقی‌های غیر اخلاقی و غیر معتدل بر شاکله نفس انسانی روشن است و در صورت مؤانست نفس با آن، مسببیت این‌گونه موسیقی‌ها در کسب رذائل و ملکات قبیحه ـ دست‌کم به صورت مقدمه ـ امری انکارناپذیر است. در مورد موسیقی‌های معتدل و حاوی مضامین و محتوای اخلاقی نیز اگر نخواهیم با توجه به مبانی اخلاقی خود قائل به پذیرش تأثیر مثبت آن در رسوخ صفات نیکو در نفس شویم، قدر متیقّن نمی‌توانیم قائل به سوء تأثیر این‌گونه موسیقی‌ها نیز باشیم. البته ناگفته نماند که افراط در استماع چنین موسیقی‌هایی نیز تأثیر مثبتی بر نفس نخواهد داشت؛ اما این تأثیر صرفاً متوجه استماع موسیقی نیست؛ بلکه افراط در هر عملی غیر از موسیقی نیز ناپسند شمرده می‌شود. نتیجه با توجه به اینکه موسیقی از دو جنبه «تأثیر جزئی بر مزاج انسان» و «تأثیر بر تکرار اعمال» می‌تواند نقشی تأثیرگذار در اتصاف نفس به اوصاف پسندیده داشته باشد، با فرض قبول این تأثیرگذاری باید بین دیدگاه اخلاق دینی و اخلاق غیردینی در باب به‌کارگیری موسیقی در کسب کمالات اخلاقی تفصیل قائل شویم: از دیدگاه اخلاق غیردینی، بین موسیقی‌های معتدل و موسیقی‌های غیر معتدل تفصیل داده می‌شود. موسیقی‌های غیر معتدل که دارای فرم و محتوای ناموزون هستند، با نفس انسانی سازگار نیستند و ممکن است سبب سوء اخلاق در او گردند. لذا باید از استماع آنها اجتناب نمود؛ ولی موسیقی‌های معتدل نه‌تنها با روح و روان انسانی سازگار هستند، می‌توانند در به ثمر رسیدن بسیاری از اوصاف پسندیده در نفس، می‌توانند نقشی بسزا داشته باشند. ازاین‌رو می‌توان ـ و چه‌بسا باید ـ از آن در جهت ارتقای سجایای اخلاقی استفاده نمود. البته نباید از نظر دور داشت که در این امر نیز جانب افراط و تفریط باید مراعات گردد. از منظر عالمان اخلاق اسلامی، اگر هم تمایزی بین موسیقی‌های معتدل و غیر معتدل باشد، این صرفاً به جهت شدت سوء اثر است، نه بیان اثر مثبت و منفی. از آنجا که هم اصول و هم سلوک اخلاقی در اخلاق اسلامی برگرفته از منابع وحی و فعل و تقریر معصومین^ است و در هیچ‌یک از این آثار نمی‌توان به تصریح، تلویح یا کنایه، نقش ابزاری موسیقی در کسب فضائل اخلاقی را اثبات نمود، موسیقی‌های معتدل در نظر علمای اخلاق اسلامی حتی با فرض قبول آثار مثبتی که می‌توان برای آنها بیان نمود، اگر مبغوضیتی هم نداشته باشند، دارای چندان مطلوبیتی نیز در سلوک اخلاقی نیستند. بنابراین دیگر جایی برای بحث از موسیقی‌های غیر اخلاقی و ضدارزشی باقی نمی‌ماند. ازاین‌رو موسیقی نمی‌تواند در اخلاق اسلامی جایگاهی به‌عنوان واسطه و ابزار اتصاف نفس به اوصاف پسندیده داشته باشد. پی نوشت: [1]. برای اطلاع از تفصیل کیفیت ارتباط بین موسیقی و خیال و وهم بنگرید به: شایسته، 1391. 2. راه‌های دیگری همچون مراقبه‌های نفس مانند «ذن» و «مدی‌تیشن» نیز با این مبنا در همین زمره قرار می‌گیرند. 3. Determination. 4. منظور از تغنیات در اینجا، صرفاً موسیقی غنایی نیست؛ زیرا تأثیر موسیقی غنایی بر تضعیف عقل و اراده انسان، جای بحث ندارد؛ بلکه مقصود مطلق موسیقی است، اگر چه حرام هم نباشد؛ چراکه در نگاه ایشان افراط در آن، سبب چنین عارضه نفسانی خواهد بود. منابع و مآخذ ابن‌سینا، 2007 م، رسالة أحوال النفس، تحقیق فؤاد الاهوانی، پاریس، دار بیبلیون.
ابوالبرکات، 1373، المعتبر فی الحکمة، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان.
اخوان‌الصفا، 1371، مجمل الحکمة، از کتاب سه رساله فارسی در موسیقی، به اهتمام تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـــــــــــــــ ، 1412 ق، رسائل اخوان‌الصفا و خلان الوفا، بیروت، الدار الاسلامیة.
ارسطو، 1343 ق، علم الاخلاق الی نیقوماخوس، قاهره، دار صادر.
ـــــــــــــــ ، 1386، سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
استور، آنتونی، 1388، موسیقی و ذهن، ترجمه غلامحسین معتمدی، تهران، نشر مرکز.
افلاطون، 1390، جمهور، ترجمه م. فواد روحانی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
امام خمینی، سید روح‌الله، 1380، چهل حدیث، تهران مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
خالقی، روح‌الله، 1390، نظری به موسیقی، تهران، رهروان پویش.
زیدان، جرجی، 1333، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر.
شایسته، حسین، 1391، «تبیین مبانی فلسفی و کلامی موسیقی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، فصل سوم «مبانی معرفت‌شناختی موسیقی»، دانشگاه معارف اسلامی.
ـــــــــــــــ ، 1392، درآمدی بر مبانی فلسفی و کلامی موسیقی در گستره حکمت اسلامی، قم، دفتر نشر معارف.
شهرزوری، شمس‌الدین، 1383، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة، تهران، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
صانع‌پور، مریم، 1382، فلسفه اخلاق و دین، تهران، مرکز مطالعات و انتشارات آفتاب توسعه.
صدرالمتألهین شیرازی، 1361، العرشیة، تهران، مولی.
ـــــــــــــــ ، 1381، کسر اصنام الجاهلیة، تهران، بنیاد حکمت صدرا.
ـــــــــــــــ ، 1981 م، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
صفوت، داریوش، 1389، 124 قطعه برگزیده از موسیقی ملی ایران، تهران، ارس.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1374، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
فارابی، ابونصر، 1381، فصوص الحکمة و شرحه، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـــــــــــــــ ، 1405 ق، الجمع بین رأی الحکیمین، تهران، الزهراء.
ـــــــــــــــ ، 1413 ق، الأعمال الفلسفیة، بیروت، دار المناهل.
فارابی، محمد بن محمد، 1375، موسیقی کبیر، تهران، پارت.
فروغی، محمدعلی، 1388، سیر حکمت در اروپا، تهران، زوار.
فنایی اشکوری، محمد، 1375، علم حضوری، قم، مؤسسه امام خمینی(رحمه الله علیه).
کاپلستون فردریک، چارلز، 1388، تاریخ فلسفه، ترجمه جلال‌الدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
کاشانی، حسن، 1371، کنز التحف، از کتاب سه رساله فارسی در موسیقی، به اهتمام تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
کمال‌پورتراب، مصطفی، 1390، تئوری موسیقی، تهران، نشر چشمه.
گات، بریس و دومینیک مک آیور لوپس، 1385، دانشنامه زیبایی‌شناسی، تهران، فرهنگستان هنر.
مراغی، عبدالقادر بن غیبی، 1370، شرح ادوار، به اهتمام تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
مصباح، مجتبی، 1382، بنیاد اخلاق، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله علیه).
مظفری‌پور، روح‌الله، 1390، «بررسی اثرات تربیتی موسیقی از دید اندیشمندان»، دوازدهمین کتاب سال شیدا، تهران، نشر بیدگل.
نراقی، ملااحمد، 1381، معراج السعادة، قم، نشر بقیةالله(عج).
نوری، محمداسماعیل، 1385، موسیقی و غنا از دیدگاه اسلام، قم، بوستان کتاب.
نیشابوری، فخرالدین اسفراینی، 1383، شرح کتاب النجاة لابن‌سینا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. حسین شایسته: کارشناسی ارشد دانشگاه معارف اسلامی. عبدالحسین خسروپناه: دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌نامه اخلاق 20 انتهای متن/
94/03/05 - 03:03
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 238]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها