تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834657825
ساختار نظام‌مند مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
ساختار نظام‌مند مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی
این پژوهه با استخراج گزاره‌های اخلاقی سوره اسراء به عنوان الگو و تجزیه و تحلیل آنها و سپس طبقه‌بندی موضوعی مضامین استخراج شده در نهایت مُدل جامع هدایت را از منظر آن سوره تبیین می‌نماید.
بخش دوم د) گزاره‌های اخلاقی سوره اسراء علت انتخاب سوره اسراء آن است که این سوره دارای پیام‌ها و موضوعات گوناگونی ازقبیل توحید، معاد، سنت‌های الهی، قوانین اجتماعی و فردی در تاریخ، جایگاه پیامبر| و مسائل اخلاقی است که در این میان، بخش مهمی از مفاهیم و مفاد آن را مباحث اخلاقی تشکیل می‌دهد. این نکته باعث شده است تا برخی از مفسران، این سوره را از‌جمله سوره‌های اخلاقی قرآن بنامند؛ چراکه از مجموع مفاهیمی که آیات این سوره ارائه می‌دهد، می‌توان نسخه کاملی از مباحث بنیادین اخلاقی را استخراج کرد. علامه طباطبایی معتقد است سوره مورد بحث، هدفی را دنبال می‌کند که عبارت است از تسبیح خدای تعالی. لذا این مطلب را با اشاره به داستان معراج رسول خدا| شروع نموده و متذکر شده است. آنگاه کلام را به‌مناسبت، به مقدرات بنی‌اسراییل کشانده، از عزت و ذلت آنان و اینکه خداوند در هر روزگاری که او را اطاعت میکردند، سربلندشان میکرده و هر وقت که از در عصیان درمیآمدند، ذلیل و خوارشان میساخته است، سخن می‌گوید. همچنین کیفیت نزول کتاب بر آنان و نحوه دعوت آنان به توحید و نفی شرک توضیح داده شده است. سپس به همین مناسبت، کلام را به وضع مسلمانان و اعراب معطوف ساخته که بر این امت نیز کتاب نازل کرده است. پس اگر اطاعت کنند، اجر میبرند و اگر عصیان بورزند، عقاب می‌شوند و ملاک کار ایشان مانند آنان به همان اعمالی است که می‌کنند و به‌طور کلی با هر انسانی بر طبق عملش معامله می‌شود و سنت الهی در امت‌های گذشته نیز بر همین منوال بوده است. (طباطبایی، 1397: 13 / 5) صاحب تفسیر احسن الحدیث نیز غرض سوره را اثبات پاکی و سبوحیّت خدا از راه نظام اتمّ و اکمل جهان می‌داند؛ چنان‌که نظام خلقت، آفرینش انسان، ارسال پیامبران، ساری بودن جریان عدالت در تمام شئون عالم و کرامت فطرت انسان‌ها، همه حاکی از پاکی و قدرت و علم کامل خداوند است. فشرده و خلاصه مطالب سوره، عنوان کردن مسئله توحید و نفوذ قدرت خداوند در اداره جهان و نداشتن شریک است که لفظ «سبحان» حکایت از این تنزیه، پاکی، بینیازی و شریک نداشتن خدا می‌کند. (قرشی، 1377: 6 / 5) به‌طورکلی می‌توان گفت آیات این سوره بر محور امور زیر می‌باشند: ـ دلائل اثبات نبوت، به‌ویژه قرآن و معراج. ـ معاد، کیفر، پاداش، نامه اعمال و نتایج آن. ـ تاریخ پرماجرای بنی‌اسراییل. ـ آزادی اراده و اختیار و اینکه نتیجه هرگونه عمل نیک و بد به خود انسان بازگشت می‌کند. ـ حساب و کتاب در زندگی این جهان که نمونهای است از زندگی جهان دیگر. ـ حقشناسی در همه سطوح، به‌ویژه درباره خویشاوندان و پدر و مادر. ـ تحریم اسراف و تبذیر، بخل، فرزندکشی، زنا، خوردن مال یتیمان، کم‌فروشی، تکبر و خون‌ریزی. ـ توحید و خداشناسی. ـ مبارزه با هرگونه لجاجت در برابر حق و اینکه گناه میان انسان و حق پرده میافکند. ـ ویژگی‌های شخصیت انسان و فضیلت و برتری او بر مخلوقات دیگر. ـ تأثیر قرآن برای درمان هرگونه بیماری اخلاقی و اجتماعی. ـ اعجاز قرآن و عدم توانایی مقابله با آن. ـ وسوسههای شیطان و هشدار به همه مؤمنان برای انسداد راه‌های نفوذ شیطان. ـ بخشی از تعلیمات گوناگون اخلاقی. ـ سرانجام فرازهایی از تاریخ پیامبران به‌عنوان درس عبرتی برای همه انسان‌ها. (مکارم شیرازی و دیگران، 1374: 12 / 6) سید قطب که یکی از مفسران معاصر می‌باشد، درباره این سوره، نظریه شخصیت‌محوری را مطرح می‌کند و معتقد است محوری که سایر جملات دیگر سوره بدان قِوام می‌یابند و حرکتی که در سوره جریان دارد و نیز مَطلع سوره ـ که آن را جامع کل پیام و سیاق در سوره می‌داند ـ در اصل پیامبر اکرم|، معجزه ایشان و دستورات آن است. به همین مناسبت در سوره به موضوع هدایت و گمراهی فردی و اجتماعی افراد جامعه پرداخته می‌شود. (قطب، 1412: 4 / 2208) وی معتقد است موضوعات متعدد بیان‌شده در سوره اسراء هر کدام به‌نوعی به موضوع هدایت و گمراهی فردی و اجتماعی افراد جامعه اشاره دارند و دستورات و راهکارهایی را در این زمینه بیان کرده‌اند. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، آیات شریفه ذیل را از‌جمله آیات برجسته این سوره می‌داند: ـ «کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً؛ (اسراء / 20) هر‌یک از طائفه مؤمن و غیر‌مؤمن را از عطای پروردگارت مدد میرسانیم و عطای پروردگار تو ممنوع نیست». ـ «وَ إ‌ِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إ‌ِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها؛ (اسراء / 58) و هیچ قریهای نیست مگر آنکه ما هلاک‌کننده آنیم». ـ «قُل‌ِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أ‌َیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأ‌َسْماءُ الْحُسْنی؛ (اسراء / 110) بگو چه خدا را بخوانید و چه رحمان را، به هر نامی که بخوانید، برای اوست اسمای حسنی». همچنین وجود آیه «عزّت» در این سوره از دیگر نکات برجسته آن است و آن آخرین آیه سوره می‌باشد که پیامبر اکرم| آن را «آیة العزّ» نامیده‌اند. (ابن‌حنبل، 1993: 40 ـ 39؛ قرطبی، 1405: 45) از دیگر آیات برجسته، وجود آیه «تحدّی» در این سوره است که گفته می‌شود تحدّی خاص است؛ چراکه در هیچ سوره‌ای خداوند این‌گونه جماعت جن و انس را به مبارزه نطلبیده است. (طباطبایی، 1397: 13 / 16) ویژگی‌های بارز این سوره و جامع بودن آن در بیان گزاره‌های اخلاقی باعث شده تا بیشتر علمای اخلاق برای ارتقای بشریت در زمینه دستیابی به مکارم اخلاقی از مضامین آن استفاده کنند. این در‌حالی است که به‌دلیل حجم گسترده مفاهیم اخلاقی این سوره و لزوم بازبینی مجدد آرای مفسران درباره دسته‌بندی و تقسیم گزاره‌های اخلاقی ارائه‌شده، همچنان عرصه برای ورود به این حوزه و نگاهی مجدد به آنچه بر‌اساس دانش اخلاق نوین مطرح شده، باز می‌باشد. 1. اخلاق فردی در سوره اسراء در این بخش برای استخراج مفاهیم و موضوعات اخلاقی سوره اسراء، ابتدا تفاسیر متعدد مورد مطالعه قرار گرفته که در طی آن همه آیات حاوی گزاره‌های اخلاقی مشخص شده و آنگاه جهت‌گیری، نقطه تمرکز و نقش هدایتی آنها در قالب جدول تحلیل محتوا بیان شده است. در ادامه، مجموع این مباحث به‌صورت تفکیک‌شده و در قالب دو زیرمجموعه گزاره‌های فردی و اجتماعی درج شده‌اند که هر‌کدام به شاخه‌های دیگری نیز تقسیم شده است: اصول و مبانی اخلاق فردی اصول و مبانی نظری عبارتند از مجموعه‌ای از اصول و معارفی که افراد جامعه به‌صورت فردی و اجتماعی آنها را پذیرفته‌اند و به آنها باور دارند و عمل خود را بر این مبانی استوار می‌سازند. درحقیقت این مبانی فکری، ریشة الزامات، مقدمات و موانع اصل هدایت هستند که از جنس معرفت و شامل مجموعه شناخت‌هایی است که انسان از خود، خدا، عالم هستی و امور پیرامونی خویش دارد و به ارزش‌ها و رفتارهای او جهت می‌دهد. اصول و مبانی نظری اخلاق فردی شامل مواردی هستند که تخطی از آنها تحت هیچ شرایطی جایز نیست و به‌مثابه خطوط قرمزی می‌باشند که محدوده حرکت انسان را در راه هدایت به‌سمت مقصد نهایی مشخص می‌کنند. بنابراین اصول و مبانی نظری، یکی از مقوله‌های بسیار مهم در ترسیم چهره حقیقی اهداف و کارکردهای قرآن و دین اسلام است که بخش عمده‌ای از آیات اخلاقی سوره اسراء در همین راستا است. جدول (1): اصول و مبانی اخلاق فردی ردیف شماره آیه موضوع اخلاقی برداشت‌شده از آیه 1 7 إ‌ِنْ أ‌َحْسَنتُمْ أ‌َحْسَنتُمْ لِأَنفُسِکمُْ وَ إ‌ِنْ أَسَأْتمُْ فَلَهَا فَإ‌ِذَا جَاءَ وَعْدُ الاَْخِرَةِ لِیَسُُواْ وُجُوهَکُمْ وَ لِیَدْخُلُواْ الْمَسْجدَ کَمَا دَخَلُوهُ أ‌َوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِیُتَبرُِّواْ مَا عَلَوْاْ تَتْبیراً تأثیر تلاش انسان در وصول به اهداف 2 تبیین آزادی و اختیار انسان 3 11 وَ یَدْعُ الْإ‌ِنْسانُ بالشَّرِّ دُعاءَهُ بالْخَیْر‌ِ وَ کانَ الْإ‌ِنْسانُ عَجُولاً تأکید بر خیرگرایی فطری انسان 4 15 مَن‌ِ اهْتَدَی فَإ‌ِنَّمَا یهَْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإ‌ِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیهَْا وَ لَا تَز‌ِرُ وَاز‌ِرَةٌ و‌ِزْرَ أ‌ُخْرَی وَ مَا کُنَّا مُعَذِّبینَ حَتی نَبْعَثَ رَسُولاً رابطه هدایت و ضلالت با عمل انسان 5 بازتاب طبیعی و تکوینی اعمال انسان 6 همسان بودن میزان هدایت و ضلالت با میزان علم و عمل 7 نقش اختیار در هدایت و ضلالت انسان 8 32 وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إ‌ِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً تبیین پیامدهای سوء اعمال ناپسند 9 34 وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیم‌ِ إ‌ِلَّا بالَّتِی هِیَ أ‌َحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أ‌َشُدَّهُ وَ أ‌َوْفُوا بالْعَهْدِ إ‌ِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً تبیین تجسم اعمال 10 36 وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بهِ عِلْمٌ إ‌ِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أ‌ُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً اثبات ادراک حضوری از طریق قلب 11 72 وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أ‌َعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أ‌َعْمی وَ أ‌َضَلُّ سَبیلاً کسب ایمان و معرفت از طریق قلوب 12 شخصیت اخروی، بازتابی از شخصیت دنیوی انسان اگرچه در این مقاله فرصت شرح و تفسیر کلیه آیات فراهم نمی‌باشد، به‌اختصار برخی از مطالب ضروری و مهم تشریح خواهند شد. اصل تأثیر تلاش انسان در وصول به اهداف و تبیین مسئله آزادی و اختیار انسان از‌جمله اصول و موضوعات اخلاقی است که از آیه شماره 7 سوره اسراء برداشت می‌شود. انسان باید بداند تلاش‌های او در رسیدن وی به اهداف و خواسته‌هایش نقش اساسی دارد و نتیجه آنها عاید خودش می‌گردد تا با دلگرمی به تلاش و فعالیت بپردازد؛ چراکه اگر انسان، مطلوب نهایی داشته باشد، ولی گمان کند تلاش او بی‌اثر است و یا نفع آنها عاید دیگران می‌شود و به هرحال در نزدیک شدن وی به مطلوب نهایی مفید نیست، انگیزه کار و کوشش در وی ضعیف خواهد شد. دومین نکته اینکه، کامیابی و رستگاری انسان بدون تلاش اختیاری تحقق‌پذیر نیست و انسان تنها با تلاش خویش می‌تواند به مطلوب نهایی خود برسد و دیگران نمی‌توانند سرنوشت او را تغییر دهند. از نوع بیان خداوند نیز به‌خوبی پیدا است که انسان را با بیان بازگشت هرگونه نتیجه اعمال به خود او مخیر گذاشته است. (مصباح یزدی، 1373: 1 / 37) این آیه در مقام تبیین فرجام یا تأثیر بازتاب اعمال و رفتار انسان و بیان‌کننده این حقیقت است که ای انسان، آگاه باش که هیچ چیزی از نظام عالم در نزد خداوند متعال مفقود نمی‌شود و سعادت و شقاوت انسان در گرو اعمال خود انسان است. این اثر عمل نیز ممکن است هم دنیوی باشد و هم اخروی. صاحب تفسیر المیزان می‌گوید: «اثر دنیوی اعمال ممکن است تحت مشیت خدا به غیر تعلق پذیرد؛ اما اثر فعل دائماً و بدون هیچ تخلّفی به خود فاعل برمی‌گردد.» (طباطبایی، 1397 :13 / 54) بیان گزاره اخلاقی آزادی و اختیار در انسان نیز از دیگر نکاتی است که ذیل این آیه شریفه مطرح می‌شود؛ با این توضیح که انسان در انجام اعمال خود با توجه به اینکه به دست خود سعادت و شقاوت خود را رقم خواهد زد، کاملاً آزاد و مختار است؛ چنان‌که در جای دیگر آگاهی می‌دهد که جزای هر چیزی از جنس همان چیز است و هر‌کسی نتیجه آنچه را انجام داده است، خواهد دید. الزامات اخلاق فردی برای حرکت در مسیر هدایت و باقی ماندن در این مسیر و رسیدن به اهداف و غایاتی که در آیات متعدد قرآن تحت‌عنوان هدایت و سعادت بشر به آنها اشاره است، باید الزاماتی رعایت شود که برخی از آنها در سوره اسراء مطرح شده است. این الزامات تسهیل‌گر و تسریع‌کننده حرکت و نیز ضامن دستیابی به اهداف هستند و بدون فراهم آوردن و کسب این الزامات، حرکت فرد یا جامعه با سه حالت احتمالی کندیِ حرکت، توقف یا انحراف از راه مواجه خواهد شد. جدول (2): الزامات اخلاق فردی ردیف شماره آیه موضوع اخلاقی برداشت‌شده از آیه 1 22 لا تجَْعَلْ مَعَ اللَّهِ إ‌ِلَهًا ءَاخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مخَّْذُولا توحید اصلی‌ترین راه تهذیب نفس 2 23 وَ قَضی رَبُّکَ أ‌َلَّا تَعْبُدُواْ إ‌ِلَّا إ‌ِیَّاهُ وَ بالْوَالِدَیْن‌ِ إ‌ِحْسَنًا إ‌ِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبرََ أ‌َحَدُهُمَا أ‌َوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لهَُّمَا أُفٍّ وَ لَا تَنهَْرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلًا کَر‌ِیماً اخلاص در توحید و عبودیت 3 لزوم اخلاص در عمل 4 28 وَ إ‌ِمَّا تُعْر‌ِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَیْسُوراً لزوم امیدواری به رحمت خداوند 5 لزوم همراهی اصل تلاش و امید 6 31 وَ لا تَقْتُلُوا أ‌َوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إ‌ِمْلاق‌ٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إ‌ِیَّاکُمْ إ‌ِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأ‌ً کَبیراً لزوم ایمان به خالقیت خداوند 7 لزوم ایمان به رزاقیت خداوند 8 لزوم ترس از عذاب الهی 9 36 وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بهِ عِلْمٌ إ‌ِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أ‌ُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئوُلاً تأکید بر علم مفید 10 لزوم پیروی از علم و یقین و پرهیز از ظن و گمان 11 لزوم به‌کارگیری امکانات در مسیر صحیح 12 65 إ‌ِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهمْ سُلْطانٌ وَ کَفی برَبِّکَ وَکِیلاً لزوم توکل به خداوند 13 توکل از جلوه‌های عبودیت خداوند 14 72 وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أ‌َعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أ‌َعْمی وَ أ‌َضَلُّ سَبِیلاً تأکید بر اهمیت بصیرت 15 79 وَ مِنَ اللَّیْل‌ِ فَتَهَجَّدْ بهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أ‌َنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً تأثیر نماز شب در تعالی روح انسان 16 لزوم تلاش برای دستیابی به مقام محمود 17 83 وَ إِذا أ‌َنْعَمْنا عَلَی الْإ‌ِنْسان‌ِ أ‌َعْرَضَ وَ نَأی بجانِبهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُوساً لزوم تعالی علم و آگاهی در پرتو ایمان و تقوا برای مبارزه با تکبر 18 110 قُل‌ِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أ‌َیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأ‌َسْماءُ الْحُسْنی وَ لا تَجْهَرْ بصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بها وَ ابْتَغ‌ِ بَیْنَ ذلِکَ سَبیلاً لزوم عبادت خداوند بر‌اساس روش صحیح 19 رعایت تعادل و آرامش در عبادات در آیه 31، مسئله نهی از فرزندکشی مطرح شده است. یکی از حقوق و مصالح اعضای جامعه، حق حیات و حفظ نفوس است که ارزش منفی مقابل آن قتل نفس می‌باشد. این عمل زشت در قرآن کریم بعد از شرک به خداوند، جزء بزرگ‌ترین گناهان شمرده شده است. قتل نفس و به‌خصوص قتل کودکان و فرزندان از گناهان کبیره است که در زمان پیامبر| جریان داشت و اعراب جاهلی فرزندان خود به‌ویژه دختران خود را به انگیزه‌هایی چون حفظ آبرو، ترس از گرسنگی و فقر، ترس از عاقبت و فرجام بد پیدا کردن و تعصب‌های بی‌جا می‌کشتند. اعتبار در آیات قرآنی به عموم لفظ است. بنابراین حکم هم عام می‌باشد. لذا مقصود اصلی خداوند در این آیه نهی تحریمی از این است که اولاد خود را از ترس فقر و مکنت همانند دوران جاهلیت به قتل برسانید؛ چنان‌که در عصر حاضر، برخی اشخاص سست‌اعتقاد به تصورات واهی اقدام به این عمل شنیع جاهلیت نموده و درصدد انهدام نطفه‌های مسلمان برآمدهاند. همچنین خداوند بعد از نهی از کشتن فرزندان و قائل شدن حق حیات برای آنها به عامل بازدارنده مهم از این عمل زشت نیز اشاره می‌کند و انسان را به این حقیقت توجه می‌دهد که انسان مملوک و متعلق به خداوند است و هیچ کس حق ندارد در مملوک خداوند بدون اذن او تصرف کند. البته این عامل تنها می‌تواند برای کسانی مؤثر باشد که حد نصابی از ایمان و توحید به خداوند را داشته باشند. لذا می‌فرماید: «نَّحنُ نَرزُقُهُم وَ إ‌ِیاکُم» که پیام اخلاقی مهم این آیه می‌باشد؛ یعنی ایمان و توکل به خداوند. مقدمات اخلاق فردی برخی از موارد بیان‌شده در آیات سوره اسراء که در ذیل مفاهیم اخلاقی استخراج‌شده قرار گرفته‌اند، بیانگر لوازم اولیه و مقدماتی هستند که برای حرکت افراد یک جامعه به‌سمت هدایت و رشد و تکامل ضروری هستند. به عبارت دیگر، هر فردی که بخواهد به‌سمت هدایت حرکت کند و به رشد و تکامل و در نهایت سعادت ابدی برسد، به‌ناچار نیازمند شناخت و التفات به این موارد است. جدول (3): مقدمات اخلاق فردی ردیف شماره آیه موضوع اخلاقی برداشت‌شده از آیه 1 11 وَ یَدْعُ الْإ‌ِنْسانُ بالشَّرِّ دُعاءَهُ بالْخَیْر‌ِ وَ کانَ الْإ‌ِنْسانُ عَجُولاً نقش علم و آگاهی در ایجاد طمأنینه 2 نقش ایمان در ایجاد طمأنینه 3 نقش امید و رجا در ایجاد طمأنینه 4 23 وَ قَضی رَبُّکَ أ‌َلَّا تَعْبُدُواْ إ‌ِلَّا إ‌ِیَّاهُ وَ بالْوَالِدَیْن‌ِ إ‌ِحْسَناً إ‌ِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبرََ أ‌َحَدُهُمَا أ‌َوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لهَُّمَا أُفٍّ وَ لَا تَنهَْرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلاً کَر‌ِیماً عبادت وسیله تحصیل یقین 5 24 وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً اهمیت و نقش دعا در تکامل انسان 6 36 وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بهِ عِلْمٌ إ‌ِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أ‌ُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئوُلاً نقش ایمان در عدم ارتکاب معاصی 7 اهمیت علم و دانش و بصیرت 8 37 لا تَمْش‌ِ فِی الْأ‌َرْض‌ِ مَرَحاً إ‌ِنَّکَ لَنْ تَخْر‌ِقَ الْأ‌َرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجبالَ طُولاً توجه به ضعف‌های انسان، راه مقابله با تکبر 9 79 وَ مِنَ اللَّیْل‌ِ فَتَهَجَّدْ بهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أ‌َنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً نقش عبودیت در کمال انسان 10 83 وَ إِذا أ‌َنْعَمْنا عَلَی الْإ‌ِنْسان‌ِ أ‌َعْرَضَ وَ نَأی بجانِبهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤوُساً تأکید بر توحید افعالی 11 107 قُلْ آمِنُوا بهِ أ‌َوْ لا تُؤْمِنُوا إ‌ِنَّ الَّذِینَ أ‌ُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهمْ یَخِرُّونَ لِلْأ‌َذْقان‌ِ سُجَّداً علم و دانایی، ریشه ایمان به خدا 12 108 وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إ‌ِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً تأثیر تلاوت قرآن در افزایش ایمان و خشیت موانع هدایت فردی آزادی و اختیار برای حرکت در هر مسیری، لازمه حرکت است. بنابراین شناخت موانع راه و تلاش برای رفع موانع پیشِ‌رو برای رسیدن به هدف ضروری است؛ در غیر این صورت با وجود موانع قوی و متعدد، حرکت در هر جهتی غیر‌ممکن یا بسیار مشکل و کند خواهد شد. انسان‌ها دارای استعدادهای بی‌نهایت در هر دو جهت مثبت و منفی (صعودی و نزولی) برای رسیدن به اعلی‌علیین یا اسفل‌سافلین هستند. خداوند فرشتگان را از عقل محض خلق کرد و حیوانات را از شهوت محض؛ اما انسان‌ها را از عقل و شهوت با هم خلق نمود. اگر انسان عقل خویش را بر شهوت مسلط کند و انسانیت خود را رشد دهد، به اعلی‌علیین نائل می‌شود و اگر شهوت بر عقل مسلط شده، حیوانیت تقویت گردد، این قابلیت را دارد که از حیوانات پست‌تر شده، به اسفل‌سافلین سقوط کند. در این بخش به آیاتی اشاره شده است که موانع ظهور و تجلّی اخلاق در حوزه فردی را بیان می‌کنند: جدول (4): موانع اخلاق فردی ردیف شماره آیه موضوع اخلاقی برداشت شده از آیه 1 11 وَ یَدْعُ الْإ‌ِنْسانُ بالشَّرِّ دُعاءَهُ بالْخَیْر‌ِ وَ کانَ الْإ‌ِنْسانُ عَجُولاً نهی از عجله و شتاب‌زدگی 2 عجله مانع تأثیر هدایتگری قرآن 3 33 وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إ‌ِلَّا بالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْر‌ِفْ فِی الْقَتْل‌ِ إ‌ِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً حرمت خودکشی 4 37 لا تَمْش‌ِ فِی الْأ‌َرْض‌ِ مَرَحاً إ‌ِنَّکَ لَنْ تَخْر‌ِقَ الْأ‌َرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجبالَ طُولاً تکبر سرچشمه اخلاق ناپسند 5 72 وَ مِنَ اللَّیْل‌ِ فَتَهَجَّدْ بهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أ‌َنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً عدم بصیرت، در دنیا سبب گمراهی در آخرت 6 عدم بصیرت نتیجه ترک واجبات و انجام محرمات 7 83 وَ إِذا أ‌َنْعَمْنا عَلَی الْإ‌ِنْسان‌ِ أ‌َعْرَضَ وَ نَأی بجانِبهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤوُساً نهی از تکبر در برابر خداوند 8 عدم تأثیر معنوی قرآن در متکبران 9 غرور و یأس، دو بیماری خطرناک اخلاقی آیه «وَ یَدْعُ الْانسَانُ بالشرَِّّ دُعَاءَهُ بالخَْیرِْ وَ کاَنَ الْانسَانُ عجَُولا» (اسراء / 11) در مقام اشاره به اصل عجله و شتاب‌زدگی در انسان و اثر آن در خیرات و شرور، خیرگرایی فطری انسان و نقش علم و آگاهی، ایمان، امید و رجا در ایجاد طمأنینه است. عجله حالتی در دل است که به مجرد خطور امر در ذهن، انسان بی‌درنگ و بدون تأمل درباره آن اقدام کند که این حالت از لوازم ضعف نفس و از دام‌های بزرگ شیطان است. پیامبر اکرم| در این رابطه می‌فرماید: «الْأ‌َنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطَان‌ِ؛ (حرّ عاملی، 1387: 27 / 169) درنگ از سوی خدا و عجله از شیطان است». در کتب اخلاقی برای توصیف مفهوم اخلاقی عجله و شرخواهی انسان، طلب اشتباهی که او در استیلای بر دیگر موجودات دارد، مثال زده شده که نوع انسان به‌دلیل عجله‌ای که در این امر از خود نشان می‌دهد، ریاست این دنیای زودگذر را به سلطنت ابدی ترجیح می‌دهد. (نراقی، 1366: 2 / 222) نکته دیگر، تأکید بر خیرگرایی فطری انسان است. تشبیه شرخواهی انسان به خیرخواهی او، نشانه آن است که انسان در اصل و فطرتاً خیرگرا می‌باشد. (قرائتی، 1383: 26) همچنان‌که در سوره انبیاء نیز خداوند می‌فرماید: «وَ أ‌َوْحَیْنا إ‌ِلَیْهمْ فِعْلَ الْخَیْرات». (انبیاء / 73) همچنین ارتباط ظریفی بین هدایتگری قرآن و صفت عجله در انسان وجود دارد. خداوند در آیه 9 از هدایتگری قرآن برای کسانی که به علم و حکمت و عمل صالح آراسته هستند، سخن گفته و در مقابل از عجله که از آفات فکر و عمل است، سخن گفته است. بر اساس این آیه، آنان که به هدایت استوار قرآن راه نیابند، شتاب‌زده سراغ شر خواهند رفت. پیام اخلاقی مهم دیگر در آیه، امیدواری به رحمت خداوند است که در اصطلاحات اخلاقی به آن «رَجا» گفته می‌شود و نقطه مقابل «یأس» است که آن نیز زمینه کفر می‌باشد. لزوم اهمیت صفت رجا تا جایی است که انسان با عبور از آن مرحله به طمأنینه می‌رسد که در همین آیه به آن پرداخته شده است. (نراقی، 1366: 321 ـ 319) منابع و مآخذ 1. قرآن کریم، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی. 2. ابن‌حنبل، احمد، 1993، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 3. ابن‌فارس، احمد، 1387، معجم مقاییس اللغة، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ 1. 4. ابن‌مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب، 1415، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، قم، بیدار. 5. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، 1414، لسان العرب، بیروت، دارصادر. 6. باردن، لورنس، 1375، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. 7. الجسر، ندیم، 2004، القرآن فی تربیت الاسلامی، قاهره، مجمع البحوث الاسلامیة. 8. حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی، 1387، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل‌البیت. 9. درّاز، عبدالله، 1408، دستور الاخلاق فی القرآن الکریم، ترجمه عبدالصبور شاهین، بیروت، دارالبحوث العلمیة. 10. راغب‌اصفهانی، حسین بن محمد، 1412، المفردات فی غریب القرآن، تصحیح صفوان عدنان داودی، بیروت، دار العلم. 11. شریفی، عنایت‌الله، 1389، «کارکردهای دین در اخلاق»، فصلنامه قبسات، تهران، شماره 56. 12. شیرازی، صدرالدین محمد، بی‌تا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، قم، چاپ مصطفوی. 13. طباطبایی، سید محمدحسین، 1397، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ 3. 14. طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو. 15. طوسی، خواجه نصیرالدین، 1364، اخلاق ناصری، تصحیح و تعلیق مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی، چ 3. 16. عبدالکریم، عثمان، 1365، روان‌شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ترجمه دکتر محمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 4. 17. غزالی، ابوحامد، 1351، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 18. فتحعلی‌خانی، محمد، 1374، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، تهران، کوثر. 19. فلسفی، محمد، 1382، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، قم، دارالثقلین. 20. فیض کاشانی، ملا محسن، بی‌تا، المحجة البیضاء، تهران، اسلامی. 21. قرائتی، محسن، 1383، تفسیرنور، تهران، مرکزفرهنگی درس‌هایی از قرآن، چ 11. 22. قرشی، سید علی‌اکبر، 1377، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت. 23. قرطبی، محمد بن احمد ،1405، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 24. قطب، ابراهیم شاذلی، 1412، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق. 25. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، 1407، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة. 26. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک وان، 1381، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا، چ 6. 27. مجلسی، محمدباقر، 1403، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 28. مصباح‌یزدی، محمدتقی، 1373، اخلاق در قرآن، تهران، امیرکبیر، چ 2. 29. مطهری، مرتضی، 1377، فلسفه اخلاق، تهران، صدرا. 30. مکارم شیرازی و دیگران، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، قم، دارالعلم. 31. نراقی، احمد، 1382، معراج السعادة، تهران، دهقان. 32. نراقی، محمدمهدی، 1366، جامع السعادات، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، حکمت. 33. هولمز، رابرت، 1385، مبانی فلسفه اخلاق، ترجمه مسعود علیا، تهران، ققنوس. 34. وارنوک، جفری جیمز، 1368، فلسفه اخلاق در عصر حاضر، ترجمه و تعلیق صادق لاریجانی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب. محمدرضا ستوده‌نیا: استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان محمد جانی‌پور: دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(علیه السلام) فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌نامه اخلاق 19 ادامه دارد...
94/02/10 - 05:00
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 96]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها