تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1833566341
اکمال اخلاقی و عدالت‌طلبی در عصر ظهور
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
اکمال اخلاقی و عدالت‌طلبی در عصر ظهور
نظام اخلاق دینی، ارتباط درونی عناصر یک مجموعه در کنار اشتراک در اهداف با منشأ خاص تعریف می‌شود که در حکومت مهدوی اخلاق فردی یا اخلاق اجتماعی به تنهایی مد نظر نیست، بلکه هر دو اجزای مکمل این نظام حکومتی‌اند.
چکیده این پژوهش تحلیلی مختصر از ماهیت نظام اخلاق دینی ارائه می‌دهد و سپس دو بنیاد محوری آن در حکومت مهدوی یعنی اکمال اخلاقی و عدالت‌طلبی را به صورت موردپژوهانه بررسی می‌کند.اکمال اخلاقی توأم با اتحاد عقول انسان‌هاست که از طریق فراهم آوردن بستر عمومی رشد و تعالی انسان‌ها پدیدار خواهد شد.در بعد عدالت‌طلبی پس از بررسی هویت معرفتی عدالت اثبات خواهد شد مراد از عدالت، طریق وسطی و تأویل آن به صراط مستقیم است.بررسی برخی از مهم‌ترین کارکردهای مترتب بر اکمال اخلاقی و عدالت‌طلبی عصر ظهور نیز در این پژوهش مورد توجه قرار می‌گیرد. واژگان کلیدی: عصر ظهور، حضرت مهدی(عج)، اکمال اخلاقی، عدالت‌طلبی، نظام اخلاقی دین. طرح مسئله اخلاق بنیادی‌ترین رکن مقوم دین در ارتباط فرد با دنیای پیرامون و مهم‌ترین شاخص رشد و تعالی انسان به حساب می‌آید. غفلت‌ورزی از پژوهش در تبیین نظریة اخلاقی اسلام و اثبات اهمیت اصول بنیادین اخلاقی خود زمینة طرح برخی شبهات متجددان و روشن‌فکران را فراهم آورده، حال آن‌که در آموزه‌های اسلامی به ارزش‌های اخلاقی توجه بسیاری شده است. پیامبر اسلام(ص)قبل از بعثت در منش و رفتار به دو صفت اخلاقی صداقت و امانت مشهور بود که خود زمینة اقبال اعتقادی مردم به اسلام را فراهم آورد و پس از آن نیز در مقام جهان‌بینی دین آسمانی خود، هدف بعثت خویش را اتمام مکارم و محاسن اخلاقی بر‌شمرد. از این‌رو قرآن بر او صفت خُلُقٍ عَظِیم (قلم: 4) را نهاده و همو را برای مردم بهترین الگوی اخلاقی (احزاب: 21) معرفی کرده است. تمامی ابعاد سنت و سیرة معصومان(ع) یعنی قول، فعل و تقریر ایشان نیز به روشنی بر رعایت جنبه‌های اخلاقی سفارش می‌کنند. این سفارش‌ها در بعد اجتماعی و حکومتی نمود بیش‌تری دارد. فضای اخلاقی حاکم بر حکومت مهدوی نیز بنا بر ادلة نقلی و عقلی، مبتنی بر آموزه‌های وحیانی اسلام خواهد بود. از این‌رو مسئلة پژوهش این است که اصول اخلاقی در دولت امام عصر(عج) چه جایگاهی دارد. این پژوهش دربارة اخلاق در حکومت مهدوی یکی از رویکردهای مهم مهدی‌پژوهی است که مبتنی بر علل زیر است:الف) رویکرد این تحقیق، اثبات اولویت و اصالت اخلاق در قلمرو دولت منجی در عصر ظهور با توجه به تحقق دو پدیدة اکمال اخلاقی و عدالت‌طلبی در آن دوران است؛ زیرا در تمام جوامع آرمانی و آسمانی، حقوق و قانون جای خود را به اخلاق می‌دهد و انسان‌ها به جای روش‌های قانونمند به اخلاق روی می‌آورند؛ زیرا اخلاق، نسبت به قانون هم تقدس دارد و هم از مقبولیت عمومی بیش‌تری برخوردار است. موضوع علم حقوق مسائل الزام‌آور اجتماعی است که دولت و قدرت حاکم ضمانت اجرای آن‌ها را عهده‌دار است. علاوه بر این‌که حقوق فقط به زندگی دنیوی انسان نظر دارد، اخلاق هم دو نوع زندگی فردی و اجتماعی را دربر دارد و هم دارای احکام الزامی و غیر‌الزامی است، به‌ویژه این‌که اخلاق امری است حداقل با خاستگاه وجدانی (در نوع مکاتب اخلاقی) و همچنین اخروی و الهی که این اغلب نظام‌های اخلاق دینی را دربر می‌گیرد. ب) مهم‌تر از همه اثبات این نکته است که مراد از اخلاق در حکومت مهدوی ارائه و اجرای فضای ارزشی و اخلاقی است که علاوه بر تنظیم روابط اجتماعی انسان‌ها در نهایت به تقرب الهی انسان‌ها بینجامد. ماهیت نظام اخلاقی دین آیت‌الله صفایی حائری از اخلاق‌پژوهان معاصر، نظام اخلاقی را چنین تعریف کرده‌اند: نظام اخلاقی نظام و رشته و رابطه‌ای است که میان علم و قواعد و روش‌ها و دیدگاه‌ها و... خوی و خلق و حال و اندیشه و عمل و قول هماهنگی برقرار می‌کند. ایشان در ادامه می‌افزاید: دین نباید به صرف اعتقادات و عبادات و اخلاقیات تفسیر شود؛ زیرا در این صورت با تحول شرایط و دوره‌های عقلی و علمی و دوره‌های تاریخی و حوزه‌های جنسی و اقتصادی وضعیت متفاوت خواهد شد. (دین نیز متحول خواهد شد، که لازمة آن منجر شدن دین به نسبیت و بی‌ثباتی در گذر تحول تاریخ خواهد بود.) از این‌رو از نگاه ایشان دین به معنای هدایت و معرفت است که بر گرایش‌ها، احساسات، اعتقادات و عمل تأثیرگذار است و با نظام تربیتی و معرفتی به نظام اخلاقی می‌رسد. (نک: صفایی حائری، 1386: 27- 28)این بینش نظام اخلاقی را هماهنگ‌کنندة میان جنبه‌های نظری و عملی می‌داند و دین را با جامعیتش نسبت به اعتقادات، عبادات و اخلاقیات، هدایت‌گر می‌شمارد. تعریف دقیق‌تری که از نظام مطرح می‌شود، این است که نظام جریانی دانسته شود که به مجموعه‌های مرتبط هدفمند معنا می‌دهد و آن‌ها را تبیین و تحلیل می‌کند؛ جریانی که مبنا و مقصد و روش و راه و مراحل را مشخص می‌کند و مراد از نظام مجموعة منظومه نیست، بلکه مراد از نظام عامل پیوند است. (نک: پورسیدآقایی، 1389: 87 به بعد) برخی دیگر در تعریف نظام اخلاقی، به جای اطلاق عنوان اخلاق اسلامی یا اخلاق دینی نظامی منسجم را یاد می‌کنند که بر پایه‌های خود استوار است؛ زیرا اصطلاح نظام مربوط به جایی است که مجموعه‌ای از عناصر مربوط به هم موجود است و کارکرد و هدفی خاص را پی می‌گیرند، همان‌گونه که مجموعة دستگاه‌های مختلف یک حکومت را که در جهت ادارۀ یک مملکت فعالیت می‌کنند نظام حکومتی می‌گویند. (مصباح یزدی، 1376: 149) بنابر این تعریف دو رکن اصلی دربر گیرندة یک نظام اخلاقی عبارت است از ارتباط درونی و تشکیلاتی عناصر یک مجموعه در کنار اشتراک در کارکرد و اهداف که انواع نظام‌های اخلاقی اعم از الهی و بشری را دربر می‌گیرد. اما به نظر می‌رسد در این تعریف یکی از اجزای آن به‌ویژه در نظام اخلاق دینی نادیده انگاشته شده که آن منشأ و خاستگاه یک نظام اخلاقی است. تعریف نظام اخلاق دینی تنها با اضلاع سه‌گانة پیش‌گفته یعنی عناصر، خاستگاه و هدف صادق است؛ زیرا مراد از عناصر، افعال اخلاقی انسان مبتنی بر ملکات درونی است و خاستگاه آن وجدان مبتنی بر وحی بوده و هدف از نظام اخلاقی تقرب الهی است و در حقیقت رکن شاخص و مبنایی افعال اخلاقی در نظام اخلاقی اسلام، تقرب‌محوری است و ملاک کمال انسانی به حساب می‌آید. در نظام اخلاقی مهدوی که عالی‌ترین مرحلة اخلاق دینی و اسلامی محقق می‌شود، تنها بعد فردی یا اجتماعی اخلاق مدّ نظر نیست؛ چه آن‌که هر دو جزء مکمل یک نظام حکومتی‌اند؛ زیرا همان‌گونه که تأثیر و تأثّر فرد و جامعه در سلامت همدیگر دوطرفی است در کمال اخلاقی نیز چنین ترابطی متصور است و هر کدام از آموزه‌های ارزشی جایگاه خاص خود را در این نظام اخلاقی خواهند داشت. از این‌رو نشر فضایل و نفی رذایل، از سر ارادة تکوینی الهی و بدون ارادة بشری رخ نمی‌دهد تا به صرف تحقق دولت مهدوی الزاماً هرگونه ظلم و تباهی نابود گردد، بلکه مجموعة نظام اخلاقی و مدیریتی حکومت ایشان که به صورت یک سیستم هم‌آهنگ، مرتبط و هدفمند عمل می‌کند، به پیدایش فضایل و به‌طور طبیعی کنار رفتن رذایل می‌انجامد. آموزه‌های اخلاقی حکومت مهدوی نظام اخلاقی در حکومت حضرت مهدی(عج) بر دو مبنا قابل بررسی است: هم بر مبنای روایات مأثوره از حکومت جهانی و آرمانی آن امام که موضوع پژوهش است و هم در نگاهی جامع و فراتر از این مسانید و بلکه آنچه از اوصاف یک حکومت دینی در لسان قرآن و سخن معصومان آمده است که تفصیل آن در مجال دیگری باید پژوهش شود. تتبع در مطاوی روایات عصر ظهور، اولویت و اصالت اهداف اخلاقی را در آن دوران نشان می‌دهد که به نظر می‌آید در کنار اهمیت بررسی تمام آن اصول، دو اصل جایگاه ویژه‌ای دارند: نخست اکمال اخلاقی و دیگری عدالت‌طلبی. اکمال اخلاقی از آن‌رو مورد پژوهش واقع می‌شود که در روایات با موضوعیت دادن به حقیقت اخلاق، مورد توجه خاص و جدی واقع شده است و به معنایی بیان‌گر به اوج رسیدن تمام مسائل اخلاقی است. همچنین عدالت از آن‌روی برگزیده شده که اصلی مشترک و مهم در همة ادیان و مکاتب اخلاقی به حساب می‌آید که بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای آن در دو جنبة هویت‌شناختی و معنای مصطلح برگرفته از آموزه‌های دینی، فهم روشنی از عدالت مهدوی ارائه خواهد نمود. الف) اکمال اخلاقی به کمال رساندن فضای اخلاقی اجتماع از برجسته‌ترین وظایف حکومت مهدوی است؛ زیرا اجرای فرهنگ عبودیت و انسانیت در گرو ابتنای جامعه بر رشد اخلاقی افراد خواهد بود، همان‌گونه که پیامبر اکرم(ص) در حدیث مشهور «إِنّی بعثت لأتمّم مکارم الأخلاق» (قمی، 1422: ج1، 11؛ فیض کاشانی، 1384: ج4، 2) از میان وظایف متعدد پیامبری هدف اصلی رسالت خویش را کمال اخلاقی اعلام نمود. امام باقر(ع) نیز در وصف کمال اخلاقی انسان‌ها در حکومت مهدوی می‌فرماید: إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَى رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَ أَکْمَلَ بِهَا أَخْلَاقَهُم؛ (راوندی، 1409: ج2، 841؛ مجلسی، 1404: ج52، 336) چون قائم ما قیام کند، دستش را بر سر بندگان می‌گذارد پس عقول آن‌ها را متمرکز ساخته و اخلاقشان را به کمال می‌رساند. تبیین ارتباط صدر و ذیل حدیث در فهم مراد از آن اهمیت وافری دارد که مراد از دست گذاشتن امام بر سر مردم چیست و چگونه پس از آن خرد جمعی پدید آمده و کمال اخلاقی را در پی خواهد داشت. علامه مجلسی می‌گوید:ضمیر «یده» به خداوند یا حضرت مهدی(عج) برمی‌گردد که منظور از آن بخشندگی یا قدرت تسلط است که دومی (قدرت تسلط) احتمالش بیش‌تر است. (صافی گلپایگانی، 1419: 607، به نقل از مرآة العقول) نویسندة کتاب پس از ظهور پس از نقل و رد دیدگاه علامه مجلسی در تفسیر و تأویل حدیث می‌گوید:این جمله کنایه از تربیت امت اسلامی توسط امام عصر(عج) است و تعبیر به نهادن دست بر سر از آن‌رو گفته می‌شود که سر مرکز خرد و اندیشه است و فرقی ندارد که مربی خدا باشد یا حضرت مهدی(عج)؛ زیرا قانون مهدوی همان قانون خداوند است و منظور از گرد هم آمدن عقل‌ها توافق بر عقیده و برنامة قانونی واحد است که بین دو نفر در دولت مهدوی اختلاف پیش نمی‌آید. (صدر، 1384: 460) در داوری میان این دو نظر منافاتی میان تأویل واژة «ید» در دو برداشت علامه مجلسی نمی‌توان دید: هم بخشندگی و هم قدرت تسلط حضرت مراد باشد؛ زیرا ید به معنای قدرت، همان‌گونه که در آیة یَدُ اللهَ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ گفته می‌شود تأویلی منطقی و معقول است و از سوی دیگر لطف و تفضل حضرت بر مردم نیز در روایات مورد تأکید قرار گرفته است. در نتیجه لازمه مهربانی عام و فراگیر نظام مهدوی تألیف قلوب عمومی و دوستی همۀ مردم بدون هرگونه اختلافی خواهد بود. اما در تحلیلی جامع‌تر از این روایت به نظر می‌آید که آنچه توسط حضرت رخ می‌دهد دست کشیدن بر سر مردم است که نتیجه آن جمع عقول و اکمال اخلاق انسان‌ها خواهد بود. در تأویل و تحلیل این آموزه‌ها و ترابط منطقی میان آن‌ها (دست کشیدن بر سر مردم، تمرکز عقول و اکمال اخلاق) می‌توان گفت: دست کشیدن بر سر مردم کنایه است از بیان وظیفة حاکم دینی در فراهم آوردن بستر عمومی رشد و تعالی انسان‌ها و تبیین انواع مسئولیت‌های انسانی (در مقابل خداوند، خود، جامعه و جهان پیرامون) که در روایت نیز آمده است در حکومت حضرت، خداوند بر وسعت بینایی و شنوایی مردم می‌افزاید؛ همان چیزی که در کلام امیرمؤمنان(ع) در بیان حقوق مردم بر حاکم تأکید شده است. در این صورت می‌توان مدعی بود ضلع دوم یعنی تمرکز عقول و اتحاد رأی صاحب‌خردان پدید خواهد آمد؛ زیرا تفرق و تشتت آرای بیش‌تر از هر چیزی ریشه در لجاجت و گمراهی‌ها دارد که در این زمان نیز گزارش می‌شود.در نهایت پس از تحقق دو رکن فوق، به‌طور طبیعی ضلع سوم یعنی اکمال اخلاق و اتمام احلام انسانی تحقق خواهد یافت؛ زیرا همان‌گونه که به تفصیل در علم اصول فقه و اخلاق بحث شده است، امکان ندارد همة عقلای عالم بر امری خلاف فطرت و طینت اجتماع کنند. حاصل آن‌که مدیریت جامع و توأم با رحمت و رأفت امام مهدی(عج) عقلای عالم را در کنار هم قرار خواهد داد و آن‌ها را به وحدت نظر خواهد رساند. پس از آن فضای غالب در میان مردم‌دوستی و برادری خواهد بود تا جایی که پیامبر اکرم(ص) فرمود:بنا یصحبون بعد عداوة الفتنة اخواناً فی دینهم؛ (سیوطی، 1959: 129)به واسطة ماست که مردمان پس از نابودی زشتی‌های فتنه‌آمیز برادران دینی یکدیگر خواهند شد. کارکردهای اخلاقی عصر ظهور پس از تجزیه و تحلیل روایت اکمال اخلاق، ضرورت دارد به برخی از ویژگی‌های متأثر از این بلوغ و رشد انسانی در عصر ظهور اشاره شود. از نتایج بارز آن دوران مهیا شدن زمینه‌های گسترش فضایل و ارزش‌ها و دفع رذایل و ناگواری‌های اخلاقی است؛ همان چیزی که جامعة امروز خلاف آن را شاهد است و هیچ‌گاه از طریق قانون‌گذاری و قضایی نتوانسته است آن را مهار و مدیریت نماید زیرا اخلاقی‌ترین حالت جامعة آرمان‌شهر که گفته می‌شود نظر افلاطون نیز چنین بوده این است که مردم همة قوانین را کنار بگذارند و به اخلاق روی آورند و همه با هم و برادر همدیگر باشند و همه نوع جنگ و جدال برچیده شود؛ همان چیزی که در روایات مأثور از ائمه در وصف حکومت الهی مهدوی به ابعاد گوناگون آن اشاره شده است. در برخی روایات به صورت مطلق و عام به برچیده شدن ناملایمات و فراگیری زیبایی‌ها در حکومت مصلح آخر‌الزمان اشاره شده است: الْخَیْرُ کُلُّهُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ یَقُومُ قَائِمُنَا وَ یَدْفَعُ ذَلِکَ کُلَّه؛ (نعمانی، 1397: 206)همة خیرها در آن زمان است که قائم ما قیام می‌کند و زشتی‌ها را از میان برمی‌دارد. یا می‌فرماید: أَنْ یُصْلِحَ أُمَّةً بَعْدَ فَسَادِهَا؛ (اربلی، 1401: ج2، 473)او امتی را پس از آن‌که فاسد شدند، اصلاح می‌کند. امام هادی(ع) می‌فرماید: خداوند حق را به دست او تحقق می‌بخشد و باطل را نابود می‌کند. (سلیمان، 1381 : ج2، 663) در برخی دیگر از روایات به‌گونة مصداقی به بیان برخی فضایل یا رذایل پرداخته می‌شود. در حدیث امام باقر(ع) آمده است:حَتَّى إِذْ قَامَ الْقَائِمُ جَاءَتِ الْمُزَامَلَةُ وَ یَأْتِی الرَّجُلُ إِلَى کِیسِ أَخِیهِ فَیَأْخُذُ حَاجَتَهُ لَا یَمْنَعُه؛ (مجلسی، 1404: ج52، 372)مرد از جیب برادر دینی خود به قدر نیازش برمی‌دارد و او مانع نمی‌شود. همچنین از دیگر ویژگی‌های عصر ظهور، زنگارزدایی از دل مردم و کنار رفتن قهر و کینه‌هاست که هم سبب اتحاد و دوستی فراگیر می‌شود و هم زمینه‌ساز پیدایش برخی از فضایل اجتماعی مانند نوع‌دوستی، ایثار و انفاق است. در حدیثی آمده است: یفتح حصون الضلالة و قلوباً قفلاً؛ (قندوزی حنفی، 1416: ج2، 588) قلعه‌های گمراهی و دل‌های بسته را می‌گشاید. پیامبر اکرم(ص) نیز فرمود:لتذهبن الشحنا و التباغض؛ (نیشابوری، بی‌تا: ج1، 94)با ظهور مهدی کشمکش و کینه‌ورزی‌ها از بین خواهد رفت. یا در سخنی مشابه از امام علی(ع) آمده است: اگر قائم ما قیام کند... کینه‌ها و ناراحتی‌ها از دل بندگان خدا زایل می‌گردد. (مجلسی، 1404: ج52، 316)منش اخلاقی مهدوی همان منش نبوی است که در قرآن با عنوان اسوة حسنه (احزاب: 23) معرفی شده است: سلک بکم مناهج الرسول فتداویتم من العمی و الصمّ و البکم؛ (کلینی، 1365: ج8) شیوة پیامبر خدا را در پیش می‌گیرد و شما را از کوری، کری و گنگی نجات می‌دهد. از این‌رو جملة دوم در مقام تعلیل قسمت اول حدیث است، به این تعبیر که چون شیوه و مسلک امام مهدی(عج) در هدایت و محبت پیغمبری است، به همین سبب آدمیان را از ضلالت‌های درونی و اخلاقی رهایی می‌بخشد. استاد مطهری ایدة کمال اخلاقی منتهی به حکومت حضرت مهدی(عج) را این‌گونه توصیف می‌کند: انسان تدریجاً از لحاظ ارزش‌های انسانی به مراحل کمال خود یعنی مرحلة انسان ایده‌آل و جامعة ایده‌آل نزدیک‌تر می‌شود تا آن‌جا که در نهایت امر حکومت عدالت یعنی حکومت کامل ارزش‌های انسانی که در تعبیرات اسلامی از آن به حکومت مهدی(عج) تعبیر شده است مستقر خواهد شد و از حکومت نیروهای باطل و حیوان‌مآبانه و خودخواهانه و خودگرایانه اثری نخواهد بود. (مطهری، 1361) البته به نظر می‌آید بر این سخن استاد مطهری نقدی وارد باشد؛ زیرا ایشان مرحلة کمال تدریجی اخلاق را قبل از دولت ظهور می‌داند و وضعیت آرمانی و آسمانی آن را از ویژگی‌های دوران حکومت حضرت مهدی(عج) به حساب می‌آورد. اما این ادعا با آنچه در منابع روایی شیعه از اوج ظلم و ستم قبل از ظهور آمده است که به برخی از آن روایات نیز در این تحقیق اشاره شده است همخوانی ندارد. به دیگر سخن، اگر قرار باشد کمال اخلاقی انسان‌ها به صورت تدریجی و به آرامی تحقق یابد در حکومت مهدوی چنین اتفاقی رخ خواهد داد، نه قبل از آن؛ چه آن‌که در غیر این‌صورت ادعای استاد مطهری می‌تواند مبنای برخی شبهات شود، از جمله این‌که با فراهم شدن فضای تدریجی برای کمال اخلاقی قبل از عصر ظهور، کمال نهایی آن نیز در ادامه ممکن خواهد شد و نیاز به حکومت موعود الهی نیست. ب) عدالت‌طلبی مهم‌ترین کلید‌واژة اخلاقی که در حکومت مهدوی از آن یاد می‌شود مفهوم عدالت و دادورزی است که از مقومات بنیادین و دکترین‌های اساسی به حساب می‌آید که به ویژه در روایات نقل شده از معصومان(ع) همواره به چنین جامعه‌ای نوید داده شده است که آن مصلح یگانه پس از آن‌که جهان پر از ظلم و جور خواهد شد آن را آکنده از قسط و عدل خواهد نمود. با توجه به اهمیت دادگری در حکومت مهدوی و مباحث مختلفی که در هویت معرفتی واژۀ عدل طرح می‌شود ضرورت دارد به این موضوع توجه شود که کدام معنای عدالت در حکومت مهدوی مراد است. از نگاه تبارشناسی عدل به معانی میانه‌روی در امور و حد وسط (فیومی، 1405: ذیل واژۀ عدل) تساوی (رازی، 1404؛ راغب اصفهانی، 1383: ذیل واژۀ عدل) و حکم به حق کردن (ابن‌منظور، 1416: ج10، 61) است. لازمة نظام الهی و خردگرا مبتنی بودن بر این صفات است. این معانی هستند که به تعبیری برخی معتقدند نفس انسان آن را پسندیده و تأیید می‌کند. از این‌رو به عقیدة برخی عدل مساوی و ملازم با حسن است؛ زیرا مراد از حسن آن است که هر چیزی به‌گونه‌ای باشد که نفس انسان به آن جذب گردد و قرار دادن هر چیزی در جایگاه شایستۀ خویش نیز نفس انسان به آن جذب می‌شود و به حسن آن اعتراف می‌کند. (طباطبایی، 1390: ج12، 331) نه‌تنها در مقام نفسانی، بلکه در مقام کارکردهای اجتماعی نیز خواستة الهی به حساب می‌آیند. بنابر برخی دیدگاه‌ها حکمت آفریدگار بر این تعلق گرفته که مردم به طریق عادلانه زندگی کنند... این حکمت همیشگی و از سنت‌های خداوند متعال و تغییر‌ناپذیر است. (خمینی، بی‌تا:40) در این میان حد وسط جامع‌ترین مفهوم عدل و وجه مشترک میان تمام معانی آن بوده که مراد از آن اعتدال در امور است که نظریه‌ای علمی در مباحث مربوط به فلسفة اخلاق به شمار می‌رود و ریشه‌ای طولانی و کهن دارد که به اعتدال طلایی ارسطو شهرت یافته است. نکتة جالب توجه این‌که نظریة حد وسط ارسطو نزد بسیاری از فلاسفه و اندیشه‌ورزان اسلامی همچون فارابی، ابن‌سینا، فخررازی، صدرالمتألهین و غزالی تأیید شده است. اما حد وسط در آموزه‌های دینی چه تعریف می‌شود؟ شاید معادلی بهتر از صراط مستقیم به معنای راه حق و مورد عنایت الهی (حمد: 6) نتوان برای آن یافت؛ زیرا صراط مستقیم نیز همان راه نورانی است که از کنار ظلمات می‌گذرد، همان‌گونه که در بیان امام علی(ع) راه میانه همان صراط مستقیم در مقایسه با دوسویة آن یعنی چپ و راست تعریف شده است: الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِیقُ الْوُسْطَى هِیَ الْجَادَّةُ عَلَیْهَا بَاقِی الْکِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ وَ إِلَیْهَا مَصِیرُ الْعَاقِبَة. (شریف رضی، 1414: 58، خ16)تجسم عملی حد وسط و راه نجات چیست؟ امام رضا(ع) در حدیثی اهل بیت(ع) را مصداق آن می‌داند:نَحْنُ آلُ مُحَمَّدٍ النَّمَطُ الْأَوْسَطُ الَّذِی لَا یُدْرِکُنَا الْغَالِی وَ لَا یَسْبِقُنَا التَّالِی. (صدوق، 1398: 114)در این بیان تند‌روی و کند‌روی دو طرف راه میانه است. در قرآن کریم نیز از امت مطلوب با همین ویژگی یاد شده است. در واقع حکومت الهی و آرمان‌شهر مهدوی با اعمال میانه‌روی در امور، رعایت مساوات و حکم به حق نمودن زمینه‌ساز پیدایش صراط مستقیم در ابعاد فکری و عملی مردم و فضیلت خواهد شد. در واقع حد وسط و فضیلت دو امر مترادف به حساب می‌آیند. فضیلت به لحاظ ماهیت، حد وسط حقیقی است. مراد از فضیلت به مفهوم حد وسط، رسیدن به حکمت عملی است و حکیم عملی در یک وضعیت اعتدال و حد وسط قرار دارد و این فضیلت در اوج و کمال نهایی است. چنین حد وسطی دارای افراط و تفریط نیست (اگرچه می‌تواند دارای مراتب تشکیکی باشد) بلکه به یک فضیلت و کمال نفسانی است که به صورت طبیعت ثانوی در انسان ایجاد می‌شود و این مفهوم از حد وسط، فضیلتی مطلق و کمالی راسخ و غیرمتزلزل در نفس آدمی است. (سید قریشی، 1389) فضیلتی است که انسان را خوب و معتدل می‌سازد و اعمال خاص او را نیز نیکو می‌گرداند. (ارسطو، 1368: a1106) حضرت، واقعیت عدل را به تمام معنا برای مردم جلوه‌گر خواهد ساخت و آنان نیز با بصیرت خود، آن را مشاهده خواهند کرد:فَیُرِیکُمْ کَیْفَ عَدْلُ السِّیرَة. (شریف رضی، 1414: 196، خ138)و سپس فراگیر شدن گسترة عدالت است که در مملکت آن حضرت رخ می‌نماید:أَبْشِرُوا بِالْمَهْدِیِّ! ... یَمْلَأُ قُلُوبَ عِبَادِهِ عِبَادَةً وَ یَسَعُهُمْ عَدْلُه؛ (طوسی، 1411: 179) بشارت باد به آمدن مهدی! ... او دل‌های بندگی را با عبادت و اطاعت پر می‌کند و عدالتش همه را فرا می‌گیرد. کارکردهای عدالت‌محوری اما آنچه اهمیت دارد نتایج و پی‌آمدهای عدالت در عصر ظهور است که وجود عدالت و دادورزی چه آثار و فوایدی خواهد داشت. به دیگر سخن، آنچه برای بشر تشنة عدالت اهمیت دارد کارکردهای مؤثر آن در زندگی است که ثمرات مادی و معنوی را برای او فراهم آورد.از مهم‌ترین لوازم دولت دادگر آن امام، حیات دوبارۀ زمین و اهل آن است. امام باقر(ع) فرمود:یحییها (الأرض) بالقائم(عج) فیعدل فیها فیحیی الأرض بالعدل بعد موتها بالظلم. (صافی گلپایگانی، 1419: 598) این هم جنبه‌های تشریعی و قانون‌گذاری را دربر می‌گیرد که بشر به کمال اخلاقی و عقلی دست می‌یابد و هم در مقام تکوین زمین گنجینه‌های درون خود را به مردم آن دوران تقدیم می‌نماید. احیای فضایل اخلاقی اهل زمین همواره مورد تأکید آموزه‌های دینی در تبیین هویت معرفتی حکومت آن حضرت بوده است. در حدیثی امام علی(ع) به نقل از پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید:خدا به وسیلة او زمین را پس از تاریکی از نور آکنده می‌کند و پس از ستم از داد پر می‌کند و مالامال از دانش می‌کند پس از جهل. (مجلسی، 1404: ج36، 253) در سخن دیگری از امام رضا(ع) نقل شده است:هرگاه آن امام خروج کند زمین به نور پروردگارش روشن می‌شود و ترازوی عدالت میان مردم برقرار می‌گردد، پس کسی به کسی ستم نخواهد کرد. (صدوق، 1384، ج2، 61؛ مجلسی، 1404: ج52، 321) از دیگر نمودها و تجسم حقیقی دادورزی توزیع عادلانۀ ثروت در میان قشرهای مختلف مردم است که از مهم‌ترین معضلات حکومت‌های جور، تبعیض در توزیع غنایم و اموال است که موجب نارضایتی مردم را فراهم می آورد. امام صادق(ع) فرمود:چون مهدی قیام کند مال را به صورت مساوی تقسیم می‌کند و عدالت را میان رعیت اجرا می‌نماید. (نعمانی، 1397: 124؛ مجلسی، 1404: ج51، 29) صاحب المیزان در بیان اوصاف دولت عدالت‌محور و داد‌ورز می‌گوید: به حکم ضرورت، آیندة جهان روزی را دربر خواهد داشت که در آن روز جامعة بشری، پر از عدل و داد می‌شود و بشر با صلح و صفا، همزیستی نماید و افراد انسانی غرق فضیلت و کمال شوند. البته استقرار چنین وضعی به دست خود انسان خواهد بود و رهبر چنین جامعه‌ای، منجی جهان بشری و به لسان روایات مهدی(عج) خواهد بود. (طباطبایی، 1387: 308) در چنین جامعه‌ای است که مردم دل‌بستة حاکمان خود خواهند شد و علاقة عمومی در این‌باره فراهم خواهد آمد و این تنها در دولت‌های عدالت‌محور امکان تحقق می‌یابد. پیامبراکرم(ص) در وصف این رضایت عمومی فرمودند: ساکنان آسمان و زمین از فرمان‌روایی او خشنودند. (عاملی، 1385: ج3، 524)یا در بیان دیگر اشاره نمودند:ساکنان زمین و آسمان به او عشق می‌ورزند. (قشیری نیشابوری، 1412: ج51، 104) نتیجه با بررسی هویت هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی اخلاق در حکومت مهدوی به دست می‌آید که ارزش‌های اخلاقی بنیادی‌ترین رکن در دولت آن حضرت برشمرده می‌شود. نظام اخلاق دینی، ارتباط درونی عناصر یک مجموعه در کنار اشتراک در اهداف با منشأ خاص تعریف می‌شود که در حکومت مهدوی اخلاق فردی یا اخلاق اجتماعی به تنهایی مد نظر نیست، بلکه هر دو اجزای مکمل این نظام حکومتی‌اند. طبیعی است در دولت مصلح مهدوی با ایجاد شدن زمینه‌های ترقی و تکامل، بشر به نهایت کمال اخلاقی و عقلی خود دست می‌یابد. از مهم‌ترین بنیادهای آن دوران عدالت‌گستری است که تفسیر آن به طریق وسطی و حرکت بر صراط مستقیم، برداشتی منطقی و معقول به حساب می‌آید.لازمة حکومت اخلاق‌محور و عدالت‌طلب پیدایش فضایل و نفی رذایل اخلاقی است که در این تحقیق به برخی از مهم‌ترین موارد آن اشاره شد. منابع 1. ابن‌منظور، محمد بن مکرم بن علی، لسان العرب، تصحیح: امین محمد عبدالوهاب و محمد الصادق العبیدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، 1416ق. 2. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، بیروت، دارالکتب الاسلامی، 1401ق. 3. ارسطو، اخلاق نیکو ماخوس، ترجمه: ابوالقاسم پورحسینی، تهران، دانشگاه تهران، 1368ش. 4. ـــــ ، الاخلاق، ترجمه: اسحاق بن حنین، تحقیق: الدکتور عبدالرحمن بدوی، کویت، وکالة المطبوعات، چاپ اول، 1979م. 5. پورسیدآقایی، سیدمسعود، دین و نظام‌سازی در نگاه استاد علی صفایی حائری، قم، انتشارات لیلة القدر، 1389ش. 6. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1385ش. 7. خمینی، سید روح‌الله، ولایت فقیه، قم، نشر آزادی، بی‌تا. 8. دیلمی، احمد؛ آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، معارف، چاپ چهل و یکم، 1385ش. 9. رازی (ابن‌فارس)، احمد بن فارس بن زکریا، مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق. 10. راسل، برتراند، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه: نجف دریابندرى، تهران، پرواز، چاپ پنجم، 1365ش. 11. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضّل بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، قم، انتشارات کیمیا، چاپ چهارم، 1383ش. 12. راوندی، قطب‌الدین، الخرائج و الجرائح، قم، موسسة امام مهدی(عج)، 1409ق. 13. سلیمان، کامل، ی‍وم ال‍خ‍لاص فی ظل ال‍ق‍ائ‍م ال‍م‍ه‍دی(ع)، ترجمه: علی‌اکبر مهدی‌پور، تهران، نشر آفاق، چاپ چهارم، 1381ش. 14. سیدقریشی، ماریه، «تبیین حد وسط دراخلاق ارسطویی»، مجلة اندیشة نوین دینی، ش22، 1389ش. 15. سیوطی، جلال‌الدین، الحاوی للفتاوی، با توضیحات و حواشی: محمد محی‌الدین عبدالحمید، مصر، السعادة، چاپ سوم، 1959ق. 16. شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414ق. 17. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر، قم، موسسة السیدة المعصومه، 1419ق. 18. صدر، سیدمحمد، پس از ظهور، ترجمه: حسن سجادی پور، تهران، انتشارات موعود عصر، 1384ش. 19. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1398ق. 20. ـــــــــــــــــــــــــــــ ، کمال الدین و تمام النعمة، ترجمه: منصور پهلوان، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ سوم، 1384ش. 21. صفایی حائری، علی، نظام اخلاقی اسلام، قم، لیلة القدر، چاپ دوم، 1386ش. 22. طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ بیست و دوم، 1387ش. 23. ـــــــــــــــــــــــ ، المیزان، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1390ق. 24. طوسى، محمد بن حسن، الغیبة للحجة، قم، مؤسسه معارف اسلامى، 1411ق. 25. فیض کاشانی، محمّدمحسن بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء، تهران، انتشارات حسنین، 1384ش. 26. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، انتشارات دارالهجرة، 1405ق. 27. قراملکی، احدفرامرز؛ قراملکی، علی‌مظهر، «مبانی نظریه معجزه‌انگاری اخلاق نبوی»، نشریه علمی پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال سوم، ش11، 1386ش. 28. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، «معجزه‌انگاری اخلاق نبوی»، مجلة اندیشه نوین دینی، ش11، زمستان1386ش. 29. قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح، قاهره، دارالحدیث، چاپ اول، 1412ق. 30. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، نشر اسوه، 1422ق. 31. قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، تهران، دارالاسوه، 1416ق. 32. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش. 33. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق. 34. مصباح یزدی، محمدتقی، پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، قم، مؤسسة امام خمینی، 1376ش. 35. ـــــــــــــــــــــ ، مکاتب اخلاقی، تحقیق و نگارش: محمدحسین شریفی، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1384ش. 36. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی(عج)، قم، نشر اسلامی، 1361ش. 37. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، 1397ق. مسلم محمدی منبع: فصلنامه مشرق موعود شماره 14 انتهای متن/
94/02/01 - 01:53
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 219]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها