تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836836180
ساختار نظام‌مند مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
ساختار نظام‌مند مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی
این پژوهه با استخراج گزاره‌های اخلاقی سوره اسراء به عنوان الگو و تجزیه و تحلیل آنها و سپس طبقه‌بندی موضوعی مضامین استخراج شده در نهایت مُدل جامع هدایت را از منظر آن سوره تبیین می‌نماید.
بخش اول چکیده تحلیل گزاره‌های اخلاقی در قرآن کریم با استفاده از روش تحلیل محتوا و با هدف ارائه یک مدل نظام اخلاقی به‌منظور تبیین نقش و جایگاه آنها در هدایت فرد و جامعه حائز اهمیت است. این پژوهه با استخراج گزاره‌های اخلاقی سوره اسراء به عنوان الگو و تجزیه و تحلیل آنها و سپس طبقه‌بندی موضوعی مضامین استخراج شده در نهایت مُدل جامع هدایت را از منظر آن سوره تبیین می‌نماید. گزاره‌های اخلاقی بیان‌شده در سوره نساء در دو بُعد فردی و جمعی به‌صورت همسان بیان شده و به‌منظور ساخت یک مدل و ساختار در حوزه اخلاق، هر کدام چهار رکن اصلی یک نظام، یعنی اصول و مبانی نظری، الزامات، مقدمات و موانع را در این زمینه تبیین کرده‌اند. مدل ارائه‌شده در پایان مقاله، جامعیت نظام اخلاقی حاکم بر سوره اسراء را نشان می‌دهد. آنچه به استخراج چنین مدلی می‌انجامد، استفاده از روش «تحلیل محتوا» در بررسی آیات قرآن کریم است که به‌نوبه‌خود، شیوه‌ای جدید در مطالعات دینی میباشد. واژگان کلیدی قرآن کریم، سوره اسراء، نظام اخلاقی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی، تحلیل محتوا. طرح مسئله مطالعه علم اخلاق بر مبنای شیوه‌های معمول، دچار نوعی رکودِ معنایی یا ایستایی تأثیرگذاری و اثربخشی شده است و این رکود بیشتر از آنکه متأثر از بودن یا نبودن منابع و متون اخلاقی باشد، ناشی از شیوه‌هایی است که به پارادایم غالب در مطالعه منابع و متون اخلاقی تبدیل شده‌اند. این معضل، متون قرآنی را که منبع اصلی علم اخلاق اسلامی می‌باشند، وارد حوزه‌هایی از مطالعات موضوعی کرده که اگرچه مفید و قابل توجه هستند، پرسش‌های اساسی درباره نقش و کارکرد هدایتگر مفاهیم اخلاقی آیات قرآن را بدون پاسخ گذاشته‌اند. آنچه در این پژوهش بررسی شده، تبیین مفهوم اخلاق اسلامی و تثبیت نقش و جایگاه آن در تحقق کمال فردی و جمعی جامعه بشری است. این تحقیق به دنبال آن است تا با استخراج گزاره‌های اخلاقی در قرآن کریم و بررسی و طبقه‌بندی آنها به این سؤال اصلی پاسخ دهد که این گزاره‌ها چگونه قابلیت ساخت یک نظام اخلاقی جهت تعالی و رشد افراد و جامعه بشری را دارند؟ در همین راستا، یکی از سوره‌های مهم و مطرح قرآن به‌عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گرفته و گزاره‌های اخلاقی آیات آن استخراج شده است. همچنین ویژگی خاص این مقاله، استفاده از روش تحلیل محتوا با دو تکنیک کمّی و کیفی برای استخراج گزاره‌های اخلاقی و طبقه‌بندی آنهاست. در این مقاله، ابتدا تعریف اخلاق و علم اخلاق از منظر عالمان دینی بیان شده است و سپس با تبیین روش تحقیق و تکنیک‌های استفاده‌شده، به تحلیل محتوای مفاهیم اخلاقی سوره اسراء پرداخته می‌شود تا مدل‌های کلی و ساختاری این گزاره‌ها با دو رویکرد فردی و جمعی استخراج شود. الف) مفهوم شناسی 1. اخلاق واژه«اخلاق» بر وزن «اَفعال» و جمع «خُلق» است که به ویژگی‌های نفس انسان گفته می‌شود. برخی نیز معتقدند اخلاق جمع مکسر «خُلق» بهمعنای نرمی و صافی یا «خَلَقَ» بهمعنای اندازه، هیئت و شکل میباشد. (ابن‌فارس، 1387: 16) دو لفظ خُلق و خَلق غالباً بهمعنای دوم، یعنی تقدیر و شکل و اندازه چیزی به‌کار می‌روند و معنای اول چندان استعمالی ندارد. برای نمونه، در آیه شریفه «هُوَ الَّذی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأ‌َرْض‌ِ جَمیعا؛ (بقره / 29) او خدایی است که همه آنچه را (از نعمت‌ها) در زمین وجود دارد، برای شما آفرید» اصل کلمه «خَلَقَ» بهمعنای تقدیر میباشد. اخلاق از ریشه «خُلق» بهمعنای نصیب و بهره مشخص نیز میباشد. در‌نتیجه شخصِ بااخلاق کسی است که بهره فراوانی از فضائل اخلاقی را دارا است؛ زیرا فضائل یا رذائل اخلاقی هستند که حالت صفت و ملکه‌ای نفسانی را در انسان ایجاد می‌کنند. (فتحعلی‌خانی، 1374: 1 / 53) خُلق ملکه‌ای نفسانی است که باعث می‌شود افعال خاصی از انسان به‌سادگی و بدون نیاز به فکر و تأمل صادر شود. خُلق نیکو یعنی صفات نفسانیِ پایدار نیکو و خُلق بد یعنی صفات نفسانیِ پایدار بَد که خُلق نیکو را فضیلت و خُلق بد را رذیلت نامیده‌اند. فضایل موجب کمال انسان و نیکی دنیا و آخرت او می‌شوند و رذایل، انسان را از کمال واقعی دور می‌کنند و دنیا و آخرت او را تباه میسازند. (همان: 60) برخی از لغت‌شناسان نیز معتقدند خَلق و خُلق هر دو به یک معنا هستند؛ لکن خَلق به هیئت‌ها و شکل‌ها و صورت‌هایی اختصاص دارد که به‌وسیله چشم قابل دیدن هستند و خُلق به خوی و سجایایی که با بصیرت و دیده دل درک می‌شود، اطلاق می‌شود. (راغب اصفهانی، 1412: 159) در واقع جدا‌کننده تعبیر خَلق از خُلق، ابوحامد محمد غزالی است که می‌گوید: خَلق، قابل تغییر نیست؛ اما خُلق چنین است و این تغییر هم در اعتقادات و هم در اخلاقیات و هم در اعمال ممکن است. (غزالی، 1351: 3 / 52) البته اولین بار خطوط اصلی این مطالب را فارابی، ابن‌سینا و ابن‌مسکویه بیان کرده‌اند و سپس غزالی شارح سخنان ایشان بوده است. شاهد مثال مدعای غزالی این است که برخی از آیات قرآن به‌صورت روشن، گذشته از اینکه مصداق تغییر را گوشزد می‌کنند، تغییر اخلاق انسان را هم تذکر می‌دهند. 2. علم اخلاق «علم اخلاق» از‌جمله دیرینه‌ترین دانش‌های بشری است؛ چراکه از دیرباز دغدغه بشر بوده است و در کهن‌ترین متونی که از فرهنگ‌های مختلف بر‌جای مانده نیز با آموزه‌های اخلاقی مواجه می‌شویم. توصیه‌ها و دستورات فراوانی که از حکما و فرزانگان درباره رفتارهای درست و نادرست و خصلت‌های خوب و بد رسیده، همه گویای سابقه دیرینه این دانش است. در تعریف اصطلاحی علم اخلاق نیز اگرچه عبارات علما دارای تفاوت است با اندک تأمّلی درمی‌یابیم که همه، حقیقت واحدی از مفهوم اخلاق را در نظر داشته‌اند؛ لکن در اظهار و بیان این حقیقت، آن را به الفاظ و تعابیر مختلفی ترسیم نموده‌اند و لذا اختلافاتی لفظی در این حوزه پیش آمده است. در اینجا برخی از آنچه را علمای اخلاق در تعریف آن بیان داشته‌اند، ذکر می‌کنیم تا در نهایت به مفهوم و حقیقت واحدی که همه تعاریف بدان اشاره دارد، دست یابیم. ابوعلی مسکویه که از عالمان پیشین است، در تعریف علم اخلاق چنین می‌گوید: «خُلق همان حالتی است که برای نفس انسانی حاصل می‌گردد که نفس را به جانب افعال آن و بدون تفکر و تأمل به‌سوی کارهایی تحریک و فرا‌می‌خواند.» (ابن‌مسکویه، 1415: 51) وی در کتاب خویش به نام تهذیب الاخلاق قول غزالی را از کتاب احیاء العلوم نقل می‌کند و بر این مطلب تأکید دارد که «آن هیئت نفسانی و حالت راسخه‌ای که خُلق نامیده می‌شود، اگر کانون افعال نیکو باشد، آن را خُلق حَسَن و اگر مصدر اعمال زشت باشد، آن را خُلق قبیح می‌نامند.» (همان: 25) درواقع تفاوت تعریف غزالی با تعریف یادشده از ابن‌مسکویه در کلمه هیئت راسخه است که براساس آن، تا صفتی آن حالت راسخ را در نفس انسان پیدا نکند، آن صفت به آن شخص اطلاق نمی‌شود و همچنین افعال خوب و بد از انسان به‌راحتی صادر نمی‌شود. (غزالی، 1351: 3 / 52) دکتر محمدباقر حجّتی در کتاب روان‌شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی این مبحث را جزء مفاهیم اخلاقی نمی‌داند؛ بلکه از اوامر یا ارکان تعریف غزالی برمی‌شمارد. وی معتقد است: «این توجیه اخلاق از نظر غزالی صرفاً عبارت از عمل یا مجرد رفتار نیست و سخنی نسبتاً کامل است.» (عبدالکریم، 1365: 2 / 331) خواجه نصیرالدین طوسی نیز که در کتاب اخلاق ناصری شبیه ابن‌مسکویه مشی نموده است، می‌نویسد: خُلق ملکه‌ای نفسانی است که باعث صدور افعال بدون فکر و تأمّل است و در حکمت نظری روشن شده است که از کیفیات، آنچه به‌سرعت از بین می‌رود، آن را حال خوانند و آنچه زوال آن به کندی باشد، آن را ملکه گویند. پس ملکه کیفیتی بوَد از کیفیات نفسانی و این ماهیت خُلق است. (طوسی، 1364: 101) فیض کاشانی صاحب کتاب المحجة البیضاء نیز علم اخلاق را علمی می‌داند که به کمک آن از حالات مختلف قلب اطلاع حاصل می‌شود که برخی از آنها پسندیده است، مانند صبر، شکر، اخلاص و شماری دیگر مذموم و قبیح است، مانند حسد و خیانت. (فیض کاشانی، بی‌تا: 31) 3. الزامات اخلاقی در قرآن کریم قرآن کریم به‌عنوان منبع اصلی تبیین علم اخلاق برای دستیابی به اهداف خود مانند استواری نظم، عدالت و تأمین سعادت انسان‌ها در دنیا و آخرت، انجام و ترک پاره‌ای از امور را به‌گونه بایدها و نبایدها بر مکلفان اجبار و الزام نموده است و تمام کسانی که بالغ و عاقل هستند، موظف‌اند این اوامر و نواهی را رعایت کنند. این الزام در باطن خود با بسیاری از تکالیف و رفتار آدمی، مانند مسئولیت، پاداش، عقاب و ... رابطه دارد. هر مذهب اخلاقی که شایستگی بهره‌مندی از نام اخلاق را داشته باشد، بر عنصر «الزام» بنیان نهاده شده است. ازاین‌رو الزام، قاعده‌ای اساسی و عنصری مرکزی است که نظام اخلاقی با عناصر ساخت‌واره‌ای آن، بر گِرد آن چرخیده و نبود و ناپیدای آن به‌منزله اضمحلال جوهر حکمت عملی است. (درّاز، 1408: 21) بی‌تردید این الزام و اجبار، اعتبار و ارزش خود را از جایی یافته است. برخی از اندیشمندان معتقدند عقل و مدرکات آن سرچشمه این الزامات می‌باشند و بر این باورند که مفاهیم اخلاقی از خصوصیت ویژه‌ای در نهاد گزاره‌های اخلاقی حکایت می‌کنند که عقل آن را دریافته، به الزام آن حکم می‌کند. برای نمونه، شیخ ندیم الجسر، اندیشمند مصری، در کتاب خود می‌نویسد: از بدیهیات است که الزام به کمک عقل در محیط اخلاق وارد می‌شود. عقل استوانه الزام و نخستین راه آن است. خداوند در قرآن به‌روشنی بیان کرده که انسان را آفریده است تا او را عبادت کند و مورد آزمون قرار دهد. اجباری در دین نیست و اوامر و نواهی را در جهت راهنمایی انسان بیان کرده است. ازاین‌رو اکتفای عقل به درستی قضایای عقلی و مبادی و احکام، نخستین نوع از انواع الزام است. (الجسر، 2004: 102) در نقد این نظریه باید گفت عقل به‌تنهایی قادر بر ایجاد الزام در امور اخلاقی نیست و نیازمند شرع و وحی الهی میباشد؛ چراکه وحی از‌سویی عقل را تأیید کرده و از سوی دیگر، آن را در بستری از رهنمودهای ارزشی قرار داده است تا در احکام خویش چشم‌بسته مغلوب هوای نفس نباشد. امام زین العابدین(علیه السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «إ‌ِنَّ دِینَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُصَابُ بالْعُقُول‌ِ النَّاقِصَةِ وَ الْآرَاءِ الْبَاطِلَةِ وَ الْمَقَاییس‌ِ الْفَاسِدَة؛ (مجلسی، 1403: 2 / 302) نمی‌توان با عقل‌های ناقص و نظرهای باطل و قیاس‌های فاسد به دین خدا رسید». از طرفی دیگر، خداوند در ضمیر آدمی نیرویی به‌نام «وجدان» آفریده که تمامی تکالیف آدمی را از درون به وی می‌نمایاند. علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه «وَ جَعَلْناهُمْ أ‌َئِمَّةً یَهْدُونَ بأ‌َمْر‌ِنا وَ أ‌َوْحَیْنا إ‌ِلَیْهمْ فِعْلَ الْخَیْرات» (انبیا / 73) می‌نویسد: خداوند نفرموده است «وَ أوحینا إلیهم أن افعلوا الخیرات» در این صورت تکلیف به فعل خیر، تکلیف تشریعی خواهد بود؛ بلکه فرموده است «وَ أ‌َوْحَیْنا إ‌ِلَیْهمْ فِعْلَ الْخَیْرات» بدین معنا که انجام خیر را به قلب مردمان الهام کرده‌ایم تا ایشان در آنجا از قلب خود دستور گیرند. (طباطبایی، 1397: 14 / 333) به‌نظر می‌رسد نمی‌توان وجدان را به‌صورت منبع و سرچشمه‌ای مستقل در نظر گرفت؛ مگر آنکه تنها قلمرو آن را محدود به خلقیات طبیعی و ذاتی بدانیم؛ چراکه امام صادق(علیه السلام) در تقسیم‌بندی اخلاق به طبیعی و اکتسابی می‌فرمایند: «اخلاق، ارمغان خداوند به آفریدگانش است، برخی از مردم اخلاقشان ذاتی است و برخی اکتسابی.» روای از امام پرسید کدام بهتر است؟ حضرت فرمود: «اکتسابی؛ زیرا دارنده اخلاق ذاتی ناگزیر است و رفتاری که از او ناگزیر است و رفتاری که از او ظاهر می‌گردد، ناخواسته است و غیر از آن نمی‌تواند باشد؛ اما دارنده اخلاق اکتسابی خود را برای فرمان‌داری وادار می‌کند. بنابراین دومی دارای فضیلت بیشتری است». (1) (کلینی، 1407: 2 / 101) در همین راستا، بیشتر اندیشمندان معتقدند سرچشمه الزامات اخلاقی، اوامر الهی است که از طریق وحی به بشریت منتقل شده است و در زمان حاضر، دین مبین اسلام و قرآن کریم به‌عنوان یک دین جامع و کامل، بیانگر این الزامات میباشد. قوانین دین اسلام از اراده لایزال الهی ناشی می‌شود و خداوند نیز خالق انسان و طبیعت و آگاه از تمام نیازهای بشر است. لذا تنها احکام نورانی این دین می‌تواند منطبق با عقل، وجدان و نیازهای فردی و اجتماعی انسان باشد. معادل معنایی مفهوم اخلاق در قرآن کریم، واژه «حکمت» است که در دوره پیش از اسلام نیز نزد اعراب شبه‌جزیره به مفهوم «خِرد اخلاقی» کاربرد داشته و قرآن کریم نیز همان معنا را حفظ کرده و با نگرشی ستایش‌آمیز از آن یاد کرده است: «فَقَدْ آتَیْنا آلَ إ‌ِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَة» (نساء / 54) و «وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَة.» (لقمان / 12) در قرآن کریم هنگام سخن گفتن از آنچه خداوند به پیامبران خود عطا کرده، بارها «حکمت» در عرض «کتاب» آمده و در تبیین اهداف رسالت نیز همواره تعلیم حکمت در کنار آموختن کتاب جای گرفته است: «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَة.» (بقره / 129 و 151) همچنین واژه «تزکیه» که بهمعنای پاک کردن نفس از رذایل و آراستن آن به فضائل اخلاقی است، در آیاتی از قرآن کریم در کنار تعلیم کتاب و حکمت، از اهداف رسالت پیامبر اکرم| شمرده شده و جز در یک آیه (بقره / 129) همواره تزکیه بر تعلیم مقدم شده است. (ر.ک: بقره / 151؛ آل‌‌عمران / 164؛ جمعه / 2) بر‌این اساس می‌توان گفت آراستن مردم به اخلاقی شایسته، از‌جمله اهداف اصلی در تعالیم قرآنی و رسالت پیامبر اکرم| بوده است. در نهایت باید گفت نظام اخلاقی قرآن کریم، نظامی دینی است و پایه دستورهای آن، رابطه انسان با خداوند است. انسان هدایت نخستین را از خداوند دریافت داشته است و این توانایی را دارد که با الهام از هدایت الهی، راه راستی را پیش گیرد یا در راه بی‌فرجام گام گذارد. (انسان / 6 ؛ شمس / 1) قرآن کریم بارها اطاعت از رسول خدا را در کنار اطاعت از خداوند قرار داده (آل‌‌عمران / 12) و در آیه‌ای به صراحت چنین آمده است که آنچه را رسول آورده، برگیرید و آنچه را از آن نهی کرده، واگذارید (حشر / 9) و رسول اکرم| را برای مؤمنان اسوه‌ای نیک معرفی کرده است. (احزاب / 31) بدین‌‌ترتیب نهتنها دستورهای گفتاری، کردار پیامبر| نیز برای مسلمانان نمونه‌ای اخلاقی معرفی شده است. 4. معیار گزاره‌های اخلاقی در قرآن کریم اخلاق اسلامی، اخلاقی دینی است و همه ویژگیها و امتیازات یک نظام اخلاق دینی را دارا است. بنابراین قبل از بیان موارد اخلاقی استخراج‌شده از کلام مفسران درباره سوره اسراء مناسب است برخی از ملاک‌ها و معیارهای این نظام اخلاقی دینی و به‌طورکلی افعال اخلاقی را برشماریم. در باب معیار فعل اخلاقی، آرای گوناگونی وجود دارد. برخی می‌گویند معیار فعل اخلاقی این است که در آن غیر هدف باشد، نه خود انسان؛ یعنی هر فعلی که ناشی از غریزه باشد، غیراخلاقی است و هر فعلی که ناشی از عاطفه باشد، اخلاقی است. لذا به‌طورکلی می‌توان موارد ذیل را به‌عنوان ملاک‌ها و معیارهای گزاره‌های اخلاقی برشمرد که بر مبنای نظام اخلاق اسلامی استخراج شده‌اند: یک. متکی بر وحی هر نظام اخلاقی که بخواهد راهنمای سعادت و هدایت بندگان الهی به‌سوی بهشت و حقیقت باشد، لازم است افعال اخلاقی آن متکی بر وحی باشد. این ویژگی باعث می‌شود راهنماییهای اخلاقی آن مصون از خطا بوده، در طول زمان نیز تغییر پیدا نکنند. با توجه به این دیدگاه، اگر آمر و ناهیِ احکام اخلاقی، خداوند باشد، خدایی که آفریننده انسان است و همه ابعاد وجود او و چگونگی رابطه او با همه هستی را میشناسد، در این‌صورت اطمینان خواهیم داشت که عمل به دستورات او ثمربخش و محقق‌کننده کمال انسان است. دو. متکی بر فطرت پیروی از هر حکم اخلاقی نیازمند انگیزه‌ای درونی است. انسان زمانی برای انجام عملی برانگیخته می‌شود که به طریقی بر درستی آن واقف شود. راه وقوف بر درستی افعال اخلاقی نیز یافتن آن در فطرت انسان است. به عبارت دیگر، همان‌گونه که حکم انجام افعال اخلاقی از منبع وحی صادر می‌شود و هیچ تردیدی در خصوص آگاهی و خیرخواهی خداوند در دل مؤمنان وجود ندارد، در خصوص وجدان فطری آن فعل اخلاقی و متکی بر طبیعت بشری انسان نیز چنین آگاهی‌ای باید برای انسان وجود داشته باشد. سه. مبتنی بر غایت و هدفی سعادت‌بخش اخلاق دینی از طریق جهان‌بینی دینی در جان انسان مؤمن تحکیم می‌شود. در جهان‌بینی دینی، همه عالم هدف‌دار آفریده شده و به‌سوی غایتی حکیمانه در حرکت است و انسان مؤمن با انجام وظایف اخلاقی خویش، خود را با نظام هستی هماهنگ می‌کند و به‌سوی سرانجامی خوشایند و مطمئن رهسپار می‌شود. چهار. مبتنی بر حسن و قبح ذاتی انسان مؤمن با اعتقاد به وجود خداوند و باور به اینکه افعال اخلاقی الهی دارای حسن و قبح ذاتی می‌باشند و تعهد به آنها نهتنها یک امر دینی، که یک امر عقلایی و فطری است، نسبت به انجام افعال اخلاقی انگیزه بیشتری پیدا می‌کند. این خود ضامن اجرایی قوی و همیشگی برای اجرای احکام و افعال اخلاقی است. پنج. توجه به همه ابعاد وجودی انسان افعال اخلاقی اسلامی همه عرصههای حیات اجتماعی و فردی انسان را در‌بر میگیرد و به همه ابعاد وجودی انسان توجه دارد و تمامی روابط انسانی را تحت پوشش هدایت اخلاقی خود قرار می‌دهد. شش. قابلیت اجرا برای انسان از دیگر معیارهای افعال اخلاقی این است که انجام آنها از سوی انسان‌ها ممکن و مقدور باشد. به عبارت دیگر، تکالیف اخلاقی اسلامی زمانی اثربخش خواهند بود که قابلیت اجرا داشته باشند و برای عموم مردم جامعه اسلامی طاقت‌فرسا نباشند. هفت. قابلیت تطبیق با مقتضیات زمانی و مکانی یکی دیگر از ملاک‌های افعال اخلاقی این است که قابلیت تطبیق با شرایط زمانی و مکانی مختلف را دارا باشند. این ملاک از‌جمله برجستهترین ملاک‌های اخلاقی است؛ زیرا یک نظام اخلاقی در‌صورتی پاینده و برقرار میماند که بتواند به نیازهای اخلاقی انسان در شرایط مختلف زمانی و مکانی بهترین پاسخ را ارائه دهد. نیازهای انسان در عین ثباتی که در همه زمانها و مکانها دارند، همراه با شرایط و ویژگی‌های هر عصر و هر مکان، مصادیق و مظاهر گوناگونی مییابند. افعال اخلاقی به‌جهت آنکه معطوف به نیازهای اخلاقی انسانی است، جنبه ثابت و پایندهای را در خود دارد و چون در طی زمانی طولانی با اوامر معصومین با شرایط متفاوت اجتماعی و تاریخی تطبیق شده‌اند، وجه انعطاف‌پذیر ظواهر و مظاهر آن نیز شناسایی شده است. بنابراین بیآنکه به ورطه نسبیّت مبتلا شود، می‌تواند پاسخ‌گوی انسان در همه زمانها و جوامع باشد. (مطهری، 1377: 2 / 191) ب) رابطه دین و اخلاق بین دین و اخلاق، رابطه مستحکمی وجود دارد؛ زیرا نظام اخلاق دینی، وحیانی است و در کنار اصول اعتقادات و احکام و قوانین فقهی براساس مصالح و مفاسد نفس‌الامری وضع گردیده است. بر این اساس، احکام اخلاقی از احکام دین شمرده شده، در متن آن قرار دارد و به همین جهت دین در اخلاق کارکردهای فراوانی دارد. پشتوانه بودن برای اخلاق، ضامن اجرایی بودن برای آموزه‌های اخلاقی، خاستگاه بودن برای الزام، تأمین مفاهیم اصلی و فرعی، تأمین مفاهیم مبتنی بر فطرت و گرایش‌های عاطفی و غریزی، توجه به حُسن فاعلی، تبیین و تعلیل رذائل و فضائل، روش‌های تربیت اخلاقی، منشأ بودن برای ارزش‌های اخلاقی و منبع استنباط احکام اخلاقی، برخی از کارکردهای دین در نظام‌های اخلاقی می‌باشند. (شریفی، 1389: 56 ـ 50) هر‌یک از اجزای آفرینش را که با دقت مورد مطالعه قرار دهیم، متوجه می‌شویم که در هستی خود هدف و غایتی دارد که از نخستین روز آفرینش به‌سوی آن حرکت می‌کند. همچنین در ساختمان خود تجهیزاتی دارد که مناسب با آن هدف بوده، سعادت و کمال او نیز رسیدن به همان هدف و غایت است. این مطلب در قرآن کریم این‌چنین بازتاب یافته است. قالَ ربُّنَا الَّذی أ‌َعْطی کل شیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی. (طه / 50) گفت: پروردگار ما همان کسی است که به هر موجودی، آنچه را لازمه آفرینش او بوده داده سپس هدایت کرده است! الَّذی خَلَقَ فَسَوَّی * وَ الَّذی قَدَّرَ فَهَدی. (اعلی / 3 ـ 2) همان خداوندی که آفرید و منظم کرد و همان‌که اندازهگیری کرد و هدایت نمود. در این میان، انسان نیز همانند سایر انواع آفرینش هدفی دارد که دربردارنده سعادت اوست و مناسب با تجهیزات وجودی خود به‌سوی آن در حرکت است. از آنجا که خداوند تنها آفریننده جهان هستی است، او را به‌سوی هدفش هدایت می‌کند و مهم‌ترین و ریشه‌دارترین قوانین و مقررات را که به‌کاربستن آنها سعادت وی را تضمین می‌کند، از طریق وحی و رسولانش به انسان گوشزد می‌کند: و قسم به جان آدمی و آن کس که آن را (آفریده و) منظّم ساخته، سپس فجور و تقوا (شرّ و خیرش) را به او الهام کرده است، که هر‌کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است. (شمس / 10 ـ 7) در نتیجه خداوند سبحان هر یک از آفریده‌های خود از‌جمله انسان را به‌سوی سعادت و هدف آفرینش راهنمایی می‌فرماید و مقررات و قوانینی را که انسان باید در زندگی فردی و اجتماعی خود به‌کار ببندد، برای او مشخص نموده است و انسان با اراده و اختیار خویش آن الزامات اخلاقی را برای رسیدن به سعادت انجام می‌دهد. به همین دلیل، بر هر اندیشمندی لازم است که جهت استخراج مبانی، اصول، الزامات و گزاره‌های اخلاقی به قرآن کریم مراجعه و از این سرچشمه کسب فیض کند. ج) روش تحقیق یکی از روش‌های مناسب جهت تبیین دیدگاه‌ها و اندیشه‌ها، استفاده از روش «تحلیل محتوا» (2) باشد. این روش با تجزیه و تحلیل مفاهیم و گزاره‌های استخراج‌شده از متن، جهت‌گیری و نقش هر کدام را بیان و چارچوب حاکم بر آنها را کشف می‌کند. تحلیل محتوا درحقیقت فن پژوهش عینی، اصولی و کمی به‌منظور تفسیر و تحلیل محتوا است و تفکر بنیادی تحلیل محتوا عبارت است از قرار دادن اجزای یک متن (کلمات، جملات، پاراگراف‌ها و ... برحسب واحدهایی که انتخاب می‌شوند) در مقولاتی که از پیش تعیین شده‌اند. (باردن، 1375: 29) در حقیقت تحلیل محتوا درباره متنی معنا پیدا می‌کند که آن متن برای انتقال پیام و مفاهیمی نوشته شده و دارای ماهیتی مشخص باشد؛ لذا در مورد کلمات عامیانه‌ای که دارای مفاهیم ساده، بدیهی و مشخصی هستند، به‌کار نمی‌رود. پیام‌هایی که از طریق متن منتقل می‌شود، می‌تواند دارای معانی مختلفی باشد؛ لذا به‌واسطه تحلیل محتوا باید معنای اصلی آن پیام را بازشناخت. روش بازشناسی و تحلیل این پیام‌ها به‌صورت نظام‌مند بوده، از قوانین و دستورات مشخصی تبعیت می‌کنند. لذا آشنا شدن با روش تحلیل محتوا نیز ضروری میباشد. لاسول، عمده‌ترین کاربرد تحلیل محتوا را مطالعه ارتباطات به‌منظور پاسخ دادن به این سؤال قدیمی تحقیق در ارتباطات می‌داند که «چه کسی؟ چه چیزی را؟ به چه کسی؟ چرا؟ چگونه؟ و با چه تاثیری؟ می‌گوید.» (کیوی و کامپنهود، 1381: 222) برای انجام این تحقیق، پس از مطالعه انواع فنون روش تحلیل محتوا که در منابع مختلف درباره آن بحث شده است، براساس فن تحلیل محتوای مضمونی و بر مبنای واحد آیات و به‌صورت کمّی و کیفی، جداول تحلیل محتوا تشکیل شده و سپس مفاهیم، جهت‌گیری‌ها و نقش هدایتی هر کدام از آیات استخراج شده است. ابتدا با نگاه تفسیری به هر آیه، گزاره‌های اخلاقی تشکیل‌دهنده مضامین و جهت‌گیری‌های هر آیه استخراج شده و سپس نقش هدایتی هر کدام درج گردیده است. برای استخراج گزاره‌های اخلاقی آیات این سوره، بیشتر تفاسیر موجود بررسی شده‌اند که در نمونه‌های بیان شده و منابع آن درج گردیده است. فرآیند روش انجام این تحقیق به شرح ذیل میباشد: ـ استخراج آیات اخلاقی براساس مطالعه تفاسیر معاصر. ـ استخراج مفاهیم و مضامین اخلاقی ذکرشده در تفاسیر و ثبت در جدول تحلیل محتوا. ـ کشف جهت‌گیری اصلی هر کدام از مفاهیم اخلاقی ثبت‌شده. ـ یافتن ارتباط میان مفاهیم اخلاقی جهت یافتن نقاط تمرکز آنها. ـ کشف نقش هدایتی هر کدام از مفاهیم اخلاقی ثبت‌شده. ـ مقوله‌بندی مضامین و موضوعات اصلی و فرعی مشترک آیات. ـ مدل‌سازی و ارائه نظریه براساس نتایج تحقیق. نکته‌ای که نباید از آن غفلت کرد، علت برگزیدن روش تحلیل محتوا برای کشف نظام اخلاقی است. یکی از ویژگی‌های قرآن کریم، ظاهر و باطن داشتن آن است که تا چندین لایه درونی ادامه می‌یابد. به‌نظر می‌رسد یکی از روش‌های تحقیق مناسب و علمی برای کشف لایه‌های درونی ظواهر آیات قرآن، تحلیل محتوای کیفی کلام باشد. همچنین این روش قابلیت این را دارد که مفاهیم به‌دست‌آمده را بسط ساختاری داده، طبقه‌بندی کند و در قالب جدول، نمودار و مدل ارائه دهد. این مطلب در فضای رشته‌های حوزه علوم انسانی و به‌ویژه رشته الهیات که با بسط تفصیلی دانش مواجه هستند، بسیار اثرگذار است. پی نوشت: . الْخُلُقُ مِنْحَةٌ یَمْنَحُهَا اللَّهُ مَنْ شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ فَمِنْهُ سَجِیَّةٌ وَ مِنْهُ بنِیَّةٍ فَقُلْتُ فَأ‌َیُّهُمَا أ‌َفْضَلُ قَالَ صَاحِبُ النِّیَّةِ أ‌َفْضَلُ فَإ‌ِنَّ صَاحِبَ السَّجِیَّةِ هُوَ الْمَجْبُورُ عَلَی الْأ‌َمْر‌ِ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ غَیْرَهُ وَ صَاحِبُ النِّیَّةِ هُوَ الَّذِی یَتَصَبَّرُ عَلَی الطَّاعَةِ فَیَصْبِرُ فَهَذَا أ‌َفْضَل. . Content Analysis2 منابع و مآخذ 1. قرآن کریم، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی. 2. ابن‌حنبل، احمد، 1993، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 3. ابن‌فارس، احمد، 1387، معجم مقاییس اللغة، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ 1. 4. ابن‌مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب، 1415، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، قم، بیدار. 5. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، 1414، لسان العرب، بیروت، دارصادر. 6. باردن، لورنس، 1375، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. 7. الجسر، ندیم، 2004، القرآن فی تربیت الاسلامی، قاهره، مجمع البحوث الاسلامیة. 8. حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی، 1387، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل‌البیت. 9. درّاز، عبدالله، 1408، دستور الاخلاق فی القرآن الکریم، ترجمه عبدالصبور شاهین، بیروت، دارالبحوث العلمیة. 10. راغب‌اصفهانی، حسین بن محمد، 1412، المفردات فی غریب القرآن، تصحیح صفوان عدنان داودی، بیروت، دار العلم. 11. شریفی، عنایت‌الله، 1389، «کارکردهای دین در اخلاق»، فصلنامه قبسات، تهران، شماره 56. 12. شیرازی، صدرالدین محمد، بی‌تا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، قم، چاپ مصطفوی. 13. طباطبایی، سید محمدحسین، 1397، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ 3. 14. طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو. 15. طوسی، خواجه نصیرالدین، 1364، اخلاق ناصری، تصحیح و تعلیق مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی، چ 3. 16. عبدالکریم، عثمان، 1365، روان‌شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ترجمه دکتر محمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 4. 17. غزالی، ابوحامد، 1351، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 18. فتحعلی‌خانی، محمد، 1374، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، تهران، کوثر. 19. فلسفی، محمد، 1382، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، قم، دارالثقلین. 20. فیض کاشانی، ملا محسن، بی‌تا، المحجة البیضاء، تهران، اسلامی. 21. قرائتی، محسن، 1383، تفسیرنور، تهران، مرکزفرهنگی درس‌هایی از قرآن، چ 11. 22. قرشی، سید علی‌اکبر، 1377، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت. 23. قرطبی، محمد بن احمد ،1405، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 24. قطب، ابراهیم شاذلی، 1412، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق. 25. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، 1407، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة. 26. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک وان، 1381، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا، چ 6. 27. مجلسی، محمدباقر، 1403، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 28. مصباح‌یزدی، محمدتقی، 1373، اخلاق در قرآن، تهران، امیرکبیر، چ 2. 29. مطهری، مرتضی، 1377، فلسفه اخلاق، تهران، صدرا. 30. مکارم شیرازی و دیگران، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، قم، دارالعلم. 31. نراقی، احمد، 1382، معراج السعادة، تهران، دهقان. 32. نراقی، محمدمهدی، 1366، جامع السعادات، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، حکمت. 33. هولمز، رابرت، 1385، مبانی فلسفه اخلاق، ترجمه مسعود علیا، تهران، ققنوس. 34. وارنوک، جفری جیمز، 1368، فلسفه اخلاق در عصر حاضر، ترجمه و تعلیق صادق لاریجانی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب. محمدرضا ستوده‌نیا: استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان محمد جانی‌پور: دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(علیه السلام) فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌نامه اخلاق 19 ادامه دارد...
94/02/09 - 04:58
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 530]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها