پژوهشي در باره خطبه‌هاي جمعه و عيدين امام علي عليه السلام (1)

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

پژوهشي در باره خطبه‌هاي جمعه و عيدين امام علي عليه السلام (1) نويسندگان: حجت ذبيحي‌فر *و مهدي مهريزي ** چکيده اين پژوهش به مطالعه در مورد خطبه‌هاي نماز جمعه و عيدين امام علي عليه السلام پرداخته و در اين زمينه در بخشي از اين نوشته با نگاه کلي به تمام خطبه‌ها، مواردي چون: تعداد، زمان و مکان صدور خطبه‌ها، تعداد خطبه‌هاي کامل و ناقص، اسناد و حجم خطبه‌ها مورد مطالعه واقع شده است. در بخش ديگر به مؤلّفه‌هاي مهم تمام خطبه‌ها و ميزان تکرارشان اشاره شده است. بررسي دلايل کاستي خطبه‌هاي جمعه امام علي عليه السلام، مطالب ديگر اين نوشتار به شمار مي‌آيد. همچنين، بيان سيره امام عليه السلام در امر برپايي نماز جمعه و بيان مناسبت‌هايي که در پيدايش خطبه‌ها تأثير داشته‌اند، بخش‌هاي ديگر اين مقاله هستند. و نهايت اين که، در بخش پاياني اين نوشتار ادبيات خطبه‌ها مورد کنکاش واقع شده است. کليدواژه‌ها: امام علي عليه السلام، خطبه، جمعه، عيدين. درآمد بدون شک، يکي از امتيازات فرهنگ شيعه، به کارگيري دستورات و روايات حضرات ائمه معصوم عليهم السلام به همراه قرآن، در ميدان عمل است؛ تا آن جا که اين به هم آميختگي موجب رشد و بالندگي و غناي فرهنگي اين مکتب گرديده است. در اين ميان سخنان گهربار امام علي عليه السلام از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. سخنان آن حضرت وي را در جايگاهي قرار داده که يک دانشمند، او را ستاره درخشان آسمان علم و ادب مي‌بيند، و يک نويسنده برجسته از شيوه نگارش او پيروي مي‌کند، و يک فقيه، هميشه بر تحقيقات و پديده‌هاي او تکيه دارد. از ميان خطبه‌هاي آن حضرت، خطبه‌هاي جمعه وي به لحاظ شرايط ذاتي‌شان، داراي مرتبت والايي مي‌باشند؛ چرا که ايراد خطبه جمعه و برپايي نماز جمعه در صدر اسلام، علاوه بر اين که نشان از صلابت و سلامت فکري و ديني مسلمين به حساب مي‌آمده است، بلکه حکايت گر نوع نگرش و بينش خليفه وقت نيز بوده است. اما پژوهش در امر خطبه‌هاي جمعه و عيدين امام علي عليه السلام با چند سؤال جدي زير، روبرو است: سؤال اول : با توجه به کوتاه بودن مدت زمام‌داري امام علي عليه السلام و شرايط سياسي ـ اجتماعي دوران زمام‌داري آن حضرت، حضرتش چند جمعه موفق به ايراد خطبه نموده‌اند و از اين تعداد چه تعداد در منابع کهن اسلامي ثبت گرديده است؟ سؤال دوم : محتواي خطبه‌هاي جمعه و عيدين حضرت علي عليه السلام حاوي چه مباحث و مسائلي است؟ نوشته حاضر، با بهانه قرار دادن سؤالات ياد شده، اقدام به مطالعه در مورد خطبه‌هاي آن حضرت نموده، که ماحصل آن بدين قرار است. 1. پيشينه تحقيق خطبه‌هاي جمعه امام علي عليه السلام، از همان روزهاي نخستين خلافت ايشان، مورد توجه علاقه‌مندان به آن حضرت بوده است. بررسي‌هاي تاريخي حکايت از آن دارد که، متن خطبه‌هاي جمعه آن حضرت ـ آن هم در هفته‌هاي آغازين زمام‌داريشان ـ ثبت گرديده است. آقا بزرگ تهراني رحمه الله در کتاب خويش، به ده‌ها مورد کتاب، با عنوان «اَلخُطَب، خُطَبُ عَلي و ...» ، اشاره کرده و متذکر شده‌اند که، اين موارد نشان از اهتمام شيعيان آن حضرت مبني بر ثبت و نگهداري خطبه‌هاي آن حضرت ـ آن هم در سده‌هاي نخستين اسلام ‌ـ دارد. (1) در اين ميان، کتاب زيد بن وهب جهني از همه معروف‌تر و مهم‌تر به حساب مي‌آيد؛ چرا اين کتاب علاوه بر اين که حاوي خطبه‌هاي جمعه و عيدين آن حضرت بوده، از نظر زمان تأليف هم از جمله کتاب‌هاي اولين در اين زمينه به حساب مي‌آيد که قبل از تأليف نهج‌البلاغه ي ، وجود داشته است؛ امّا متأسفانه اين کتاب به علل نامعلومي از صفحه روزگار پاک شده است. کتاب العقد‌ الفريد اثر ابن عبد ربه (م 328ق)، ديگر کتابي است که به تعدادي از خطبه‌هاي جمعه امام علي عليه السلام، اشاره کرده است. اين کتاب که برگزيده سخنان بزرگان را در خود جاي داده است، به دو مورد هم از خطبه‌هاي جمعه علي عليه السلام اشاره نموده است. اين خطبه‌ها در منابع شيعه ذکر نشده و از نظر وضعيت هم، ناقص هستند. ديگر موردي که مي‌تواند، جزء پيشينه اين تحقيق به شمار آيد، کتاب شريف نهج‌البلاغه ي است. اين کتاب که به همت سيد رضي (م406ق) رحمه الله تأليف گرديده، به فقراتي از خطبه‌هاي جمعه و عيدين علي عليه السلام، اشاره کرده است. فقرات مذکور، هم معدود و هم به صورت پراکنده ذکر شده‌اند، و به جز سه مورد، هيچ اشاره‌اي به جمعه و عيدين بودنشان، نشده است. از جمله تحقيقات ديگري که جزء پيشينه اين پژوهش به شمار مي‌آيد، مجموعه مستدرکاتي هستند که بر کتاب شريف نهج‌البلاغه ي ، نوشته شده‌اند. مجموع خطبه‌هايي که در اين سري از کتاب‌ها، گردآوري شده‌اند، در بعضي موارد ناقص و در بعضي موارد هم، به صورت تکرار مي‌باشند. (2) 2. ضرورت تحقيق پژوهش و مطالعه راجع به برگزاري نماز جمعه و نحوه ايراد و تحليل محتوايي خطبه‌هاي جمعه امام علي عليه السلام، از چند جهت ضروري و لازم است: اول: از آن جا که فرمايشات امام عليه السلام بخشي از تاريخ، به خصوص تاريخ صدر اسلام است و لذا پژوهش در اين زمينه مي‌تواند، ما را در بازخواني هر چند بهتر حوادث اين مقطع زماني کمک نمايد. دوم: بازخواني سيره امام علي عليه السلام به جوامع اسلامي فرصت مناسب را ايجاد مي‌کند، تا با تأسّي به روش آن بزرگوار، زمينه را براي هر چه بهتر برگزار شدن اين فريضه عبادي ـ سياسي فراهم نمايند؛ به عبارت ديگر سيره آن امام همام مي‌تواند سند راهبردي اين فريضه الهي باشد. سوم: از آن جا که خطبه‌هاي نماز جمعه آن حضرت مورد تحليل قرار نگرفته است، اين نوشتار مي‌تواند فتح بابي باشد براي پژوهش‌گران اسلامي، تا اين که، مطالعاتي هم در اين زمينه داشته باشند. 3. خطبه‌هاي جمعه و عيدين امام علي عليه السلام، در يک نگاه 1 ـ‌ 3. تعداد، زمان و مکان صدور و وضعيت خطبه‌ها مجموع خطبه‌هايي که از لابه‌لاي منابع کهن گردآوري شده، هفده مورد است که در مقايسه با مدت زمام‌داري آن حضرت، معدود است. از ميان هفده خطبه‌، يک مورد خطبه عيد فطر و يک مورد هم، خطبه عيد قربان است. همچنين، مشخص گرديد که از مجموع اين خطبه‌ها، دو مورد در شهر مدينه، يک مورد در شهر بصره و چهار مورد هم، در شهر کوفه ايراد گرديده‌اند. وضعيت ده مورد از خطبه‌ها، از حيث مکان صدورشان، نامشخص است. (3) همچنين، از مجموع ياد شده، فقط پنج خطبه به صورت کامل، و مابقي خطبه‌ها که دوازده مورد باشد، به صورت ناقص نقل گرديده‌اند. و نهايت اين که، از حيث زمان صدور، چهار مورد از خطبه‌ها داراي زمان صدور مشخص، و بقيه موارد، زمان صدورشان، مشخص نشده است. زمان صدور خطبه‌هايي که مشخص مي‌باشند، بدين قرار است: خطبه اول: روز جمعه، 25 ماه ذي الحجه ي ، سال 35 هجري، مصادف با جمعه دوم خلافت علي عليه السلام. خطبه دوم: در سال 35 هجري، مصادف با جمعه سوم خلافت علي عليه السلام. خطبه چهارم: در شهر بصره و در سال 36 هجري. خطبه شانزدهم: در شهر کوفه و در سال 38 هجري. (4) 2 ـ 3. اسناد خطبه‌ها يکي از موضوعات مهم خطبه‌هاي امام علي عليه السلام، بحث اسناد خطبه‌هاست. براي خطبه‌هاي آن حضرت، اسناد مختلفي ذکر شده است، که بعضي از آنها علاوه بر ناقص بودن، داراي طرق مختلفي نيز مي‌باشند. به طور خلاصه، مجموع اسناد خطبه‌هاي آن حضرت با ذکر منابع بدين قرار است: خطبه اول: اَلْحَمْدُ للَّهِ الأَوَّلِ فَلا شَي ءَ قَبْلَهُ، وَ الآخِرِ فَلا شَي ءَ بَعْدَه، وَ الظَّاهِرِ فَلا شَي ءَ فَوْقَهُ، وَ الْبَاطِنِ فَلا شَي ءَ دُونَهُ ... . (5) شيخ طوسي رحمه الله سند اين خطبه را، اين چنين ذکر کرده‌اند: عن أبي علي الحسن بن محمد الطوسي عن أبيه عن محمد بن محمد عن أبي القاسم جعفر بن محمد بن قولويه القمي عن أبيه عن سعد بن عبدالله عن احمد بن محمد بن عيسي عن الحسن بن المحبوب عن عبدالله بن سنان عن معروف بن خربوذ عن محمد الباقر عن علي عليهما السلام. (6) خطبه دوم: الْحَمْدُ لِلّهِ النَّاشِرِ فِي الْخَلْقِ فَضْلَهُ، وَالْبَاسِطِ فِيهمْ بِالْجُودِ يدَهُ. نَحْمَدُهُ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ، وَنَسْتَعِينُهُ عَلَي رِعَايه ي ِ ... . (7) سيد رضي رحمه الله در نهج البلاغه ي تمام اين خطبه را به عنوان خطبه کامل ذکر نموده‌اند. ابن‌ابي‌الحديد در شرح نهج‌البلاغه ي توضيحات بيشتري در باره سند اين خطبه داده‌اند که نشان از آن دارد که به اسناد و منابع ديگري غير از نهج‌البلاغه ي دست يافته است. (8) و نهايت اين که، شيخ مفيد رحمه الله هم سند اين خطبه را بدين نحو بيان فرموده‌اند: أخبرني أبو الطيب الحسين بن محمد النحوي التمار قال حدثنا محمد بن الحسن قال حدثنا أبو نعيم قال حدثنا صالح بن عبد الله قال حدثنا هشام عن أبي مخنف عن الأعمش عن أبي إسحاق السبيعي عن الأصبغ بن نباته (رحمه الله) قال قال إن أمير المؤمنين عليه السلام خطب ذات يوم فحمد الله و أثني عليه و صلي علي النبي صلي الله عليه و آله ثم قال... . (9) خطبه سوم: اَلْحَمْدُ للَّهِ الْولِي الْحَميدِ، الْحَکيمِ الْمَجيدِ، الْفَعَّالِ لِمَا يريدُ، عَلاَّمِ الْغُيوبِ، وَ سَتَّارِ الْعُيوبِ، وَ خَالِقِ الْخَلْقِ، وَ ... . (10) اين خطبه در کتاب خطب امير المؤمنين اثر زيد بن وهب جُهني، بدون اشاره به نام روات نقل گرديده‌ است؛ چرا که وي از اصحاب امام علي عليه السلام بوده و خطبه‌هاي جمعه آن حضرت را مي‌نوشته است. (11) شيخ طوسي رحمه الله سند اين خطبه را به صورت مرسل چنين نقل کرده‌اند: عن ابي مخنف عن عبدالرحمن بن جندب عن ابيه عن علي عليه السلام، قال ... . (12)شيخ صدوق هم با اختلاف اندکي در الفاظ خطبه، اين خطبه را منسوب به امام علي عليه السلام دانسته‌اند. (13)همچنين علامه مجلسي رحمه الله، حر عاملي رحمه الله، محمد باقر محمودي رحمه الله و سيد صادق موسوي، در آثار خودشان اين خطبه را ذکر کرده‌اند. (14) خطبه چهارم: كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَه ي ِ وَ أَتْبَاعَ الْبَهِيمَه ي ِ رَغَا فَأَجَبْتُمْ وَ عَقَر فَهَرَبْتُمْ أَخْلَاقُكُمْ دِقَاقٌ وَ عَهْدُكُمْ شِقَاقٌ... . (15) نويسنده کتاب مصادر نهج‌البلاغه ي ، مصادر متعددي را براي اين خطبه، بدين قرار ذکر نموده است: ... فقد رواه جماعه ي من المؤلّفين قبل الشريف الرضي، نذكر منهم الدينوري في الأخبارالطوال، ص 153 و المسعودي في مروج الذهب، ج 2، ص377 و ابن قتيبه ي في عيون الأخبار، ج1، ص217 و ابن عبد ربه في العقد الفريد، ج4، ص328 و علي بن ابراهيم في تفسيره، ص 655 و غيرهم. و يظهر مما في البحار، ج 8، ص 447 أن هذه الخطبه ي طويله ي .... (16)نکته‌اي که قابل تامل است، اين است که مورخين و محدثين مذکور در زمان صدور اين خطبه، اختلاف نظرهايي دارند. البته اين اختلاف به قدري جزئي است که به اصل مسئله هيچ خدشه‌اي وارد نمي‌کند. اختلاف در زمان صدور اين خطبه بدين نحو است که ابو حنيفه، ابن قتيبه، سبط جوزي، مسعودي و حموي، چنين نظر دارند که اين خطبه قبل از جنگ جمل و در روزهاي نخستين اقامت امام علي عليه السلام در شهر بصره ايراد گرديده است ولي ابن‌عبد‌ ربه و شيخ مفيد، چنين معتقدند که اين خطبه پس از واقعه جمل، از امام علي عليه السلام صادر گرديده است. (17) خطبه پنجم: اَلْحَمْدُ للَّهِ، أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعينُ بِهِ، وَ أَسْتَهْديهِ وَ أُؤْمِنُ بِهِ، وَ أَتَوَکَّلُ عَلَيهِ. وَ أَعُوذُ بِالله مِنَ الضَّلالَه ي ِ وَ ... . (18) راجع به بخش‌هاي اين خطبه اسناد متفاوتي ذکر گرديده است. چرا که بخش اول اين خطبه در کتاب وقعه ي صفين ، اثر نصربن مزاحم منقري، ذکر شده و طرق نقل آن هم، بدين نحو است: نقل اول: عن أبي‌عبدالله سيف بن عمرو عن وليد بن عبدالله عن أبي‌طيبه عن أبيه عن علي عليه السلام ... . (19) نقل دوم: عن أبي‌عبدالله عن سليمان بن المغيره ي عن علي بن الحسين (زين العابدين) عن علي عليه السلام ... . (20) اما در باره بخش‌هاي ديگر اين خطبه، اسناد ديگري هم بدين قرار ذکر شده است: 1. شيخ طوسي رحمه الله چنين نوشته‌اند: عن أبي‌جعفر محمد بن الحسن بن علي عن احمد بن محمد بن الصلت الأهوازي عن احمد بن محمد بن سعيد بن عبد الرحمن الحافظ عن محمد بن عيسي بن هارون بن سلام الضرير أبي بکر عن محمد بن زکرياالمکي عن کثير بن طارق عن زيد بن علي عن أبيه (امام السجاد) عن علي عليه السلام ... . (21) 2. درکتاب امالي مفيد رحمه الله چنين نقل شده است: عن احمد بن محمد عن أبيه محمد بن الحسن بن الوليد القمي عن محمد بن الحسن الصفار عن العباس بن المعروف عن علي بن مهزيار ـ مرفوعاً ـ عن الصادق عن علي عليه السلام... . (22)3. در کتاب تنبيه الخواطر چنين آمده است: عن إبن جمهور، عن أبيه ـ مرفوعاً ـ عن الصادق عن علي عليه السلام... . (23) خطبه ششم: اَلْحَمْدُ للَّهِ الَّذي خَلَقَ السَّموَاتِ وَ الأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذينَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يعْدِلُونَ، لاَ نُشْرِکُ ... (24) اين خطبه از طُرق متعددي، بدين نحو، نقل گرديده است: 1. شيخ طوسي رحمه الله اين خطبه صلي الله عليه و آله را به روايت أبي مخنف، نقل کرده است. (25) 2. شيخ صدوق رحمه الله نيز با اختلاف اندکي در الفاظ، اين خطبه را ذکر کرده‌اند. (26) 3. شيخ زاهد ورّام نيز، قسمتي از خطبه را بدون اشاره به ناقص بودن آن، به امام علي عليه السلام نسبت داده‌اند. (27) خطبه هفتم: الله أَکْبَرُ، الله أَکْبَرُ، لاَ إِلهَ إِلاَّ الله وَ الله أَکْبَرُ. الله أَکْبَرُ وَ للَّهِ الْحَمْدُ. اَلْحَمْدُ للَّهِ عَلي مَا هَدَانَا، وَ لَهُ الشُّکْرُ ... . (28) 1. شيخ صدوق رحمه الله بدون هيچ اشاره‌اي به نام روات، اين خطبه را در کتاب خود ذکر کرده‌اند. (29) 2. شيخ طوسي رحمه الله نيز، به صورت مرسل، چنين نقل کرده‌اند: عن أبي مخنف عن عبد الرحمن بن جندب عن أبيه عن علي عليه السلام. (30)همچنين، مرحوم کاشف الغطا نيز، اين خطبه را با همين سند، در مستدرک نهج‌البلاغه ي ، ذکر کرده‌اند. (31) 3. شيخ مفيد رحمه الله هم سند ديگري را براي اين خطبه، چنين نقل کرده‌اند: عن أبي عبيد الله محمد بن عمران المرزباني عن احمد بن محمد المکي عن أبي العيناءعن محمد بن الحکم عن لوط بن يحيي عن الحارث بن کعب عن مجاهد عن علي عليه السلام. (32) خطبه هشتم: الْحَمْدُ لِلَّهِ أَهْلِ الْحَمْدِ وَوَلِيهِ، وَمُنْتَهَي الْحَمْدِ وَمَحَلِّهِ، الْبَدِي ءِ الْبَدِيعِ ، الْأَجَلِّ الْأَعْظَمِ، الْأَعَزِّ الْأَكْرَمِ... . (33) اين خطبه، با اختلاف اندکي در بعضي از الفاظ، به چند طريق در کتاب‌هاي حديثي نقل گرديده است: 1. شيخ طوسي رحمه الله چنين نقل فرموده: عن أبي جعفرمحمد بن الحسن بن علي عن الحسين بن عبيدالله عن [علي بن محمد بن العلوي] (34) عن محمد بن موسي الرقي عن علي بن محمد بن أبي القاسم عن أحمد بن أبي عبدالله البرقي عن عبدالعظيم بن عبدالله الحسني عن أبيه عن أبان مولي زيد بن علي عن عاصم بن بهدله ي عن شريح القاضي عن علي عليه السلام . (35) 2. کليني رحمه الله همچنين نقل کرده‌اند: عن علي بن إبراهيم عن أبيه عن الحسن بن محبوب عن محمد بن النعمان و غيره عن جعفر الصادق عن علي عليهما السلام. (36) پي نوشت: *كارشناس ارشد علوم قرآن و حديث. ** عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات. 1. الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج7، ص187-191. 2. براي آگاهي از كيفيت و تاريخ تاليف تكمله ها، ملحقات و مستدركات نهج البلاغه ، ر.ك: به مقاله: «مستدركات نهج البلاغه»، علي صدرايي خويي، دانشنامه امام علي عليه السلام، ج12. 3. با توجه به اين كه اغلب دوران خلافت امام علي عليه السلام در شهر كوفه سپري گرديده است و لذا به طور كلي اكثر خطبه هاي جمعه و غير جمعه، هم چنين كلمات قصار آن حضرت، در همين شهر صادر گرديده است. و با توجه به اين مساله مي توان نتيجه گرفت كه، علاوه بر خطبه هاي كه به طور مشخص در شهر مدينه و يا بصره ايراد گرديده اند، مابقي خطبه به ظن قوي در شهر كوفه صادر شده اند. 4. لازم به ذكر است كه، جدول و نمودار بررسي وضعيت خطبه ها، در قسمت پيوست ارائه مي گردد. 5. تمام نهج البلاغه، ج4، خطبه 20. 6. الامالي، ص99؛ براي مطالعه بيشتر، ر.ك: تمام نهج البلاغه، ج4. 7. نهج البلاغه، خطبه 100. 8. همان؛ شرح نهج البلاغه، ج3، ص475. 9. الامالي(مفيد)، ج1، ص148. 10. نهج السعاده في مستدرك نهج البلاغه، ج1، ص542. 11. الفهرست، باب زيد؛ رجال برقي، باب اصحاب امام علي عليه السلام؛ رجال ابن داود، باب الزاد؛ الخلاصه، باب اصحاب علي عليه السلام. 12. مصباح المجتهد، ص380. 13. من لا يحضره الفقيه، باب وجوب صلاه الجمعه، ص270. 14. بحارالانوار، ج18، ص237؛ وسائل الشيعه، ج19؛ نهج السعاده، ج3، ص94؛ تمام نهج البلاغه، ج4، ص204-217. 15. نهج البلاغه، خطبه13. 16. مصادر نهج البلاغه و اسانيده، ج1، ص363. 17. همان. البته با توجه به سياق كلام حضرت كه در ابتداي خطبه، با عبارت «كنتم جند المراه» شروع گرديده، چنين به نظر مي رسد كه، قول دوم (بعد از جنگ جمل) نظر صحيحي است. نكته ديگر اين كه، مرحوم سيد رضي، در نقل اين خطبه نهايت احتياط را رعايت فرموده اند و سعي كرده اند كه جملات محتمل را هم، ذكر نمايند، تا مبادا چيزي از قلم بيافتد، و اين نكته هم با عبارت هاي «و في روايت» كه در متن خطبه ذكر شده است، فهميده مي شود و مشخص مي كند كه مرحوم سيد به نقل هاي محتمل هم توجه فرموده اند. 18. نهج السعاده في مستدرك نهج البلاغه، ج1، ص473. 19. پيكار صفين، ص12-10. 20. همان. 21. الامالي(طوسي)، ص713. 22. الامالي(مفيد)، ص207، حديث39. 23. تنبيه الخواطر و نزهه النواظر، ج1، ص13. 24. تمام نهج البلاغه، ص381. 25. مصباح المجتهد، ص603-606. 26. الامالي(صدوق)، مجلس 21، ص54. 27. تنبيه الخواطر و نزهه النواظر، ص467. 28. تمام نهج البلاغه، ص385. 29. من لا يحضره الفقيه، ج1، باب79، حديث31. 30. مصباح المجتهد، ص662. 31. مستدرك نهج البلاغه، ص98. 32. الامالي(مفيد)، مجلس20، ص159. 33. الكافي، ج8، ص148-150. 34. شيخ صدوق قسمت داخل قلاب[] را علي بن محمد بن محمد العلوي معرفي كرده است. 35. الامالي(طوسي)، ص664. 36. الكافي، ج8، ص148-150. منبع: نشريه علوم حديث شماره 56
#دین و اندیشه#

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 814]