محبوبترینها
با چاپ روی وسایل یک کسب و کار پرسود بسازید
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
چه مواردی بر قیمت کابین دوش حمام تاثیر دارند؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1798707902
نگاهي به زمينه ها و عوامل سكولاريسم علمي در غرب
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
نگاهي به زمينه ها و عوامل سكولاريسم علمي در غرب نويسنده:علي رمضاني سكولاريسم علمي در غرب محصول ديدگاهي بود كه به رويكرد تعارض ميان علم و دين اعتقاد داشت. رويكرد تعارض، به علم سكولار و نوين، كه سرشتي غير ديني و بلكه ضد ديني دارد، منجر شد. و متعاقب آن، فكر و فرهنگ آدمي دستخوش تغيير اساسي شد. علم نوين به جاي خدا نشست، و با ايجاد رفاه اينجهاني براي بشر، استغنا پنداري از غايات آنجهاني و مقاصد آسماني را به ارمغان آورد. چكيده خاستگاه سكولاريسم، غرب و حوادثي است كه در جريان عصر نوزايي (رنسانس) و پس از آن در مغرب زمين رخ داده است. سكولاريسم داراي ابعاد گوناگوني است و يكي از آن ابعاد جدايي ميان علم و دين است. با ورود افكار سكولاريستي به دنياي اسلام، دينزدايي از حوزه علم نيز آغاز شد و بين دانش و ارزش جدايي افتاد. اين تحقيق به روش توصيفي و تحليلي در پي يافتن علل جدايي علم و دين در غرب ميباشد و هدف آن اين است تا فرايند فراق بين علم و دين در غرب را روايت كند و با اشاره به دلايل پيدايي و پايايي سكولاريسم علمي در غرب، خاطرنشان سازد كه اين پديده در غرب محصول يك اتفاق تاريخي بوده، و به هيچروي از يك قاعده منطقي گريزناپذير ناشي نشده است، چنانكه در اسلام و نيز نگاه جمعي از انديشمندان غربي، تعارضي ميان علم و دين ديده نميشود. كليدواژه ها: سكولاريسم، علم، غرب، علم سكولار، علم ديني. مقدّمه سكولاريسم هرچند در چهرههاي متفاوتي ظاهر ميشود، اما چهره نخست آن در غرب با دينزدايي از علم آغاز شد. پس از غيبت ديانت در غرب، كه در پي حوادث عصر نوزايي آغاز شد، عرصه براي نوعي از هستيشناسي و معرفت كه هويتي حسي و مادي دارد، فراهم آمد. از آن پس، علم با از دست دادن حقيقت ديني، تنها قضاياي تجربي را شامل شد و واقعيت علمي به صورت واقعيت آزمونپذير درآمد و از بسياري مصاديق پيشين علم، همانند دانشهاي الهي و فلسفي منصرف شد. با حذف گزارههاي متافيزيكي، گزارههاي ارزشي نيز از حوزه علم بيرون رفت و بدينسان، بين دانش و ارزش ديواري آهنين كشيده شد. در اين زمينه تحقيقهايي در هر دو زمينه رد يا اثبات پيوند ميان علم و دين انجام گرفت كه در اين نوشتار نيز از برخي آنها استفاده شده است. اين پژوهش درصدد است تا با بيان سير «سكولاريزم علمي در غرب» عوامل پيدايي و پايايي آن را به دست آورد و نشان دهد كه چهرههاي گوناگون سكولاريزم، و از جمله سكولاريزم علمي در غرب، معلول حوادثي بودهاند كه هيچكدام از آنها در دنياي اسلام، فرصت بروز و ظهور نيافتهاند، از اينرو، تعميم آن به جهان اسلام و علوم اسلامي اساسا، غيرمنطقي و نادرست ميباشد. در اين پژوهش از روش كتابخانهاي سود جستهايم. تعريف واژه هاي كليدي بحث 1. سكولاريسم ترجمه دقيق واژه «سكولاريسم» در جوامع ديني و اسلامي همواره با مشكل مواجه بوده است؛ زيرا مفهومي كه اين واژه از آن حكايت دارد، برخوردار از مباني معرفتي و وجودشناختي خاصي است كه با مباني ديني و مابعدالطبيعي ناسازگار است. با اين همه، در فارسي آن را به «جدايي دين از سياست»، «جدا شدن دين از دنيا»، «دنيوي كردن»، «اعتقاد به اصالت امور دنيوي»، «غير دينگرايي»، «نادينيگري»، «دنيويت» و «اينجهاني» ترجمه كردهاند. و در عربي، مصدر جعلي «علمانيت» را نظير «عقلانيت» مترادف آن قرار دادهاند.2 ماكس وبر سكولاريسم را به معناي جدا بودن جامعه سياسي از جامعه ديني ميداند، به گونهاي كه دولت حق هيچگونه اعمال قدرت در امور ديني را ندارد و كليسا نيز نميتواند در امور سياسي دخالت كند.3 از نظر اصطلاح، اين واژهنخستينبار در معاهده«وِستفالي»(1684)به مفهوم خروج سرزمينهايي از تملّك كليسا به كار رفت، اما پس از آن به تدريج، معاني ديگري همچون ترخيص كشيشان، تفكيك دين از سياست،تفوّقدولت بر كليسا، و در نهايت، طرد دين از ساحتحياتاجتماعيانسان رابه خود گرفت. در تعريف اصطلاحي نسبتا جامع، ميتوان گفت: سكولاريسم عبارت است از گرايشي كه طرفدار و مروّج حذف يا بياعتنايي و به حاشيه راندن نقش دين در ساحتهاي گوناگون حيات انساني از قبيل سياست، حكومت، علم، عقلانيت و اخلاق است.4 2. علم براي واژه «علم» معاني گوناگوني ذكر شده است كه در ذيل به برخي از آنها اشاره ميشود: 1. مجموعه معارفي كه به نحوي جزئي يا كلي به توصيف چگونگي «هستي»ها (= طبيعت) ميپردازد، «علم» نام دارد.5 2. علم ابزاري است براي توانايي انسان در مسير تصرف در طبيعت.6 3. علم، مطلق آگاهي است، اعم از حصولي و حضوري، تجربي و غيرتجربي، تصوري و تصديقي. 4. علم يعني: قطع و يقين؛ همان معنايي كه در علم اصول با آن روبهروييم. علم در اين كاربرد، مقابل شك و ظنّ و وهم قرار دارد. 5. علم، مجموعه قضايايي است كه مناسبتي بين آنها لحاظ شده است، هرچند قضاياي شخصي و خاص باشد؛ مانند: علم تاريخ، علم جغرافيا، و مانند آن. 6. مجموعه قضايايي است كلي كه داراي محور خاص بوده، و هر يك از آنها قابل صدق بر مصاديق متعدّد است، هرچند قضاياي اعتباري باشند؛ مانند: علوم قراردادي همچون لغت و دستور زبان.7 7. علم، يك رشته معرفتي است؛ يعني مجموعهاي از تصورات و تصديقات كه به صورت منسجم و سازگار و همداستان، براي رسيدن به هدفي يگانه، كنار هم قرار گرفتهاند. اين مجموعه تصورات و تصديقات، يك نظام را تشكيل ميدهند كه اگر با اتكا بر تجربه درباره آنها داوري كنيم، محصول ما «علوم تجربي» است، و اگر تنها بر استدلالهاي عقلي يا حتي بر دادههاي شهودي اتكا كنيم، حاصلْ «علوم غيرتجربي» است.8 8. علم به معناي مجموعه نظاممند از گزارههاي حصولي است كه با روش حسي و تجربي حاصل شده است؛ مانند علوم تجربي، اعم از طبيعي و انساني.9 علوم و معارفي كه متعلَّق مطالعه آنها رفتارهاي انسان باشد «علوم تجربي انساني» نام دارد. همچنانكه «علوم تجربي طبيعي» علومي هستند كه متعلَّق شناسايي آنها رفتار و پديدههاي غير انساني است و در قالبهاي كمّيتپذير و نظم تجربي قرار ميگيرند؛ مانند: فيزيك، شيمي، زيستشناسي و مانند آن. «علوم انساني» نيز خود دو دستهاند: الف) علوم انساني كاربردي؛ مانند: حسابداري، كتابداري، آمار و مانند آن. ب) علوم انساني نظري (تئوريك)؛ مانند: جامعهشناسي، روانشناسي، اقتصاد، علوم تربيتي و مانند آن. آنچه از علم در اين نوشتار مورد نظر ماست علوم تجربي طبيعي و علوم تجربي انساني از نوع دوم است. 3. غرب مراد از غرب، آن بخش از دنياي مدرن است كه زمينه ظهور سكولاريسم و نحلههاي اومانيستي را فراهم آورده، و بيشتر شامل كشورهايي است كه دين مسيحيت بر آنها حاكم بوده و ـ چنانكه خواهيم ديد ـ همين زمينه ديني، موجب ظهور سكولاريسم در آنها شده است.10 در نوشتار حاضر، هر جا از اصطلاح «غرب» يا «غربي» استفاده شده، همين معنا مراد ميباشد. 4. علم ديني و علم سكولار براي «علم ديني» تعاريف مختلفي از نگاههاي متفاوت و زواياي گوناگون شده است.11 اما در اين نوشتار، كدام تعريف از علم ديني و علم سكولار مدّ نظر است؟ به نظر ما، علم ديني علمي است كه در زمينهاي ديني و با پشتوانه متافيزيك خداباورانه شكل بگيرد. در مقابل، علم سكولار علمي است كه داراي پيشفرضهاي سكولار باشد. علم ديني آن است كه ارتباط دروني با پيشفرضهاي ديني و متافيزيكي داشته باشد. توضيح اينكه در نوع نگاه به علوم دو نگرش عمده وجود دارد: الف. نگرش پوزيتيويستي به علوم كه تفكر حاكم بر آن تجربهگرايي محض، پوزيتيويسم و نسبيتگرايي است؛ يعني مفروضات و پيشفرضهاي مبتني بر معرفتشناسي پوزيتيويستي بر گردآوري دادهها (توصيف)، داوري آنها (تبيين) و در نهايت در كاربردهاي علم تأثير دارد. ب. نگرش متافيزيكي و ديني به علوم كه با اذعان به نقش پيشفرضها، باورها، نگرشها و ارزشهاي دانشمندان و نيز نقش شرايط اجتماعي جامعه علمي بر محتواي علوم، قايل به نقش دين در پيدايش اين پيشفرضهاست. وانگهي، اتخاذ روشهاي گوناگون در علوم نيز نتايج متفاوتي به بار خواهد آورد. براي مثال، اگر روشمندبودن علومرابپذيريم، بستهبهاينكهروش مذكور با صبغهليبرالي،ماركسيستي يا اسلاميباشد، علم نيز ميتواند علم ليبرالي، علم ماركسيستي يا علم اسلامي باشد. اين نوع نگرش و دينيسازي علوم، محدود ساختن علم و ارجاع آن به دين نيست، بلكه رهانيدن علم از ماترياليسم و سكولاريسم است؛ غرض اين است كه علم سكولاريزه شده به طبيعت اصيل خود بازگردد. علم پوزيتيويستي و سكولار، انسانمحور است و انسان را در بعد مادي او خلاصه ميكند؛ اما علم ديني، خدامحور است و ارزش انسان را در اتصال به خدا معنا ميكند. در اين نگرش، به هر دو بعد انسان توجه ميشود. سكولاريسم علمي؛ دلايل پيدايي و پايايي عليرغم وجود رگههاي تفكر جدايي عقل و دين يا علم و دين در غرب، رويكرد غالب ميان انديشمندان غربي تا قرون وسطا، پيوند ميان علم و دين بود. روند شتابآلود جدايي ميان اين دو، از عصر روشنگري و ظهور رنسانس آغاز شد. كليسا مرجع رسمي علم و دين به شمار ميآمد و نظرياتش درباره علوم، نظريه رسمي و نهايي محسوب ميشد؛ اما حوادث و عللي چند، منجر به جدايي اين دو از يكديگر شد كه ثمره آن در مرحله نخست به سكولاريسم علمي، و در پي آن به سكولاريسم در ديگر شئون جامعه انجاميد. چون فرايند سكولاريزاسيون در غرب مسيحي، همه شئون حيات بشر غربي، اعم از علم، اقتصاد، سياست، هنر، اخلاق و مانند آن را دربرگرفت، علم سكولار نيز در يك كل به هم پيوسته و در هم تنيده به وجود آمد. از اينرو، نبايد از تأثير و تأثّر اجزاي اين كلّ بر يكديگر غافل بود. بايد توجه داشت كه دستكم بخش عمدهاي از علل پيدايش علم سكولار، همان علل كلي و عمومي هستند كه فرايند كلي سكولاريزاسيون را در غرب تحقّق بخشيدند. ما بيآنكه مدعي استقراي تام علل و معدّات مذكور باشيم، به برخي از آنها اشاره ميكنيم: 1. عدم دسترسي مسيحيت به متن وحي و فقر كلامي كليسا بيشك، تورات و انجيل موجود، متوني وحياني نيستند و «عهدين» تنها روايتي از گفتار و رفتار موسي و عيسي عليهماالسلاماست؛12 روايتي از چهره تحريف شده دين كه پولس يهوديالاصل13 به مسيحيان نشان داد و در پهنه زمين، به ويژه در اروپا، منتشر ساخت؛ تعاليمي كه امروز در ميان مسيحيان به «آيين مسيحيت» شناخته ميشود.14 پولس كه در آغاز به نام «آيين يهود» حمله به مسيحيت را آغاز كرد،15 سرانجام به مسيحيت گرويد و تبليغ آن را بر عهده گرفت و مسيحيت را از نو تفسير نمود. وي اصول لاهوت و مبادي الوهي (تئولوژيك) خاصي به وجود آورد كه آثار روحاني مبادي عيسي را در ضمير و روح پيروان او ثابت و مستقر ساخت و همين اصول سبب شد كه نصرانيت عالمگير شود.16 در اناجيل موجود و روايات حواريون، كه مورد قبول ارباب كليسا نيز واقع شده است، عباراتي وجود دارد كه نه تنها موهم سكولاريسم است، بلكه به جرئت ميتوان گفت كه بذرهاي سكولاريسم در همين متون مسيحي رشد يافته است. ارباب كليسا، تفكيك نهادهاي مسيحيت از سياست و جداسازي عرصه آن از حكومت و باور داشتن به دو مرجع مستقل از هم را، از متوني استنباط كردهاند كه هماكنون منسوب بودن آن به حضرت مسيح عليه السلام مورد ترديد جدّي واقع شده است؛ از جمله، در انجيل يوحنّا نقل شده است كه حضرت عيسي عليه السلام فرمود: «اكنون پادشاهي من از اين جهان نيست.»17 يا در جاي ديگر نيز گفته شده: «عيسي چون دانست كه ميخواهند او را به زور پادشاه كنند باز تنها به كوه آمد.»18 يا اين سخن آن حضرت كه فرموده است: «مال قيصر را به قيصر ادا كنيد و مال خدا را به خدا.»19 عبارات مزبور به خوبي توجيهگر سكولاريسم ميباشند. تحريف كتاب مقدّس، موجب پيدايش عقايد نادرست و رواج خرافاتي مانند عقيده به تثليث و اقانيم سهگانه، و منشأ غيرعقلاني جلوهگرشدن عقايد ديني و القاي تقابل علم و دين شد. 2. فقدان نظامات اجتماعي در متون موجود مسيحيت مسيحيت موجود به علت تحريف در متون مقدّس آن، فاقد نظامات اجتماعي است. گرچه مسيحيان تا نيمه قرن اول ميلادي خود را موظف به عمل به دستورات تورات هم ميدانستند، اما در «شوراي اورشليم» مركّب از يعقوب، پولس و برنابا، تصميم به نسخ شريعت موسي عليه السلام گرفتند و پس از آن عملاً مسيحيت در دستورات فردي خلاصه شد. همين تكساحتي شدن مسيحيت، زمينه را براي سكولاريسم فراهم نمود. 3. نقش متكلّمان مسيحي در اين ميان، نقش متكلّمان مسيحي نيز در پيدايش سكولاريسم برجسته مينمايد. آنها با تفكيك نهاد دين از حكومت، به روند سكولاريزاسيون در دنياي مسيحيت كمك كردند. قدّيس آگوستين (354ـ430) نظريه «شهر خدا و شهر دنيا» را مطرح كرد و براي هر يك پادشاهي در نظر گرفت. همانگونه كه كلاريوس، پاپ سده پنجاهم، نيز انديشه سكولاريزاسيون و انديشه تفكيك را معلول ضعف و نقيصه ذاتي انسان دانست و اظهار داشت: چون حضرت مسيح از اين نقيصه اطلاع داشت، خود به تفكيك اقدام نموده است. اين اظهارات، كه نشانه پذيرش سكولاريسم از سوي سران مسيحيت است، به معناي عقبنشيني كليسا به مواضع قابل دفاع، براي حفظ حداقل موجوديت دين، يعني دينداري فردي و سازگار با جامعه سكولار، تلقّي ميگردد. 4. جنبش اصلاح ديني نهضت اصلاح ديني (رفرميسم) جرياني است كه توسط مارتين لوتر (1483ـ1546م) براي اصلاح آيين مسيحيت انجام گرفت. وي با محكوم نمودن جريان خريد و فروش غفراننامه و توبه، كه منبع درآمد كليسا و كاملاً بر خلاف حقايق تعاليم عيسي عليه السلام و مواعظ قديسين بود، سراسر اعمال كليسا را در طول قرون وسطا كه در قالب غفران كفاره و ثواب انجام ميدادند، باطل اعلام كرد و تمام كشيشان، اعم از اسقف و پاپ، را برخطا دانست. از نظر وي، توبه حقيقي امري باطني و وجداني است كه انسان در دل خويش و بدون وساطت ديگران با خداي خويش متحقق ميسازد.20 لوتر با طرح شعار «خودكشيشي»، كه مشوّق فردگرايي بود، و نيز شعار خصوصيسازي دين و محدود ساختن قلمرو آن به رابطه انسان با خدا، حذف دين از صحنه اجتماع را رقم زد. وي اظهار داشت كه پادشاهان قدرت خود را مستقيما از خدا ميگيرند و وظيفه كليسا تنها پرداختن به امور معنوي است. از پيامدهاي نهضت اصلاحي وي، درگيري فرقههاي مذهبي بود كه موجب از بين رفتن قداست دين و زمينهسازي براي سكولاريسم شد.21 5. فساد در دستگاه ديني كليسا قريب ده قرن (از اوايل قرن ششم تا اواخر قرن پانزدهم) حاكميت كليسا در اروپا به طول انجاميد كه به قرون وسطا معروف است. علاوه بر عقايد تحريف شده و غيرعقلاني مسيحيت، در عمل و رفتار نيز ارباب كليسا گرفتار مشكلات و مفاسدي شدند كه برايند آنها راه را بر سكولاريسم هموار مينمود. جرج سارتون در كتاب شش بال علم با اشاره به مذمّت جادوگري در كتاب مقدس، مينويسد: علماي الهي و ديني، آگاهانه يا ناآگاه، زندقه را با جادوگري يكي دانسته، و جادوگران را زنان و مرداني ميدانستند كه روح خود را به شيطان فروخته بودند و از اينرو، تنبيه، تعذيب و حتي كشتن آنها نيز لازم شمرده ميشد. به همين سبب، در پايان قرن پانزدهم، كليسا در مواجهه با انتقاد و خردهگيري و بيديني مردم، آنگاه كه موجوديت خويش را در خطر ميديد، اقدام به كشتن و سوختن و آزار و اذيت مردم ميكرد.22 كليسا از نظر مالي و اقتصادي دچار فساد شد، روحيه سادهزيستي كه مورد تأكيد انجيل و قدّيسان بود به فراموشي سپرده شد، و كشيشان به كسب درآمد از طريق تصرّف در اموال و موقوفات كليسا پرداختند. مفاسد كليسايي در مسائل مالي خلاصه نميشد؛ از نظر اخلاقي نيز وضع بهتر از اين نبود. جان يروميار (راهب) از آن اوضاع چنين گزارش مي دهد: همه آنها (كشيشان) در شكمبارگي و بادهخواري غرق شدهاند؛ ... اكنون مجامع راهبان را فاحشهخانه مردمان هرزه و محلّ بازيگران مينامند. يكي از مأموران بازرس به پاپ نوشته است: بسياري از راهبان قمار ميبازند، لب به لعن و نفرين ميآلايند، در قهوهخانهها ميلولند، قدّاره ميبندند، مال مياندوزند، و... .23 همه اين اتفاقات دست به دست هم دادند و زمينه را براي ظهور سكولاريسم فراهم ساختند. 6. تفسير روزآمد متون مقدّس و اظهارنظر كليسا درباره فرضيه هاي علمي هرچند تمام عوامل پيشگفته در پيدايش و پويايي سكولاريسم، خواه سكولاريسم علمي و خواه شئون ديگر آن، نقش ايفا كردند، اما نحوه برخورد كليسا با دانشمندان، و دخالتهاي بيجاي آنها درباره فرضيههاي علمي، در بارور نمودن سكولاريسم علمي پررنگتر به نظر ميرسد. در اروپا، تنها مباحثي كه ميتوانست توجيهكننده عقايد تحريفشده مسيحيت باشد، فلسفه اسكولاستيك24 (مَدرسي) بود كه در مدارس وابسته به كليسا تدريس ميشد. در فلسفه اسكولاستيك علاوه بر منطق، الهيات، اخلاق، سياست و برخي از طبيعيات و فلكياتِ مورد قبول كليسا، قواعد زبان و معاني و بيان نيز گنجانيده شده بود.25 در اين ميان، كليساي قرون وسطا سعي كرد نظريههاي تطوّرپذير بشري را بر متون ديني تحميل كرده، متن مخدوشوفهممخدوشتر خود از متون را، معيار درستي و نادرستي علوم و نظريهها قرار دهد. استاد شهيد مطهّري در اينباره مينويسد: كليسا علاوه بر عقايد خاصّ مذهبي، يك سلسله اصول علمي مربوط به جهان و انسان را كه غالباً ريشههاي فلسفي يوناني و غيريوناني داشت و تدريجاً مورد قبول علماي بزرگ مذهب مسيح قرار گرفته بود، در رديف اصول عقايد مذهبي قرار داد و مخالفت با آن «علوم رسمي» را جايز نميشمرد، بلكه به شدّت با مخالفان آن عقايد مبارزه ميكرد... خطاي عمده كليسا در دو جهت بود: يكي اينكه كليسا پارهاي معتقدات علمي بشري موروث از فلاسفه پيشين و علماي كلام مسيحي را در رديف اصول مذهبي قرار داد و مخالفت با آنها را موجب ارتداد دانست؛ ديگر اينكه حاضر نبود صرفا به ظهور ارتداد اكتفا كند و هر كس كه ثابت شد مرتد است، او را از جامعه مسيحيت طرد كند، بلكه با نوعي رژيم پليسي خشن در جستوجوي عقايد مافيالضّمير افراد بود و با لطايفالحيل كوشش ميكرد كوچكترين نشانهاي از مخالفت با عقايد مذهبي در فردي يا جمعي پيدا كند و با خشونتي وصفناشدني آن فرد يا جمع را مورد آزار قرار دهد. اين بود كه دانشمندان و محقّقان جرئت نداشتند برخلاف آنچه كليسا آن را علم ميداند بينديشند؛ يعني مجبور بودند آنچنان بينديشند كه كليسا ميانديشد. اين فشار شديد بر انديشهها كه از قرن 12 تا 19 در كشورهاي فرانسه، انگلستان، آلمان، هلند، پرتغال، لهستان و اسپانيا معمول بود، بالطّبع عكسالعمل بسيار بدي نسبت به دين و مذهب به طور كلّي ايجاد كرد.26 همين برخوردها ميان كليسا و دانشمندانِ علوم، موجب القاي تقابل علم و دين شد و انسان غربي چاره را جز در منزوي ساختن دين و جداسازي حساب دين و دانش نديد. بحث تعارض ميان علم و دين مولود چنين فضايي است. در ذيل، به اختصار به تاريخچه اين تعارض و نمونههايي از آن اشاره ميگردد: تعارض ميان علم و دين در غرب مسئله تعارض ميان علم و دين نيز همانند ديگر مسائل فلسفه دين، خاستگاهي غربي دارد. اين بحث در دنياي غرب تا گذشته دوري قابل تعقيب و پيگيري است.27 متكلّمان مسيحي در خصوص رابطه عقل و دين يا علم و دين از همان قرون اوليه با يكديگر اختلاف نظر داشتند. در قرون وسطا عدهاي از آنان، و از جمله آنسلم، با پيروي از آگوستين كه ميگفت: «اگر ميخواهي بفهمي، بايد ايمان بياوري؛ ايمان ميجويد، فهم مييابد»،28 بر اين اعتقاد بودند كه ايمان بر عقل مقدم است. آنسلم ميگفت: «من به دنبال اين نيستم كه ابتدا بفهمم و بعد ايمان آورم، بلكه ايمان ميآورم تا بفهمم. همچنين به اين دليل ايمان ميآورم كه مادام كه ايمان نياوردهام نخواهم فهميد.»29 گرچه اعتقاد به دوگانگي و تعارض ميان علم و دين در قرون وسطا نيز وجود داشت، اما در عصر نوزايي و با تغييرات و پيشرفت چشمگير علوم تجربي، گستردهتر شد تا آنجا كه برخي با استناد به عقلانيت عصر روشنگري به آموزههاي ديني و اصول بنيادين مسيحيت پشت پا زدند و به گرداب الحاد درغلتيدند. در سرتاسر قرون وسطا نظريه «زمين مركزي»30 درعلم نجوم سلطه مطلق داشت. زمين در مركز گيتي بيحركت قرار داشت و خورشيد، ماه، سيارات و ستارگان در مدارهاي مدور به گرد آن ميچرخيدند. از زمان ظهور مسيحيت تا زمان كپرنيك كسي در حقانيت نظريه زمينمحوري، كه از انديشه ارسطو نشأت ميگرفت، شك نداشت. جهان به دست خدا و به همان نحوي كه در ابواب آغازين سِفر تكوين آمده است، خلق شده بود. تاريخ آغاز و پايان جهان غيرقطعي بود، آنگونه كه در كتاب مقدّس آمده بود. قرن هفدهم در اروپا سرآغاز ظهور علم نوين بود. در اين قرن، كشفيات زمينشناسي اين اعتقاد را كه جهان در چند هزار سال پيش در ظرف شش روز خلق گرديده است، در هم فرو ريخت. نظريه «تكامل انواع» داروين نيز نشان داد كه انسان يك مخلوق جدا از عالَم حيوانات نيست. همچنين كاربرد روشهاي علمي در نقد تاريخي و ادبي كتاب مقدّس ثابت كرد كه آن كتاب گزارشدقيقواقعيات،كهخداآنراالقاكرده باشد،نيست.31 كپرنيك (1473ـ1543م) و كپلر (1571ـ1630م) مسئله سكون خورشيد و حركت زمين را، برخلاف نظر رسمي كليسا، مطرح كردند. ارباب كليسا با تخطئه نظريه «منظومه شمسي» گاليله يا نظريه «تكامل» داروين ـ نظريهاي كه ابداع داروين نبود و وي تنها در توجيه آن، سازوكار خاصي به نام «انتخاب طبيعي»32 پديد آورده ودر تأييد آن شواهد زيادي فراهم ساخت33 ـ در مسائل علمياي اظهارنظر ميكردند كه توانايي قضاوتش را نداشتند. از سوي ديگر، نيوتن و ساير دانشمندان نيز از مفهوم خداوند براي پركردن و پوشاندن رخنههايي كه در تعبير و توصيفهاي علميشان بود استفاده ميكردند، تا يافتههاي جديد و نظريات تازهتر، دخالت خدا را بكلي غيرلازم بنمايد. «خداوند رخنهپوش»34 بسان فرضيهاي،امور يا واقعيات توجيهناشده علمي را رفع و رجوع ميكرد، يا بسان علتي كه معلولهايي همانند علل طبيعي دارد نمايانده ميشد. اين توجيهگر خطاپوش، به همان ميزان كه رخنههاي دانش بشر پر ميشد و علم پيشرفت ميكرد، عقبنشيني ميكرد.35 «خداوند همچون علت اولي براي جهان» برداشتي بود كه گاليله مطرح كرد. وي تلاش كرد تا خداوند را صرفا آفريننده اصلي اتمهايي معرفي كند كه با يكديگر همكنشي دارند و همه علت و معلولهاي بعدي در آنها مأوا دارند. در اين ديدگاه، طبيعت پس از آفريده شدن، ديگر نيازي به خداوند نداشت. در قرون وسطا و عصر اصلاح ديني، مداخله خداوند در امور جهان، علت اوليه هر رويدادي قلمداد ميشد و علل طبيعي ثانويه را متكي به تأييدات الهي ميدانستند. در قرن هفدهم، اين آموزهها ناديده گرفته شد، گرچه انكار نميشد؛ اما چون توجه قاطبه دانشمندان معطوف به علل طبيعي شده بود، به تدريج نقش خداوند تا حد علت اولي يا «ساعتساز لاهوتي»36 تنزل يافتهبود.37 دين و خدا چنان به دست فراموشي سپرده شد كه گويي در توجيه و تبيين جهان اصلاً نيازي به تصور وجود خدا نيست. ناپلئون اول، امپراتور فرانسه، وقتي از لاپلاس، منجم فرانسوي، پرسيد: چرا در اثر مهمي كه درباره طبيعت و جهان نوشتهاي اشارهاي به خدا نكردهاي؟ پاسخ شنيد: «اعليحضرتا! نيازي به اين فرضيه نديدم.»38 با ظهور عصر نوزايي و تولد علم جديد و انقلاب صنعتي در اروپا، اميد به بهشت جاي خود را به جاذبه پيشرفت داد. كپرنيك از حقارت و ناچيزي زمين سخن گفت و يادآور شد كه فردوس آنجهاني را بايد در زمين جست. چنان اقبال به علم و رويكرد صنعتي گسترده شد، كه پيردلارامه (Pierre dela ramee) ميگويد: «در يك قرن، يعني از 1450 تا 1550، در مردم و آثار علمي چنان پيشرفتي مشاهده كرديم كه از همه آنچه در چهارده قرن گذشته انجام يافته بود، بيشتر بود.»39 اين پيشرفت در غرب با تحولات گسترده و بنيادين فكري ـ عقيدتي و علمي ـ صنعتي همراه بود؛ تحولاتي كه هر يك مبناي حيات فكري، عقلاني و فلسفي خاص شدند. در نتيجه، انسان غربي را به اين نتيجه غلط و ناميمون رهنمون شد كه نقطه عزيمت اين تحولات عظيم در رويگرداني از مذهب و ستيز با آن بوده است. از اينرو، غرب از يكسو، از جنبه معرفتشناختي ديني به جدايي دين از سياست تن داد، و از سوي ديگر، زمينههاي مناسب را براي رشد انديشههاي علمي و تجربي و استفاده از دستاوردهاي فكري و صنعتي فراهم آورد. بنابراين، تقارن نامبارك گريز شتابان از مذهب با پيشرفت حيرتانگيز علوم تجربي و صنعت، اين گمان اشتباه را به وجود آورد كه دستكشيدن از دين و سنن رايج ديني، غرب را از منجلاب ظلماني قرون وسطايي نجات داد و موجب پيشرفت غرب در زمينه علوم تجربي و صنعتي شد.40 از سوي ديگر، در اذهان انسان غربي، به واسطه تبليغات دگرانديشان نوگرا، چنين وانمود شد كه اين تقارن ناميمون دين و حاكميت ديني با ظلمت و جهالت در قرون وسطا بود كه موجب گرديد از قرون وسطا به عنوان سالهاي تاريك و ظلماني41 ياد شود. و از جانبسوم، شبهات و پرسشهاي بسياري در اذهان مردم مطرح بود كه اربابان كليسا پاسخي براي آنها نداشتند. به علاوه، خرافهها و اسطورههاي نفوذ يافته در دين، ساختار دين را از درون آسيبپذير ساخته و راه را براي انكار مفاهيم و آموزههاي ديني گشوده بود.42 اين عوامل دست به دست هم دادند و راه را براي سكولاريسم علمي در غرب هموار ساختند. مفهوم «علم»؛ ديني يا سكولار مفاهيم در فرهنگهاي گوناگون داراي بار معنايي خاصي هستند و هر فرهنگي داراي مفاهيم بنياديني است كه نوع نگاه آن فرهنگ را نسبت به مسائل نشان ميدهند. براي مثال، در فرهنگ جاهليت پيش از اسلام، برخي مفاهيم در تكوين نظام اجتماعي شبه جزيره عربستان دخيل بودند كه از جمله آنها ميتوان به مفهوم قبيله و عشيره اشاره كرد. تمام شخصيت افراد در گرو انتساب آنها به قبيلهشان بود و اقتدار قبيله به منزله اقتدار فرد منتسب به آن قبيله. با ظهور اسلام و آوردن مفاهيم نو نظير: اللّه، توحيد، ايمان، علم، و تقوا با بار معنايي جديد، مفاهيم فرهنگي جاهليت مغلوب فرهنگ اسلامي شد، به گونهاي كه افرادي كه تمام هويت و شخصيتشان را مناسبات قبيلهاي شكل ميداد، چنان تغيير حالت دادند كه ـ مثلاً ـ در جنگ بدر يا احد، افراد يك قبيله و يا حتي افراد يك خانواده، در دو طرف نبرد قرار گرفتند. مفهوم «علم» نيز يكي از همين مفاهيم بنيادين فرهنگهاست. در جاهليت، علم انساب؛ در اسلام، علم توحيد؛ و در دنياي مدرن كنوني، علم تجربي و طبيعي از اهميت و ارزش برخوردار است؛ يعنيعلمدر فرهنگهاي گوناگون، بار معنايي متفاوتي را القا ميكند.43 علم همانگونه كه در فرهنگ ديني جايگاه ارزشمندي دارد، در تمدن و فرهنگ سكولار نيز نقش اجتماعي مهمي بر عهده دارد. سكولاريسم علمي ضمن آنكه از هستيشناسي خاصي بهره ميبرد، بر مبناي معرفتي ويژه نيز استوار است. در حقيقت، پيدايش جامعه سكولار نتيجه پيدايش مفهومي از علم (علم سكولار) است كه با آن هماهنگ باشد. همانگونه كه پيشتر نيز اشاره شد، زمينههاي پيدايش سكولاريسم علمي به تاريخ پس از عصر نوزايي در اروپا ميرسد، اما تثبيت آن در غرب مربوط به قرن نوزدهم است. علم در غرب نيز پيشينهاي ديني دارد و به دانش الهي اطلاق ميشد. در قرون وسطا نيز مسيحيت گوهر علم را در اختيار داشت و عقلانيت در دامنه دانش ديني، به كاوشهاي متافيزيكي و مباحث وجودشناختي ميپرداخت، ولي از عصر نوزايي به بعد، علم از دين اعلان برائت كرد و با شكلگيري مفهوم حسي ـ تجربي علم ـ كه پايينترين مرتبه دانش به شمار ميرفت ـ و تثبيت آن در انديشه و باور غربي، سكولار به صورت علمي تغيير هويت داد، و از اين مقطع به بعد، علم دنيوي و علم معاشي، تنها مصداق براي مفهوم علم شد و بدان انصراف پيدا كرد، و در مقابل،گزارههايديني و متافيزيكي، «توهّمات» و «فاقد هويت علمي» معرفي گرديد.44 ماكس وبر مشخصه اصلي فرهنگ و تمدن غربي را رفتار عقلاني معطوف به هدف ميداند؛ اما بايد توجه داشت كه عقلانيت در عبارت او، عقلانيت فلسفي و متافيزيكي نيست، بلكه عقل حسابگر جزئي است كه به گونهاي آزمونپذير با نام علم به تحليل حوادث ميپردازد. و مراد وي از هدف نيز، هدفهاي سودگرايانه قابل دسترسي و دنيوي است.45 ويژگيهاي علم سكولار علم جديد تفسيري خاص از هستي و واقعيت ارائه داده است كه بر اساس آن واقعيت، به جهان مادي كه به تجربه حواس ظاهر درميآيد تحويل شده است و خداوند و بلكه تمام ساحتهاي معنوي وجود، اموري انتزاعي قلمداد شدهاند. اين در حالي است كه خداوند واقعيت دارد و واقعيتِ اصيل هم هست. اين اشتباه فلسفي از اينجا رخ داده است كه انسان متجدد از دو منبع معرفتي مهم و مابعدالطبيعي، يعني وحي و عقل دست شسته است. آدمي با سرشت عقل انساني ميتواند به خداوند معرفت يابد و او را حق بداند؛ ولي اين امر به مدد وحي و تعقل ميسر است. براي دستيابي به تعقل نيز بايد از وحي بهره گرفت؛ چون رسيدن به باطن انسان يا قلب، كه مسند بصيرت عقلي (چشم جان) است، به كمك منبع وحي امكانپذير ميشود. و رسيدن به قلب و باطن وحي، انسان را قادر ميسازد كه به خداوند به عنوان حقيقهالحقايق دست يابد. خداوند به مثابه حقيقهالحقايق، منشأ و منبع هر موجودي هم هست. حقيقت ذومراتب است و از بالاترين آن، كه خداوند است، به فروترين مرتبه آن، كه عالم طبيعت است، ميرسد. همچنين بشر به كمك عقل و وحي ميتواند سه حكم درباره خداوند صادر كند: او مطلق، نامتناهي و خير (يا كامل) است. مطلق لاجرم يگانه است. بايد توجه داشت كه جهان مادي دو رو دارد: يك روي آن اين است كه آيتِ خداست و نمايانگر او؛ چون مرتبه فرودينِ حقيقتِ مطلق است. اما روي ديگر ماديات اين است كه واقعيت و حقيقت را ميپوشاند و خود به جاي او مينشيند و به اصطلاح فرهنگ اسلامي، «حجاب» ، و به اصطلاح كيش هندو «مايا» ميشود. و اين همان حجابي است كه دنياي متجدد بدان گرفتار شده است كه حق واقعي (خداوند) را فراموش كرده، عالم ماده را حق پنداشته است.46 علم جديد در فرهنگ مادي و سكولار ظهور و رشد يافته است؛ فرهنگي كه با به حاشيه بردن دين، دست خالق هستي را از دخالت در شئون زندگي آدميان كوتاه كرده است. علم مادي و بدون ايمان، به علمزدگي انجاميد؛ علمزدگياي كه نه خود علم است و نه لازمه ذاتي آن، بلكه در واقع همان جهانبيني و نگرش مادي و پوزيتيويستي عالِم است كه علم جديد و سكولار را شكل داده است. علم انساني كه سر به آسمان دارد با علم انساني كه بريده از آن است، در نگرش، مبادي، اهداف و نتايج متفاوت است، هرچند در بسياري از روشها و قوانين مشترك باشند.47 علم جديد فارغ از هرگونه غايت و چرايي است و تنها به چگونگي و توصيف علم بسنده كرده است و به اين دليل است كه علم و عالمان امروز نه تنها در خدمت انسانيت و اعتلاي منزلت انساني نيستند، بلكه در خدمت سلطهگران، بخش عظيمي از انرژي و وقت خود را صرف توليد و ساخت سلاحهاي مخرب و كشنده ميكنند.48 انسان متجدّد موجودي است كه از انسانيت تهي شده. علم و تمدن جديد كه هم از كيهان تقدّسزدايي كرده و هم انسان را از انسانيت تهي، او را با مشكلاتي روبهرو نموده است كه نه تنها موجب رهايي انسان نشده، بلكه او را به طور بيسابقهاي اسير و برده كرده است. انسان غربي با تمدن جديد و مباني فلسفي محفوف در آن، سر جنگ و ناسازگاري با خود، جهان و حتي با طبيعت دارد و برونرفت از اين وضعيت جز با تغييري بنيادين در برداشت از ماهيت انسان ممكن نيست. در تمدن سنتي، انسان خليفهاللّه است و حرمت دارد و در عين حال، هم در برابر خود مطلق (خداوند) مسئول است و هم بر محيط طبيعي سلطه نامحدود ندارد. از اينرو، سرِ جنگ و ستيزهجويي با خود و جهان طبيعي نخواهد داشت؛ زيرا هرگز توازن خويش را از دست نمي دهد. آيا آيندهاي براي بشر متجدد متصور است؟! آيندهاي براي بشر وجود نخواهد داشت، مگر در پرتو ارتباط با خداي واحد. انسانها دوست دارند با هم زندگي كنند، و از اينرو، از يك روح انساني، خانواده انساني يا دهكده جهاني واحدي سخن به ميان ميآورند. اما اين روح واحد، رؤيايي بيش براي بشر جديد نيست، و در عمل با انبوهي از منهاي رقيب، خانوادههاي متخاصم و فروپاشيدگي كلي اجتماعي روبهرو هستند. ممكن است كساني در دفاع از علم جديد غربي، از تغذيه علوم غربي از علوم يوناني ـ اسكندراني، هندي، ايراني باستان و اسلامي و نيز از پيوند آن با اين علوم سخن بگويند، اما پاسخ اين است كه عليرغم قبول اين تغذيه و پيوند، بايد به اين نكته مهم و اساسي توجه داشت كه آنچه در طي عصر نوزايي و به ويژه انقلاب علمي سده هفدهم رخ داد، تحميل «صورت» يا الگويي جديد و بيگانه با محتواي اين ميراث علمي بود. «صورتي» كه از سرشت تفكر انسانگونه و عقلباورانه آن عصر و از دنيويسازي جهان نشأت گرفته، و بحرانهايي كه امروزه دامنگير جوامع بشري شده است نيز ثمره همين صورتِ علم جديد غربي است؛ سرايت پوچگرايي غربي به جوانان شرقي به علت رواج علم و فناوري غربي در ميان آنان، بحران محيط زيست و آلودگي هوا، بحران انرژي، بحران خانواده و فروپاشي خانوادهها، بحران اخلاقي در غرب، اعتياد، پوچگرايي و بحران هويت و مانند آن. موارد ديگري از تقابل ميان علم سكولار غربي و علم سنتي و ديني عبارتند از: سلسله مراتبي ديدن واقعيت در مقابل تك جنبهاي ديدن آن، تفوّق معنوي بر مادي در مقابل نگرش مادي صرف، سرشت قدسي جهان در مقابل نگرش دنيا زده، وحدت علوم در مقابل تجزيه آنها، هماهنگي انسان و جهان در مقابل غلبه و سلطه انسان بر جهان، توجه به امور كيفي در مقابل سيطره كميت، و توجه به درون در مقابل برون گرايي. همچنين درباره دو فناوري سنتي و جديد نيز همين تقابل قابل طرح است. براي مثال، صرفهجويي در انرژي و حداكثر استفاده از منابع طبيعي انرژي، رابطه نزديك با محيط طبيعي، رابطه انداموار فضاهاي كار، خواب، عبادت و استراحت انسان از ويژگيهاي معماري اسلامي است كه معماري جديد بكلي فاقد آنهاست. و سرانجام، آخرين حلقه تقابلها، تقابل اخلاقيات سنتي با اخلاقيات ناشي از علم جديد است. تقدم مسئوليتها بر حقوق، منزلت اخلاقي ديگر جانداران و حتي غير جانداران با توجه به تقدّس برخي كوهها، رودها و سنگها، وحدت علم و اخلاق، خويشتنداري و انضباط در مقابل شهوت سيريناپذير، آرامش و صلح در درون و بيرون، وجود مبناي مابعدالطبيعي لازمه اخلاق معقول و عملي، وجود امور معنوي و مانند آن، همه از ويژگيهاي اخلاقيات سنّتي است كه اخلاقيات ناشي از علم جديد دقيقا فاقد آنها بوده، ويژگي مقابل آنها را داراست. با توجه به آنچه گفته شد، جوامع اسلامي و مسلمانان بايد با تكيه بر مابعدالطبيعه و علوم سنتي خويش، آنچه از علوم جديد را كه پذيرفتني هستند برگرفته، بقيه را وانهند. در بيان تفاوتها و تمايزاتِ ميان علم جديد و سكولار غربي و علم ديني، مميزههاي متعددي را ميتوان برشمرد؛ از جمله: علم جديد معرفتي است دايما متغير، اما علم سنتي به دليل ارتباطي كه با مابعدالطبيعه دارد تغييرناپذير است؛ علم جديد نامقدّس است، در حالي كه علم سنتي مقدّس است؛ علوم جديد قايل به سلسله مراتب عرضي موجودات هستند و از اينرو، سر از برداشت امروزين از تطوّر انواع درآوردند، ولي علوم سنتي سلسله مراتب وجود را طولي دانسته، و عالم مادي را به نفساني، نفساني را به خيالي، خيالي را به عقلاني و عقلاني را به عالَم فرشته مقرّب مرتبط ميسازد. هدف علوم سنتي نه صرفا سودجويانه بوده و نه شعار «علم براي علم» را منظور ساخته است و به دليل آنكه از ديدگاه سنتي، انسان متشكل از جسم و روح است، اين علوم بخشي از نيازهاي روحي بشر را برآورده ميسازند و از اين حيث سودمند ميباشند و بلكه سودمندترين علومند؛ چون غذاي روحِ جاودان بوده، به انسان كمك ميكند تا از آن بارقه الهي در وجود خود آگاه گردد؛ به خلاف علوم جديد كه هدف سودجويانه دنيوي داشته، و با شعار «علم به خاطر علم» بوده است.49 علم جديد و سكولار كه با روش تجربي و تكيه بر حسگرايي به وجود آمد و نضج گرفت، ابتدا عقبه ايدئولوژيك علم ديني را انكار كرد، و با متزلزل ساختن موقعيت سنّتهاي ديني، علم را با سفسطه و شكاكيت آميخت و در نتيجه، نوعي آنارشيسم معرفتي را بنيان نهاد. و سرانجامِ اين كار، پس از نفي سنت و ايدئولوژي، استيلاي ليبراليسم شد. از اينرو، برخي بر اين باورند كه ليبراليسم نتيجه منطقي علم مدرن است.50 پيشرفت بينهايت انسان از رهگذر تطوّر مادي، مفهومي است كه از فقدان علم مقدّس در جهان حاصل گشته است؛ توهمي كه آثار مخرب آن را همه جا و از جمله در تخريب محيط زيست شاهديم. به خلاف آموزههاي سنتي كه هرجا كمالي غايي براي انسان اتفاق افتاده و يا در آينده اتفاق ميافتد، همه را از رهگذر مداخله الهي دانسته است. از اينرو، از منظر اسلام، كاملترين انسان، پيامبر صلياللهعليهوآله و كاملترين جامعه، مدينهالنبي بوده است. و يا در آينده نيز در حكومت جهاني حضرت مهدي عليه السلام چنين اتفاقي ميافتد. عواملي چند در غرب براي پيدايش انديشه پيشرفت انسان از طريق تطوّر مادي، نقش ايفا نمودند كه شايد اساسيترين آنها، تنزل مقام آدمي به انساني محض بود كه در عصرنوزايي اتفاق افتاد. عامل دوم، مادي ساختن تصور خطي زمان در مسيحيت بود و عامل سوم، تبديل آرمانشهر كه دنيوي دانسته نميشد، به آرمانشهري كه دنيوي قلمداد ميشد.51 انديشه تطوّرگرايي نتيجه دگرگونيهايي بود كه در اثناي عصر نوزايي آغاز شد و در انقلاب علمي سده هفدهم به اوج خود رسيد. علم مكانيستي گاليله، كپلر و نيوتن، و فلسفه دكارت باعث پديد آمدن مفهوم نوين «ماده» شد و مادهگرايي را ميسّر ساخت و همزمان خموشي ايمان، گسترش دنياگرايي، فقدان شهود عقلاني، و غفلت از علوم قدسي انديشه تطوّر را به دست والاس و داروين آفريد. در قرن نوزدهم انديشه پيشرفت انسان از طريق تطوّر مادي حاصل شد، و در قرن بيستم الهيون مسيحي با تطوّر و مادهگرايي كنار آمدند. آنچه در حال حاضر برعهده ماست اين است كه با كمك گرفتن از مابعدالطبيعه و علوم قدسي، بار ديگر ميان تبدّلناپذير و تغييرپذير، دايمي و موقتي، و ميان پيشرفت ظاهري و واقعي تمايز قايل شويم. توسعه علمي، همزمان با گريز از مذهب به دليل آنكه پيشرفتهاي علمي و صنعتي در غرب از حيث زمان ملازم با دينگريزي شد، اين پندار براي برخي به وجود آمد كه بين اين دو ربط منطقي و علّي و معلولي وجود داشته، رشد چشمگير علمي، مرهون گريز شتابان از مذهب بوده است! اما واقعيت اين است كه پيشرفتهاي علمي و صنعتي غربيان هيچ ارتباطي با مذهبگريزي آنان نداشت، و گمان برخي در ديدن ارتباط ميان اين دو باطل است؛ زيرا: 1. عليرغم اينكه دين يهود و مسيحيت، تحريف شده هستند، اما حتي گريز از اين دين تحريف شده نيز آثار منفي خود را در جوامع غربي بر جاي گذاشت. به خلاف تبليغات و اعتقاد رايج، گريز از دين، سبب روي آوردن به علم و پيشرفت نشد، بلكه بعكس، آثار دينگريزي طي چندين قرن پس از عصر نوزايي در ويرانگري نظام ارزشهاي اخلاقي، از هم پاشيدگي نظام خانوادگي، و پايمال شدن اصول و مباني ارزشي به ظهور پيوست. 2. از اواخر سده دهم ميلادي تا سده مياني، اين كليساها و مجامع ديني بودند كه زمينه رشد و شكوفايي دانش را فراهم كردند. در سدههاي ميانه دانشجويان دانشگاهها را غالبا مدرّسان و طلّاب ديني تشكيل ميدادند. بسياري از كليساها و مجامع ديني نيز مركز علم و دانش بودند. 3. تجربه موفق و سترگ تمدن اسلامي در گذشته، اين توهّم را كه دست برداشتن از دين موجب پيشرفت علمي و صنعتي ميشود، باطل ميكند؛ بدين معنا كه تقابلي ميان اديان الهي با علم وجود ندارد و اين معنا در كاملترين اديان يعني اسلام و تمدن درخشان آن كاملاً مشهود است. به طور خلاصه، ميتوان علل رشد علوم و فنون گوناگون در شكوفايي تمدن عظيم اسلامي (از نيمه دوم قرن دوم تا اواسط قرن هشتم هجري قمري) را در عواملي همچون تشويق قرآن كريم و سنّت اسلامي به فراگيري علوم، تشويق قرآن به كاوش طبيعت، تشويق دانشمندان توسط خواص جامعه و فراهم كردن امكانات براي تحقيق و آموزش، احساس جهانوطني در ميان علماي مسلمان، حاكميت سعه صدر و روحيه تحمل آراي ديگران، و سختكوشي دانشمندان مسلمان در كسب معرفت دانست. اين همه، در كنار ويژگي مهم «جامعيت علم اسلامي و وحدت علوم در اسلام» سبب شد تا نه تنها دين اسلام مانعي براي شكوفايي تمدن اسلامي نباشد، بلكه قهرمانان اين تمدن بااعتقاد به اين جامعيت، علوم خاص ديني و علوم ديگر را يكجا در خود جمع داشته باشند. آنها منشأ همه علوم را خداوند ميدانستند، از اينرو، به وحدت بين آنها قايل بودند و هدف هر دو را يكي ـ كه همان وحدت مبدأ عالم بود ـ ميدانستند. از اينرو، آنها همه علوم را يكجا تدريس ميكردند و بعضي از آنها در علوم گوناگون متخصص بودند و بين فلسفه و علوم طبيعي و حكمت ديني جمع ميكردند، مثلاً، كندي در علوم رياضي و نجوم و طبيعيات و فلسفه و تفسير قرآن تخصص و تأليفات داشت و ابن رشد در فلسفه و طب و فقه اسلامي.52 تمدن عظيم اسلامي در قرون متمادي گذشته زماني اتفاق افتاد كه مسلمانان خود را به حبل متين الهي آويخته بودند، و انحطاط و افول آن تمدن نيز معلول عوامل متعددي، از جمله تضعيف سنّتهاي ديني، بوده است. 4. در غرب نيز اعتقاد به جدايي ميان علم و دين انديشهاي عام و فراگير نيست و دانشمندان و متفكّران مشهوري را ميتوان نام برد كه به وفاق و وحدت ميان علم و دين ميانديشيدند.53 از جمله، انيشتين، دانشمند شهير لهستانيتبار، در اين زمينه ميگويد: «علم بدون مذهب لنگ است و مذهب بدون علم كور است.»54 استيس (Walter Terence Stace) نيز در كتاب دين و نگرش نوين، درباره نيوتن چنين مينويسد: نيوتن فرد مسيحي بسيار پارسامنشي بود. وي خداشناسياش را حتي بيشتر از علمش جدي ميگرفت. اگر تصور ميكرد كه حاصل يك عمر زندگياش به تحليل بردن كلي ايمان ميانجامد، سخت به هراس ميافتاد. نظر شخص خودش اين بود كه تلاشهايش دقيقا ميبايد اثري عكس اين ميداشت. حتي تصور ميكرد كه نظام مكانيكي فلكياش دليلي بر وجود خدا فراهم ميآورد.55 استيس خود نيز به عدم تعارض ميان علم و دين اعتقاد داشته، در بخشي از همان اثرش با اشاره به علم نيوتني مينويسد: خدا نزديك و دمدست است و هميشه در حال كمك كردن به كساني است كه او را دوست ميدارند و او آنان را دوست ميدارد. خدا هميشه در كار جهان دخالت ميكند... چنين ميانگارند كه خدا اكنون در جهان مادي دخالت نميكند، اما به طور حتم در طرز كار رواني جهان و درون اذهان ما دخالت ميكند.56 همچنين ماكس پلانك، از انديشمندان و فيزيكدانان بزرگ معاصر، ميگويد: هر انكاري از ارزش زندگي، انكاري از انديشه بشري است و بنابراين (هر انكار ارزش زندگي)، نه تنها انكار شالوده حقيقي علم است، بلكه انكار دين نيز هست. گمان من اين است كه بيشتر دانشمندان با نظر من موافقند و دست خود را به عنوان موافقت با اين امر، كه انكاريگري (نيهيليسم) ديني مخرب علم نيز هست، بلند خواهند كرد. هرگز تضاد واقعي ميان علم و دين پيدا نخواهد شد؛ چه يكي از آن دو مكمّل ديگري است... .57 هما
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 320]
-
گوناگون
پربازدیدترینها