محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1827278096
مبانی و پیش فرض های رویکرد تفسیر ترتیب نزولی قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
مبانی و پیش فرض های رویکرد تفسیر ترتیب نزولی قرآن
از آنجاکه غرض از تفسیر موضوعی دستیابی به نوعی منطق و نظم بخشی به موضوع است، در این صورت رویکرد ترتیب نزولی سازگاری بیشتری با تفسیر موضوعی داشته، به فهم بهتر قرآن و نگاه فرایندی در مسئله مورد تفسیر خواهد انجامید.
بخش دوم و پایانی 3. اجتهادی بودن ترتیب کنونی تدوین قرآن کریم با ترتیب کنونی که ابتدای آن «سوره حمد» و پایان آن «سوره ناس» است از آغاز صدر اسلام صورت پذیرفته و صحابه پیامبر(صلی الله علیه) و امامان معصوم(سلام الله علیهم) همین مصحف موجود را بی کم و کاست و بدون تغییر در ترتیب آیات و سور آن پذیرفته و همان را به جامعه اسلامی معرفی کرده اند و این امر به صورت سنت و سیره قطعی ایشان در میان مسلمانان شناخته شده است. با این وصف از همان دوران نخست دو دیدگاه درباره ترتیب کنونی آیات و سوره های قرآن پدیدار شد و در میان قرآن شناسان مورد بحث و کاوش قرار گرفت که هر یک دلایل و مستنداتی را با خود به همراه دارد: یک. دیدگاه اول بر آن است که ترتیب کنونی قرآن توقیفی بوده و در عصر رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه) و به دستور و ارشاد شخص ایشان انجام گرفته است. (سیوطی، 1363: 1 / 181، 211؛ خویی، 1408: 225؛ آل غازی، 1382: 1 / 30؛ صبحی صالح، 1972: 65) دو. در برابر این رأی، قاطبه مفسران و قرآن شناسان برآنند که ترتیب کنونی سوره ها و به نظر برخی از ایشان آیات سوره ها توقیفی نبوده و در دوران پس از پیامبر و به اجتهاد صحابه صورت پذیرفته است. (بلاغی، 1420: 1 / 17؛ طباطبایی، 1393: 12 / 128؛ مجلسی، 1403: همان و 89 / 67 ؛ عسکری، 1408: 191) افزون بر مصحف امام علی(علیه السلام) دلایل زیر برای این منظور وجود دارد: یک. شواهد تاریخی؛ نقل های تاریخی گوناگون گواهی می دهند که جمع قرآن به این معنا که آیات هر سوره در سوره های مربوط به آن مرتب و مکتوب شود و با همین ترتیب ویژه به شکل مصحف درآید در زمان پیامبر(صلی الله علیه) رخ نداده است. (سیوطی، 1363: 1 / 181 و 185؛ زرکشی، 2001: 1 / 324؛ بلاغی، 1420: 1 / 18) دو. اختلاف مصاحف اصحاب؛ به جز مصحف امام علی(علیه السلام) صحابه دیگر مانند ابی بن کعب و ابن مسعود مصحف هایی داشتند که مطمئناً با همدیگر متفاوت بوده است. این تفاوت ها نشان می دهد که قرآن به شکل و ترتیب کنونی در زمان پیامبر جمع نشده بود و جمع زمان پیامبر به معنای کتابت یا حفظ آیات، در داخل سوره ها بوده است. (سیوطی، 1363: همان و 1 / 65 ؛ طباطبایی، 1393: 12 / 128؛ دروزه، 1381: 1 / 12) سه. جای گذاری آیات مدنی در سور مکی و بالعکس، به فرض صحت موارد ادعا شده، درست تر آن است که آنها را نه به توقیف پیامبر که باید به اجتهاد صحابه دانست (طباطبایی، همان؛ عسکری، 1408: 191) و به علت ضعف روایات مربوطه و احتمال تصحیف و تحریف آنها و نیز وجود معارض، مانند روایات شروع سوره با بسمله جدید (یعقوبی، 1374: 2 / 34؛ واحدی، بی تا: 10) و اصل سیاق نباید به آنها اعتنا کرد. افزون بر این بنای قرآن بر این نبوده است که همه آیات هم موضوع در سوره معینی قرارداده شوند و از این نظر معقول نبوده که پیامبر(صلی الله علیه) جای آیات را برخلاف ترتیب نزول، تعیین نماید. (معرفت، 1417: 1 / 280؛ جعفر مرتضی، 1410: 143) به جز اینها دلایل دیگری نیز برای این منظور بیان شده است. (بلاغی، 1420: 1 / 20 ـ 18) با توجه به مطالب پیش گفته اگر درستی این دیدگاه را بپذیریم، زمینه ای فراهم می آید تا آثار و برآیندهای آن را نیز پذیرا باشیم ازجمله اینکه در این فرض، عدول از تفسیر مصحفی و روی آوردن به تفسیر ترتیب نزولی نه تنها امری مفید و پسندیده که لازم و بایسته خواهد بود به ویژه آنکه بنابر یک دیدگاه منشأ قداست ترتیب کنونی مصحف را نه رضای خدا و رسول که سنت و اجتهاد خلفا بدانیم. (جعفر مرتضی، 1410: 144؛ دروزه، 1381: 1 / 12؛ فیض کاشانی، 1374: 1 / 10) البته این مطلب به معنای وجود ملازمه میان توقیفی بودن ترتیب نزول و تفسیر نزولی نیست و اساساً چنین هدفی هم دنبال نمی شود چه بسا که ممکن است شخصی به توقیفی بودن ترتیب کنونی گرایش داشته باشد اما به دلایلی ازجمله فهم فرایندی آن، به مطالعه ترتیب نزولی روی آورد. همان گونه که در تفسیر موضوعی، سیاق مصحفی آیات عموماً نادیده گرفته می شود. چنین رویه ای مبنای محکمی ندارد. (آل غازی، 1382: 1 / 7 ـ 4) 4. امکان تعیین ترتیب نزول از دیگر مبانی تفسیر ترتیب نزولی قرآن اعتقاد به امکان تعیین ترتیب نزول و درستی برخی دلایل و مستندات آن است این دلایل هر یک به گونه ای می تواند در تعیین ترتیب نزول مؤثر واقع شوند: یک. آیات قرآن؛ آیات قرآن کریم از نظر شاخص های محتوایی مانند: نوع موضوع آیات، سیاق، تمامیت مضمون یا نقصان آن، تصریح یا اشاره به رخدادهای زمانمند، اهداف سوره، تناسبات مضمونی می تواند مورد واکاوی قرار گیرد که در تشخیص سوره های دفعی از تدریجی، تشخیص حدود هر واحد نزول و به ویژه تعیین تاریخ و یا ترتیب نزول می توان از آنها استفاده نمود. (طباطبایی، 1385: 186، 118؛ جابری، 2008: 1 / 17) نقد؛ این کار از آن جهت که کاری اجتهادی و عقلی و در نتیجه اختلافی است نمی تواند کمک مؤثری به ترتیب نزول نماید معیارهای یاد شده به ویژه معیارهای محتوایی در بسیاری از بخش های قرآن نظیر آیات اعتقادی قابل اعمال نمی باشد. دو. روایات مکی و مدنی و ناسخ و منسوخ؛ گفته شده که آیات مکی عموماً اعتقادی اند، از جملات کوتاه برخوردارند، نثر مسجع دارند و در بر دارنده داستان ها و حوادث مربوط به پیامبران هستند. اما در نقطه مقابل سوره های مدنی چنین نیستند. (معرفت، 1417: 2 / 152) به نظر برخی، اینها ملاک هایی اند که به تمایز مکی از مدنی و تعیین تاریخ نزول و در مواردی ترتیب نزول اشعار دارند. نقد؛ این روایات از آن جهت که خود از روایات اسباب نزول و ترتیب نزول گرفته شده اند، مستقل نیستند. همچنین این روایات چندان ناظر به تعیین ترتیب و نظم بخشی آیات نمی باشند، به ویژه آنکه اختلاف دیگری درباره وجود آیات مدنی در سور مکی و آیات مکی در سور مدنی مطرح است. روایات ناسخ و منسوخ نیز افزون بر اینکه مورد اختلاف است و مواردی که می توان بدان اعتماد نمود قابل بازشناسی نیست، موارد محدودی را شامل می شود که نقش تعیین کننده ای در تعیین ترتیب نزول ندارد. سه. روایات اسباب نزول؛ این روایات که گفته می شود حدود 900 روایت و در ذیل 600 آیه از آیات قرآن جای گرفته اند، (حجتی، 1384: 169؛ نکونام، 1371: 148) توسط برخی از قرآن پژوهان برای تعیین تاریخ و ترتیب نزول قرآن مورد استفاده قرار گرفته اند. (زرکشی، 2001: 1 / 117؛ حجتی، 1384: 181) نقد؛ به جهت معایبی مانند: جعل، تحریف، تطبیق های ناروا، نقل به معنا و به ویژه آنچه که برای تعارض این روایات گفته شده، روایات فوق چندان قابل اعتماد نیستند و حتی در صورت رعایت ضوابط و تشخیص موارد قابل اعتماد آن، فقط می توانند به تعیین تاریخ یا ترتیب سوره ها و آیات محدودی از قرآن کمک نمایند. محدودیت دیگر این روایات ناشی از آن است که بخش قابل توجهی از آیات قرآن مانند آیات اعتقادی، اخبار غیبی، قیامت و بخشی از گزارش های امت های گذشته سبب نزول خاصی ندارند. (طباطبایی، 1385: 127؛ حجتی، 1384: 221) یاد کرد این نکته لازم است که مستنداتی مانند اشاره های امامان(سلام الله علیهم) به ترتیب نزول و امثال آن (کلینی، 1388: 1 / 178) فقط به وجود ترتیب نزول اشاره دارد اما اینکه آن ترتیب کدام است از این منابع بهره ای نمی توان گرفت. چهار. روایات ترتیب نزول این روایات که برخی از آنها تقریباً متن یکسانی را درباره ترتیب نزول قرآن از سوره علق تا سوره توبه و برخی دیگر فقط به تعداد کمی از ترتیب سوره ها تصریح نموده است، به چهارده تن از صحابه و تابعان می رسد و در بیش از سی منبع از کتب مرجع و دست اول، برخی با ذکر سند و برخی بدون سند آورده شده است. (ر.ک: ابن ندیم، 1346: 42؛ شهرستانی، 1368: 1 / 128؛ یعقوبی، 1374: 2 / 390؛ بغدادی، 1415: 1 / 10؛ طبرسی، 1379: 10 / 406؛ حسکانی، 1411: 1 / 413) برای دستیابی به ترتیب معتبر و متقن، لازم است تجمیع حداکثری جدول ها و گزارش های ترتیب نزول، بررسی اعتبار اسناد آنها، مقایسه موارد اشتراک و اختلاف و بررسی آنها صورت پذیرد. در این زمینه پژوهش های علمی مناسبی انجام گرفته است. (رامیار، 1362: 662؛ بهجت پور، 1390: 1 / 36) در اینجا به ذکر دو ایراد یکی مربوط به سند و دیگری مربوط به متن و پاسخ به آن بسنده می شود: 1. سند؛ گفته شده که روایات ترتیب نزول، ضعیف و غیرمسنداند. (ر.ک: طباطبایی، 1385: 127؛ دروزه، 1381: 1 / 205) در پاسخ باید گفت درست است که روایات ترتیب نزول نسبت به یکدیگر و در ارتباط با روایات اسباب نزول اختلاف دارند و در آنها معایبی مانند مرسل بودن، وجود مجاهیل، تعارض در متن و امثال آن وجود دارد، اما با این وجود، روایات مزبور به خاطر برخورداری از پاره ای قرائن و شواهد اطمینان بخش، قابل اعتنا به نظر می رسند: یک. بیشتر روایات ترتیب نزول، از طریق ابن عباس نقل شده و بیشتر راویان آن با وی مرتبط بوده اند، برخی مانند عکرمِه، جابر، مجاهد، ضحاک و مقاتل شاگردان او بوده اند. با اینکه گفته شده معلوم نیست ابن عباس خود ترتیب مزبور را از پیامبر(صلی الله علیه) گرفته باشد اما شخص ابن عباس مکرر تأکید کرده است که دانش قرآنی خود را به جز پیامبر(صلی الله علیه) از اصحاب ایشان مانند ابی بن کعب (ابن سعد، 1417: 1 / 37) و بیشتر از همه از امام علی(علیه السلام) دریافت کرده است. (همان و شهرستانی، 1368: 1 / 133، 138) شهرستانی (548 ق) نیز که روایات ترتیب نزول را از رجال حدیث مقاتل، ابن عباس، ابن واقد و امام صادق(علیه السلام) آورده است، در مقدمه تفسیرش به توثیق رجال روایت و کتاب هایی که از آنها نقل کرده و پیراسته بودن آنها از ضعف اصرار می ورزد. (شهرستانی، همان: 1 / 7) به همین ترتیب بغدادی (741 ق) و زرکشی (797 ق) دراین باره موضع مشابهی اتخاذ کرده اند. (بغدادی، 1415: 1 / 10؛ زرکشی، 2001: 1 / 193 گفته است: و علیه استقرّت الروایه من الثقات) دو. مهم تر از همه اینکه همین نقل عطاء از ابن عباس با تفاوت هایی اندک در منابع متقدم از جمله تنزیل القرآن زهری، (123 ق) کتاب المبانی (425 ق) و فهرست ابن ندیم (1) (438 ق) و در تفسیر مجمع البیان (طبرسی، 1379: 10 / 406) ثبت شده و در الاتقان سیوطی نیز آمده است. (سیوطی، 1363: 1 / 51 ـ 50، 219) همچنان که در آثار متأخرین نقل مزبور فراوان بازگو شده است و نشان از آن دارد که قدما و متأخرین به سند آن اعتماد کرده و راویان آن را معروف و موثق دانسته اند. 2. متن و دلالت؛ گفته شده که روایات ترتیب نزول از نظر دلالت تعارض دارند. پاسخ آن است که تعارض مطرح در متن روایات ترتیب نزول، در حدی نیست که مخالفان، آن را بزرگ پنداشته اند؛ زیرا با معیار قرار دادن روایت عطاء از ابن عباس و اختلاف اندک برخی دیگر از نقل ها با آن، تعارض و اختلاف به حد ناچیزی می رسد. طبیعی است که در روایاتی طولانی از این قبیل بر اثر دشواری کار، سهل انگاری راویان در نقل و استنساخ و بروز خللی مانند تصحیف لفظی، پس و پیش شدن یا افتادگی نام یک یا چند سوره و امثال آن، اختلاف ها و تعارض هایی پدید آید اما به جهت فراوانی روایات ترتیب نزول، می توان با مقایسه و کنار هم نهادن آنها حد نصابی از روایات یکسان و اطمینان بخش را به دست آورد که همه آنها در روایت عطاء از ابن عباس به هم می رسند. نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که محققان بسیاری از گذشته و حال سعی در دستیابی به چنین دیدگاهی درباره روایات ترتیب نزول داشته اند. دراین باره یکی از محققان معاصر ضمن ارائه جدول هایی از ترتیب نزول و مقایسه آنها چنین نتیجه ای را به دست داده است: و بسیار مهم تر از همه اینکه اگر از پس و پیش شدن دو سوره آخر صرف نظر کنیم و جلو رفتن دو شماره سوره صف 61 را ندیده بگیریم، این ترتیب (عطاء از ابن عباس) دقیقاً همان جدولی است که شهرستانی بدون ذکر سندی به نام ترتیب زمانی سوره ها از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده و در کتب بعدی ازجمله تاریخ قرآن زنجانی ص 57 و ماتریال آرتور جفری / 330 با اشتباهی در سوره قمر به جای محمد و سیر تحول قرآن 2 / 197 به نام مصحف امام جعفر صادق(علیه السلام) شهرت یافته است و باز ... همه اینها دلالت بر اهمیت این صورت می کند. (رامیار، 1362: 664) یکی دیگر از پژوهشگران برجسته قرآنی چنین می نویسد: هرگز تردیدی نداریم که اعتماد به روایات صحیح و معتبر اسلامی با تأمل در مضامین آیات و سور بهترین راه مطمئن برای رسیدن به دقیق ترین و مناسب ترین ترتیب نزول آیات قرآن است. (صبحی صالح، 1972: 177) 3. نکته قابل تأمل دیگر آن است که تفاوت و اختلاف نظر جزئی و محدود در روایات تحقیق شده ترتیب نزول، گرچه در جای خود با اهمیت بوده و قابل باز کاوی اند، اما در نگرش فرایندی نسبت به یک موضوع خاص، تأثیر تعیین کننده ندارند. بنابراین جابجایی چند آیه یا سوره قابل چشم پوشی بوده و نمی تواند روش تحقیق شده مزبور را مخدوش سازد به ویژه آنکه با کاوش در سبک و سیاق و یا مناسبات مضمونی می توان نسبت به موارد اختلاف داوری کرد. به علاوه آنکه در تمام کتاب ها و آثاری که از معیارهای یاد شده به منظور تعیین ترتیب نزول استفاده شده (به جز بازرگان و در مواردی اندک عالمان دیگر) به گونه ای عمل شده که روایات ترتیب نزول به ویژه روایت عطاء از ابن عباس حاکم بر معیارهای دیگر بوده و در روش های تلفیقی نیز همان ترجیح داده شده است و این بدان جهت است که اساساً تعیین ترتیب نزول زمانی آیات و سور قرآن یک مسئله نقلی بوده و نیازمند استناد به دلایل نقلی می باشد. بنابراین با پذیرش دیدگاه تحقیق شده (یعنی نقل عطاء از ابن عباس) و صرف نظر کردن از اختلاف های جزئی در چند روایت که تأثیر تعیین کننده ای در چند و چون ترتیب نزول نمی گذارد، (2) راه برای قدم های بعدی مانند فهم و تفسیر ترتیب نزولی، و ... گشوده می شود. 5. تناسب فهم موضوعی قرآن با روش تفسیر نزولی توجه به دیدگاه ترتیب نزول به صورت طبیعی به روش فهم و تفسیر قرآن پیوند خورده و آن را به ذهن متبادر می سازد. رویکرد فهم و تفسیر موضوعی به حسب نزول قرآن بر چند مبنا استوار است: اول؛ این کتاب آسمانی به صورت تدریجی و در ظرف مدت بیش از 20 سال بر پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه) نازل گردیده، از این رو قابلیت تعیین ترتیب و در مواردی تعیین زمان نزول هر یک از واحدهای نزول را داراست، واحدهایی که به جهت اشراف به مناسبت ها، پرسش ها و موضوعات معین، راه حل ها و رهنمودها را فرا روی مخاطبان گذارده است. دوم؛ دستیابی به ترتیب نزول سوره ها و آیات با استفاده از روش های معتبر مانند روایات ترتیب نزول و با کمک قرائن اجتهادی ممکن است. سوم؛ اگر بپذیریم ترتیب نزول قرآن، وحیانی و توقیفی باشد این رخداد حتماً تابع حکمت ها و دلائلی است، دلائلی که صرفاً در محدوده تلاوت محصور نمی ماند بلکه محتوا و نظام مضمونی قرآن را نیز در بر می گیرد. متقابلاً رابطه معناداری میان نظم فعلی قرآن و معانی آن نبوده و چندان حکمت محتوایی بر سیر کنونی قرآن مترتب نیست و در این حالت مفسر خود را با ترتیبی قابل نقد مواجه می بیند و نه ترتیبی مقدس و نقدناپذیر. مواجهه ترتیب نزولی با قرآن با چنین پایه و اساسی به سراغ شبکه معنایی موضوعات قرآنی رفته و درصدد دستیابی به مراحل و فرایند آن موضوعات بوده و چنین حکمتی را جستجو می کند. با توجه به آنچه گفته آمد برای ورود به عرصه تفسیر نزولی باید به یک تفکیک مهم و تعیین کننده توجه کنیم و آن اینکه، تفسیر ترتیب نزولی خود با دو روش می تواند انجام پذیرد: 1. تفسیر عام سوره ها و آیه های قرآن براساس ترتیب نزول. 2. تفسیر موضوعی آیه ها براساس ترتیب نزول. مدعای این قلم آن است که تفسیر نزولی به هر دو روش به ویژه روش نخست هنوز در آغاز راه بوده و برای شفافیت و تحکیم مبادی خویش نیازمند پشتوانه های قوی تری است و به رغم باور معتقدان به آن، تاکنون مزیت قابل اعتنایی را بر تفسیر سنتی نشان نداده است. علامه طباطبایی به خاطر اعتقاد به تفسیر قرآن به قرآن بر آن است که هر یک از دو ترتیب مصحفی یا ترتیب نزول را در نظر بگیریم تفاوتی نمی کند؛ چراکه باید قرآن را در هر حال با خود قرآن و عرضه آیات بر یکدیگر بفهمیم. (طباطبایی، 1385: 133) آیت الله معرفت نیز گرچه مزیتی برای این روش تفسیر قائل نیست و آن را بی فایده می داند اما با توجه به ایرادهایی که بدان پرداخته است، نظر وی راجع به اصل تفسیر تنزیلی نبوده بلکه به آثار اهل سنت و آقای بازرگان نظر دارد. (معرفت، 1426: 2 / 1043 ـ 1035) پژوهشگران دیگر نیز کم و بیش انتقاداتی به این روش وارد کرده اند. (ر.ک: ایازی، و نیز شاکر، 1362: 63 ـ 62 ، 91 و 124) یاد کرد این انتقادها به معنای پذیرفتن آنها نیست بلکه به این منظور است که معلوم شود درباره مواجهه ترتیب نزولی با قرآن، آن هم گونه تفسیر عام سوره ها و آیه های قرآن و مطلوب یا مفید بودن آن تردیدهای جدی وجود دارد. اما روش دوم در تفسیر ترتیب نزولی، مسئله با اهمیتی است که نمی توان و نباید به سادگی از آن عبور کرد. چه اینکه مبانی و شاکله تفسیر موضوعی با ترتیب نزول قرآن سازگاری بیشتری داشته و می تواند دستاوردهای فراوانی در بر داشته باشد از جمله آنکه با مطالعه روشمند قرآن به ترتیب نزول درباره یک موضوع آن هم به شیوه فرایندی مراحل نهادینه کردن یک مسئله سپری شده به دست می آید. امری که با تفسیر موضوعی به روش های رایج و یا نگاه ترتیب نزولی عام، حاصل نمی شود. به عنوان مثال در سبک تفسیر موضوعی به حسب نزول می توان پس از انتخاب موضوع خاص، آیات مرتبط با آن را براساس نظم نزولی استخراج نموده، آنگاه به استنباط نکات محتوایی پرداخت برای نمونه در قرآن کریم حدود صد آیه در بیش از سی سوره به نماز پرداخته که براساس ترتیب نزول، مراحل زیر از آنها به دست می آید: الف) معیار بودن نماز برای ایمان و کفر (علق / 10 و ...) ب) تأثیر نماز در سعادت انسان (مدثر / 43؛ ماعون / 17؛ اعلی / 15) ج) توسعه نماز و الگوسازی (مریم / 31؛ طه / 133) د) تبیین احکام نماز (اسراء / 78) ه) ارزش های همنشین با نماز مانند زکات. (لقمان / 4؛ ابراهیم / 32) این روش به طور کامل یک سیر منطقی از تعالی را نشان می دهد. البته مزیت های دیگری نیز برای مطالعه ترتیب نزولی مطرح شده است. به نظر می رسد اقدام به تفسیر ترتیب نزولی بدون در نظر گرفتن موضوع های معین از بیرون متن قرآن و یا درون آن و استنطاق قرآن (3) درباره آن موضوع ها، همان نقطه ایراد و ابهامی است که بسیاری را واداشته تا به روش ترتیب نزول و کلیت آن ایراد بگیرند و آن را بی فایده قلمداد کنند، همچنان که اقدام به تفسیر موضوعی با نادیده گرفتن ترتیب نزول آیه ها و سوره ها، نگاه فرایندی را در بر نداشته و با مذاق تفسیر موضوعی سازگار نمی آید و در نهایت همان نتایج تفسیر ترتیب مصحفی را به بار می آورد. اما فهم ترتیب نزولی به روش موضوعی سعی دارد حکمت ها و دلایل ترتیب نزول قرآن را جستجو کرده و اصالت و کارآمدی آن را مطرح نماید و در نتیجه تناسب و سازگاری ترتیب نزول با تفسیر موضوعی را نشان دهد. نتیجه از مجموع نکات یاد شده نتایج ذیل حاصل می شود: 1. گرچه نمی توان برای اثبات ترتیب نزول به شواهد تاریخی و سیره، روایات مکی و مدنی، روایات اسباب نزول و یا ژرف کاوی در مضامین آیات و شاخص های لفظی آن استناد و یا به آنها بسنده نمود اما می توان از آنها برای تعیین تکلیف در موارد اختلافی روایات ترتیب نزول بهره گرفت. 2. همچنین می توان برای توقیفی بودن ترتیب نزول و به ویژه اصل جواز تفسیر نزولی، از مصحف امام علی(علیه السلام) و شهادت روایات و قرائن بسیار مبنی بر اجتهادی بودن ترتیب کنونی و تدریجی بودن نزول قرآن و نیز تناسب بیشتر تفسیر موضوعی با ترتیب نزول قرآن بهره جست. همچنان که می توان برای تعیین ترتیب نزول، به روایات ترتیب نزول که حد نصاب قابل قبولی دارند، استناد کرد. 3. از آنجا که غرض از تفسیر موضوعی دستیابی به نوعی منطق و نظم بخشی به موضوع است، در این صورت رویکرد ترتیب نزولی سازگاری بیشتری با تفسیر موضوعی داشته، به فهم بهتر قرآن و نگاه فرایندی در مسئله مورد تفسیر خواهد انجامید. پی نوشت: [1]. کتاب المبانی در کتاب المقدمتان نوشته آرتور جفری گزارش شده است. 2. نمونه هایی از اختلاف در جداول ترتیب نزول نشان می دهد که اختلاف های مزبور به ویژه در نقل عطاء از ابن عباس ناچیزند. سوره فاتحه در روایت ابن عباس افتاده که بنا به روایت جابر بن زید و دیگر روایات در ردیف پنجم آمده است. تفاوت روایت ابن عباس و امام صادق(علیه السلام)، فقط آن است که سوره صف (111) دو شماره جلو رفته و در نتیجه موجب تغییر عدد نزول چند سوره ماقبل و مابعد خود شده است. در ترتیب مصحف الازهر نیز فقط دو سوره نصر با شماره (114) و جمعه (110) جابجا شده است. شهرستانی نقل ابن واقد در مورد سوره «شعراء» را دو بار قبل و بعد از «نمل» تکرار کرده است که نشان می دهد امکان اشتباه از سوی ناقلین وجود داشته است. 3. «ذلک القرآن فاستنطقوه ولن ینطق و لکن اخبرکم عنه الا ان فیه علم ما یاتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم» ( نهج البلاغه: خ 158) عنوان استنطاق قرآن را شهید محمدباقر صدر از نهج البلاغه برگرفته و براساس آن نظریه تفسیر موضوعی را ترسیم کرده است. (ر.ک: صدر، 1400: 38 ـ 12 و نیز: معرفت، همان، 1426: 2 / 1035) منابع و مآخذ الف) کتاب ها قرآن کریم.
نهج البلاغه، 1412 ق، شریف رضی، محمد، تصحیح صبحی صالح، قم، دار الهجره.
آل غازی، عبدالقادر ملاحویش، 1382 ق، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق، مطبعه الترقی.
ابن حنبل، احمد، 1391 ق، المسند، شرح احمد محمد شاکر، مصر، دار المعارف.
ابن سعد، محمد، 1417 ق، الطبقات الکبری، تحقیق ریاض عبدالله عبدالهادی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، بی تا، مناقب آل ابی طالب، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، علامه.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، 1346، الفهرست، ترجمه رضاتجدد، تهران، چاپخانه بانک بازرگانی.
احمدعلی، اسعد، بی تا، تفسیر القرآن المرتب منهج للیسر التربوی، بی جا، الاتحاد العالمی للمولفین باللغه العربیه.
ایازی، سید محمدعلی، 1378، کاوشی در تاریخ جمع قرآن، رشت، کتاب مبین.
بازرگان، مهدی، 1374، پابه پای وحی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بغدادی، علی بن محمد، 1415 ق، لباب التأویل (الخازن)، تصحیح عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت، دار الکتب العلمیه.
بلاغی، محمدجواد، 1420 ق، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت.
بهجت پور، عبدالکریم، 1390، همگام با وحی، تفسیر تنزیلی، قم، مؤسسه التمهید.
جابری، محمد عابد، 2008 م، فهم القرآن الکریم التفسیر الواضح حسب ترتیب النزول، بیروت، مرکز دراسات الواحده العربیه.
حبنکه المیدانی، عبدالرحمن حسن، 2000 م، معارج التفکر و دقائق التدبر، دمشق، دار القلم.
حجتی، محمدباقر، 1384، اسباب النزول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
حسکانی، عبیدالله، 1411 ق، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی.
خویی، سید ابوالقاسم، 1408 ق، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء.
دروزه، محمد عزه، 1381 ق، التفسیر الحدیث، دار احیاء الکتب العربیه.
رازی، فخرالدین محمد بن عمر، 1415 ق، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
رامیار، محمود، 1362، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر.
زرکشی، بدرالدین محمد، 2001 م، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار الفکر.
زهری، محمد بن مسلم، 1408 ق، تنزیل القرآن بمکه و مدینه بتلو الناسخ و المنسوخ له، بیروت، مؤسسه الرساله.
سیوطی، جلال الدین، 1363، الاتقان فی علوم القرآن، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، ترجمه مهدی حائری قزوینی، تهران، امیرکبیر.
شرف الدین، عبدالحسین، 1402 ق، المراجعات، تحقیق حسین الراضی، بیروت، باهتمام الجمعیه الاسلامیه.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، 1368، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، مقدمه عبدالحسین حائری، تهران، مرکز نشر نسخ خطی.
صبحی صالح، 1972 م، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، دار العلم للملایین، الطبعه السابعه.
صدر، سید حسن، 1354، شیعه و پایه گذاری علوم اسلامی، ترجمه محمد مختاری سبزواری، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی.
صدر، سید محمدباقر، 1400 ق، المدرسه القرآنیه، بیروت، دار التعارف.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1385، قرآن در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــ ، 1393 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، احمد بن علی، 1382 ق، الاحتجاج، نجف اشرف، دار النعمان.
طبرسی، فضل بن حسن، 1379 ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
عاملی، جعفر مرتضی، 1410 ق، حقائق هامه حول القرآن الکریم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
عسکری، سید مرتضی، 1408 ق، معالم المدرستین، تهران، مؤسسه البعثه.
عیاشی، محمد بن مسعود، 1380 ق، تفسیر عیاشی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه.
فارسی، جلال الدین، 1362، پیامبری و جهاد، تهران، مؤسسه انجام کتاب و انتشارات امید.
فیض کاشانی، ملامحسن، 1374، تفسیر الصافی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه.
کلینی، محمد بن یعقوب، 1388 ق، الکافی، با تعلیقات علی اکبر الغفاری، تهران، منشورات المکتبه الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر، 1403 ق، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسه الوفاء.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1385، قرآن شناسی، نگارش محمود رجبی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
معرفت، محمدهادی، 1417 ق، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــ ، 1426 ق و 1425 ق، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه.
مفید، محمد بن محمد، 1413 ق، مصنفات «اوائل المقالات»، قم، کنگره بزرگداشت شیخ مفید.
مهدوی راد، محمدعلی، 1382، آفاق تفسیر؛ مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی، تهران، هستی نما.
نکونام، جعفر، 1373، بررسی ترتیب نزول قرآن در روایات، با راهنمایی سید محمدباقرحجتی، دانشگاه تربیت مدرس.
ـــــــــــــ ، 1382، پژوهشی در مصحف امام علی(علیه السلام)، رشت، کتاب مبین.
واحدی، علی بن احمد، بی تا، اسباب النزول، بیروت، دار الکتب العلمیه.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، 1374، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. ب) مقاله ها ایازی، سید محمدعلی، 1389، «نقدی بر فوائد تفسیر ترتیب نزولی»، پژوهش های قرآنی 63 ـ 62، مشهد، دفتر تبلیغات اسلامی.
شاکر، محمدکاظم، بی تا، «نقد و بررسی روی کردهای مختلف تفسیر براساس ترتیب نزول»، پایگاه اینترنتی مدهامتان. ایوب اکرمی: دانشجوی دکتری قرآن و متون اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد. سید محمد مرتضوی: دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد. فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات تفسیری 11 انتهای متن/
93/12/02 - 03:01
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 25]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها