محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1832346379
راز تحدیهای گوناگون قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
راز تحدیهای گوناگون قرآن
یکی از دلیل‌های عقلی قرآنی که علاوه بر از سوی خدا بودن قرآن، اعجاز این کتاب آسمانی را به کرسی می‌نشاند، آیات تحدی است. آیات یادشده به گونه‌های مختلف، عرب را به همانندآوری فراخوانده است تا پس از تلاش و ناکامی، فوق توان بشر بودن قرآن به اثبات برسد.
بخش اول چکیده یکی از دلیل‌های عقلیِ از سوی خدا بودن قرآن، آیات تحدی است. در این مقاله از رهگذر شناخت ترتیب نزول آیات یادشده و بررسی دیدگاه‌ها در راز تحدیهای گوناگون، به تبیین دیدگاه استاد مصباح پرداخته‌ایم. در باب راز تحدی‌ها سه دیدگاه عمده وجود دارد: 1. تحدی به نوع قرآن؛ 2. اختلاف مخاطبان تحدی یا زمان آنها؛ 3. تحدی از دشوارتر به آسان‌تر. دربارة دیدگاه سوم ـ که متناسب با سیر طبیعی و منطقی دعوت به مبارزه‌طلبی ـ است تبیین‌های مختلفی وجود دارد که نوعاً به‌دلیل ناسازگاری با روایات ترتیب نزول یا با سیاق آیه و یا به دلیل ناتوانی در رد سخن مشرکان (افترا بودن تمام سوره‌های قرآن)، پذیرفتنی نیست. استاد مصباح تحدی را نخست به کل قرآن سپس به یک سوره و در نهایت به ده سوره که درمجموع همانند یک سورة کامل قرآن باشد، می‌داند. این دیدگاه علاوه بر سازگاری با ترتیب نزول آیات تحدی و با ذیل آیات تحدی، توانایی رد ادعای مشرکان را دارد و نیز با توصیف «عشر سور» به «مثله» و به «مفتریات» متناسب است. مقدمه اعجاز قرآن یکی از بحث‌های نظری است که مانند هر بحث نظری دیگر نیازمند دلیل است. یکی از دلیل‌های عقلی قرآنی که علاوه بر از سوی خدا بودن قرآن، اعجاز این کتاب آسمانی را به کرسی می‌نشاند، آیات تحدی است. آیات یادشده به گونه‌های مختلف، عرب را به همانندآوری فراخوانده است تا پس از تلاش و ناکامی، فوق توان بشر بودن قرآن به اثبات برسد. آیات یادشده، زمانی به آوردن همانند قرآن، گاهی به ده سوره، گاه به آوردن یک سوره تحدی نموده است و در آیه‌ای به سخنی مانند قرآن تحدی کرده است. اختلاف تعابیر در مقام تحدی، این سؤال را پیش می‌آورد که سیر مراحل تحدی چگونه بوده است؟ راز تحدیهای گوناگون چیست؟ آیا سیر از دشوارتر به آسان‌تر رعایت شده است؟ در این نوشتار پس از تبیین مفهوم تحدی، به بیان ترتیب نزول آیات تحدی و بررسی دیدگاه‌های دانشمندان در زمینة راز تحدیهای گوناگون خواهیم پرداخت و در پایان نظریة برگزیده را توضیح می‌دهیم. بحث در خصوص راز تحدیهای گوناگون از دیرباز در کانون توجه قرآن‌پژوهان بوده است. آنان در ذیل آیات تحدی به این موضوع پرداخته و مطالبی هرچند کوتاه بازگفته‌اند. از صحابه، عبدالله بن عباس (فخر رازی،1420، ج 17، ص 32) و از مفسران و قرآن‌پژوهان مقاتل بن سلیمان (1423، ج 2، ص 274)، شیخ طبرسی (1379، ج 5، ص 222)، زمخشری (1407، ج 2، ص 383)، ابن عطیه (1422، ج 3، ص 15)، بغوى (2002م، ج 2، ص 441)، فخر رازی (1420، ج 17، ص 32)، بیضاوی (1418، ج 3، ص 130) ابوحیان اندلسی (1420، ج 6، ص 130)، علاء‌الدین بغدادى (1415، ج 2، ص 47)، عاملى (1413، ج 2، ص 70) و بروسوی (1405، ج 4، ص 107) و بسیاری از مؤلفان کتاب‌های علوم قرآن در زمینة راز تحدیهای گوناگون سخن گفته‌اند (زرکشی، 1408، ج 1، ص 40؛ سیوطی، بی‌تا، ج 2، ص 239؛ معرفت، 1411، ج 4، ص 22). برخی راز تنوع تحدی‌ها را در زمان و مخاطبان آنها دانسته‌اند (موسوی سبزواری، 1409، ج 1، ص 113) و گروهی از مفسران راز این تنوع را در تحدی از دشوارتر به آسان‌تر جست‌وجو کرده‌اند (آلوسی، 1415، ج 7، ص 30؛ رشیدرضا، 1973م، ج 12، ص 44؛ طباطبایی،1397، ج 10، ص 167؛ فاضل لنکرانی، 1396، ص 35-36). در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به این بحث شده و در تفاسیر نوظهور و برخی مقالات به تبیین این مسئله پرداخته شده است (ابن‌عاشور، بی‌تا، ج 11، ص 21؛ سید قطب،1412، ج 4، ص 186؛ مکارم شیرازی، 1366، ج 9، ص 4؛ جمعی از نویسندگان، 1388، ج 7، ص 273). مفهوم‌شناسی تحدی تحدی در لغت از «حدی» گرفته شده است. «حدی بالمکان حداً» یعنی در آن مکان ماندگار گشت و جابه‌جا نشد (ابن‌منظور، 1414، ج 14، ص 169). «تحدیت فلاناً» یعنی با او مسابقه گذاشتم و بر او پیروز شدم (فراهیدی، 1414، ج 1، ص 358؛ طریحی، 1985م، ج 1، ص 97؛ ابن‌منظور، همان) و به معنای درخواست رقابت که هدف از آن به عجز درآوردن طرف مقابل باشد نیز آمده است (فیومی، 1414، ص 125؛ حلی، 1416، ص 263). تحدی در اصطلاح به معنای فراخواندن منکران نبوت به آوردن همانندی برای معجزه است (تفتازانی، 1409، ج 4-5، ص 12؛ جمعی از نویسندگان، 1415، ص 64). ترتیب نزول آیات تحدی قرآن کریم در شش آیه مخالفان خویش را به تحدی دعوت کرده است. سوره‌هایی که آیات تحدی در آن واقع شده ـ به ترتیبی که در قرآن ثبت است ـ به این قرار است: 1. تحدی به آوردن سوره از کسی همانند پیامبر(ص): «وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ؛ و اگر دربارة آنچه بر بندة خویش فرو فرستادیم در شک و گمانید سورهاى از کسى همانند او [محمد] بیاورید و بجز خدا گواهان [و یاران] خود را بخوانید اگر راستگویید» (بقره: 23). 2. تحدی تلویحی به نبودن اختلاف در قرآن: «أفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ وَلَوْ کأنَ مِنْ عِندِ غَیر اللَّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلَافًا کَثِیرًا؛ آیا در قرآن نمىاندیشند؟ و اگر از نزد غیر خدا مىبود در آن ناسازگارى و ناهمگونى بسیار مىیافتند» (نساء: 82). 3. تحدی به سوره‌ای همانند سوره‌های قرآن: «أمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ؛ بلکه مىگویند: آن را خود بافته است، بگو: اگر راستگویید، پس سورهاى مانند آن بیاورید و هرکه را جز خدا توانید [به یارى] بخوانید» (یونس: 38). 4. تحدی به ده سوره همانند سوره‌های قرآن: «أمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ؛ بلکه مىگویند که این [قرآن] را خود بافته است. بگو: اگر راستگویید شما هم ده سورة بربافته مانند این بیارید و هرکه را جز خدا توانید [به یارى] بخوانید» (هود: 13). 5. تحدی به همانند قرآن: «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَـذَا الْقُرْآنِ لأ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا؛ بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند تا مانند این قرآن بیارند هرگز مانند آن نیارند هرچند برخى از آنان یار و همپشت برخى باشند» (اسراء: 88). 6. تحدی به سخنی همانند قرآن: «أمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لَّا یُؤْمِنُونَ فَلْیَأْتُواْ بحَدِیثٍ مِّثْلِهِ إِن کأنُواْ صَدِقِینَ؛ یا آنکه مىگویند: این [قرآن] را از خود بربافته، [نه] بلکه ایمان نمىآورند پس اگر راستگویند کلامى مانند آن بیاورند» (طور: 33-34). دیدگاه مقبول در تاریخ جمع قرآن این است که سوره‌های قرآن به ترتیبی که بر پیامبر(ص) نازل شده، در قرآن ثبت نشده است؛ ازاین‌رو پیش از بیان دیدگاه‌ها در راز تحدیهای گوناگون و نقد و بررسی آنها، لازم است ترتیب نزول سوره‌هایی را که آیات تحدی در آن واقع شده مشخص کنیم؛ زیرا این بحث در ارزیابی دیدگاه‌ها مفید خواهد بود. در زمینة تعیین ترتیب نزول سوره‌های قرآن دو روش معمول وجود داشته است و دارد: یکی قراین اجتهادی مانند موضوع، مخاطب و وجود «یا ایها الناس» که نشانة مکی بودن و «یا ایها الذین آمنوا» که نشان مدنی بودن هستند (سیوطی، بی‌تا، ج 1، ص 68ـ79) و دیگری اتکا به روایات. به دلیل کلیت نداشتن قراین اجتهادی در مورد همة سورهها و آیات قرآن1 و نیز فقدان آن در برخی آیات قرآن نمی‌توان براساس آن، ترتیب نزول سورهها و آیات مکی و مدنی را به‌طور دقیق شناسایی کرد. روایاتی که در برخی کتب تاریخی، روایی یا علوم قرآنی در باب ترتیب نزول سورهها وارد شده‌اند، از نظر سند مختلف‌اند. برخی روایات بدون سند نقل شده‌اند (شهرستانی، 1407، ص 128؛ زرکشی، 1408، ج 1، ص 249). روایاتی هم که با سند نقل شده، علاوه بر اینکه خبر واحدند، جز یک روایت که در مقدمة کتابالمبانی نقل شده (ابن‌عطیه، 1392، ص 13-15) هیچ‌یک به پیامبر(ص) اتصال ندارد. روایت یادشده نیز به دلیل ناشناخته بودن مؤلف کتاب المبانی قابل اعتماد نیست. بقیة روایات از صحابه یا تابعان نقل شده و معلوم نیست اجتهاد راویان بوده یا آن را از کسی گرفته و نقل کرده‌اند. از نظر متن نیز در بیان تعداد سورهها اختلاف نظر وجود دارد. شیخ طبرسی 110 سوره ذکر می‌کند که 85 سوره مکی و 25 سوره مدنی است (طبرسی، 1379، ج 10، ص 613). سیوطی به نقل از ابوالحسن صفار، بیست سوره را به اتفاق مدنی و دوازده سوره را اختلافی و بقیة سورهها را به اتفاق مکی دانسته است (سیوطی، بی‌تا، ج 1، ص 44). سورة فاتحه در روایت بیهقی و نیز ابن ندیم از قلم افتاده و تنها 113 سوره ذکر شده است (همان، ص 40؛ ابن‌ندیم، 1997م، ص 42). نیز در تقدم و تأخر سورهها، اتفاق نظر ندارند.2 برخی روایات سوره‌هایی را مکی به حساب آورده و روایت دیگر آنها را مدنی قلمداد کرده‌اند.3 مشکل دیگر دربارة ترتیب نزول، ترتیب نزول آیات یک سوره است؛ زیرا همة سوره‌های قرآن به صورت پیوسته نازل نمی‌گردید؛ گاه شماری از آیات یک سوره سپس آیاتی از سورة دیگر نازل می‌شد و آن‌گاه دنبالة آیات سورة قبلی فرود می‌آمد و به دستور پیامبر(ص) در ادامة سورة پیشین قرار می‌گرفت. بنابراین در صورتی می‌توان به روایات ترتیب نزول سوره‌های قرآن اعتماد کرد که بدانیم همة سوره به صورت یکجا نازل شده و در آن آیات استثنا وجود ندارد. روایات ترتیب نزول سور قرآن از نظر سند و متن از اعتبار چندانی برخوردار نیستند، ولی به دلیل کثرت این روایات و وجود موارد مشترک فراوان میان آنها و اعتماد قرآن‌پژوهان4 بر آنها، اطمینان نسبی از آن حاصل میشود و حداقل اینکه بر موارد مشترک میان آنها می‌توان تأکید کرد. از بررسی پانزده روایت از روایات ترتیب نزول و دیدگاه قرآن‌پژوهان، معلوم میشود، چهار سوره از سور دارای آیات تحدی در مکه نازل شده و سورة بقره و نساء از سور اوایل مدنی محسوب میشود. دربارة ترتیب نزول آیات مکی از این مجموعه، چهارده روایت اتفاق نظر دارند که ابتدا سورة اسراء (تحدی به قرآن)، سپس سورة یونس (تحدی به یک سوره) و پس از آن سورة هود (تحدی به ده سوره) نازل شده است. تنها در روایتی که در الفهرست وارد شده است ترتیب میان سورة هود و یونس جابه‌جا نقل شده است (ابن‌ندیم،1997م، ص 42). استاد مصباح نیز با پذیرش ترتیب یادشده می‌نویسد: «دیدگاه مشهور بین مفسران و دانشمندان علوم قرآن درخصوص تحدی به یک سوره و ده سوره، آن است که سورة یونس که مشتمل بر آیات تحدی به یک سوره است، قبل از سورة هود که آیات تحدی به ده سوره را دربر دارد، نازل شده است» (مصباح یزدی، 1387، ج 1، ص 168). نیز پس از بررسی روایات ترتیب نزول آیات معلوم شد که هیچ‌یک از آیات تحدی از آیات استثنا محسوب نمی‌شوند. بنابراین می‌توان گفت که ابتدا به قرآن، سپس به یک سوره و در پایان به ده سوره تحدی شده است. با توجه به سیر مراحل تحدی، این سؤال پدید می‌آید که راز تحدیهای گوناگون چیست؟ آیا در قرآن تحدی از دشوارتر به آسان‌تر که سیر طبیعی است رعایت شده است؟ دیدگاه دانشمندان در راز تحدیهای گوناگون دیدگاه اول: تحدی به نوع قرآن نه مقدار آن برخی قرآن‌پژوهان، تحدی در آیات را تحدی به نوع قرآن و نه مقدار آن دانسته‌اند؛ چراکه غرض از تحدی آشکار ساختن اعجاز قرآن است و از این جهت فرقی میان تحدی به کم و زیاد نیست. «اگر گفته شود چرا زمانی تحدی به ده سوره و گاه به یک سوره و گاهی به سخنی مانند قرآن شده است؟ پاسخ این است که تحدی به چیزی صورت گرفته که در آن اعجاز قرآن نسبت به کلام منظوم عرب آشکار شود. از این نظر جایز است گاه به کم و گاه به بیشتر تحدی شود» (طبرسی، 1379، ج 5، ص 222؛ مجلسی، 1376، ج 9، ص 105). «تحدی به نوع قرآن است نه به مقدار آن و ناتوانی بشر نیز مربوط به نوع قرآن است نه مقدار آن و از این نظر تفاوتی میان تحدی به کل قرآن، بخشی از آن و یک سوره نیست» (سید قطب، 1412، ج 4، ص 1862). نقد و بررسی گرچه این بیان می‌تواند اصل تحدی به کم و زیاد را توجیه کند، با توجه به حکیم بودن خداوند پرسش از راز تحدیهای گوناگون، از جمله تحدی به ده سوره پس از تحدی به یک سوره، به قوّت خود باقی است و با این سخن، پاسخ نیافته است؛ زیرا سیر طبیعی و منطقی آن است که دعوت به مبارزه‌طلبی از دشوارتر به آسان‌تر باشد. چنان‌که استاد مصباح می‌نویسد: «در سیر تحدی از سخت‌تر به آسان‌تر، اعجاز قرآن بهتر به کرسی می‌نشیند» (همان، 1387، ج 1، ص 167). دیدگاه دوم: اختلاف مخاطبان یا زمان تحدی‌ها برخی دیگر از محققان با فرق گذاشتن میان مخاطبان هریک از آیات تحدی، یا اختلاف زمان هریک از تحدی‌ها به بیان راز تحدیهای گوناگون پرداخته‌اند؛ با این بیان که در عصر نزول، برخی افراد ادعا می‌کردند که می‌توانند همانند قرآن بیاورند، ازاین‌رو به آوردن مانند قرآن به مبارزه دعوت شدند و کسانی که ادعا داشتند توان آوردن ده سوره را دارند به ده سوره تحدی شدند و هکذا یک سوره. یا اینکه در اوایل بعثت، وقتی مشرکان مکه ادعا کردند که می‌توانند همانند قرآن را بیاورند، به کل قرآن مورد تحدی واقع شدند، هنگامی که ناتوانی آنان اثبات شد، ادعا نمودند که توان آوردن ده سوره همانند سور قرآن را دارند و پس از اثبات عجز نسبت به ده سوره، گفتند ما می‌توانیم همانند یک سوره را بیاوریم ازاین‌رو به یک سوره مورد تحدی واقع شدند (موسوی سبزواری، 1409، ج 1، ص 113). بنابراین «نزول آیات تحدی، به اقتضای حالات مخاطبان و نوع سخنی بود که آنان در آن حالت بیان می‌داشتند» (سید قطب، 1412، ج 4، ص 1862). نقد و بررسی این بیان از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول، اختلاف مخاطبان تحدی‌ها است که اثبات نشده است؛ زیرا مخاطب آیات تحدی (اسراء: 88؛ یونس: 38؛ هود: 13) مشرکان و کفار معاصر رسول خدا(ص) البته با واسطة آن حضرت بودند. اما بخش دوم (اختلاف زمان تحدی‌ها با حفظ وحدت مخاطبان) چنان‌که در ادامة مقاله خواهد آمد، بر دو پیش‌فرض باطل استوار است: اول آنکه مقصود از تحدی به «قرآن» (اسراء: 88) تحدی به کل قرآن باشد و این مطلب اثبات نشده است؛ دوم آنکه نزول و ابلاغ آیات تحدی سه‌گانه به ترتیبی باشد که مدعی می‌گوید. این سخن نیز با ترتیب نزول میان آیات تحدی که پیش از این توضیح دادیم ناسازگار است (مصباح یزدی، 1387، ج 1، ص 168). دیدگاه سوم: تحدی از دشوارتر به آسان‌تر این دیدگاه می‌کوشد تا یک نوع ترتیب منطقی میان آیات تحدی به اثبات برساند تا براساس آن، دعوت به مبارزه‌طلبی از دشوارتر به آسان‌تر را که سیر منطقی و طبیعی است به اثبات برساند. از این دیدگاه سه تبیین وجود دارد. چنان‌که استاد مصباح می‌نویسد: «برخی، تقدم نزول سوره یونس بر هود (دیدگاه مشهور) را پذیرفته و مدعی شده‌اند که استثنائاً آیات مشتمل بر تحدی در این دو سوره، برخلاف ترتیب نزول این دو سوره نازل شده یا پیامبر به دستور خدا آنها را در مقام ابلاغ، برخلاف ترتیب نزول، تلاوت کرده است. بعضی، تحدی به یک سوره را مطلق و تحدی به ده سوره را ویژة ده سورة خاص و گروهی، وجه اعجاز در این دو نوع تحدی را متفاوت دانسته‌اند» (همان). در ادامه به بیان و نقد و بررسی تبیین‌های یادشده می‌پردازیم. تبیین اول دیدگاه سوم: نزول تحدی به ده سوره پیش از تحدی به یک سوره آلوسی معتقد است که بیشتر قرآن‌پژوهان این دیدگاه را پذیرفته‌اند (آلوسی، 1415، ج 7، ص 30). طبق این دیدگاه، قرآن در آغاز از بشر می‌خواهد تا همانند کل قرآن را بیاورد. پس از آنکه عجز از هماوردی کل قرآن اثبات شد، تخفیف می‌دهد و از بشر می‌خواهد همانند ده سورة قرآن را بیاورد. در مرحلة سوم وقتی عجز بشر از آوردن ده سوره نیز اثبات شد، به یک سوره همانند سوره‌های قرآن تحدی می‌کند. به این ترتیب قرآن در سه مرحله و از شدیدتر به آسان‌تر تحدی نموده است (مقاتل بن سلیمان، 1423، ج 2، ص 274؛ زمخشری، 1407، ج 2، ص 383؛ شیخ طبرسی، 1377، ج 2، ص 138؛ بیضاوی، 1418، ج 3، ص 130؛ ابوحیان اندلسی، 1420، ج 6، ص 130؛ عاملى، 1413، ج 2، ص 70؛ بروسوی، 1405، ج 4، ص 107). فخر رازی ذیل آیة 13 سورة هود می‌نویسد: تحدی به ده سوره طبق سیر طبیعی باید پیش از تحدی به یک سوره باشد تا تحدی از دشوارتر به آسان‌تر صدق کند. تحدی به یک سوره در دو سورة بقره و یونس وارد شده است. تقدم سورة هود بر سورة بقره روشن است؛ زیرا سورة هود مکی و بقره مدنی است. دلیل یادشده (قرینه بودن مقتضای نظم و ترتیب طبیعی) اقتضا می‌کند که سورة یونس نیز پس از سورة هود نازل شده باشد تا تحدی از دشوارتر به آسان‌تر صدق کند (همان، 1420، ج 17، ص 325). آلوسی در تعلیل این دیدگاه می‌نویسد: زیرا تحدی به ده سوره برای کسی که از همانندآوری یک سوره ناتوان شده است، معنا ندارد (آلوسی، 1415، ج 7، ص 30). نقدهای استاد مصباح بر این دیدگاه این پاسخ، بر دو پیش‌فرض استوار است: اول آنکه مقصود از تحدی به «قرآن» (اسراء: 88) تحدی به کل قرآن باشد و دوم آنکه نزول و ابلاغ آیات تحدی سه‌گانه به ترتیبی باشد که در پاسخ مطرح شده است. پیش‌فرض نخست پذیرفته نیست؛ زیرا اولاً واژة قرآن به‌تدریج جنبة علمیت یافته و معلوم نیست در زمان نزول آیة اسراء، واژة «قرآن» علم بوده باشد؛ چنان‌که در آیات قرآن، این واژه در معنای لغوی، مصدر (خواندن) (اسراء: 78؛ یونس: 15و 61) یا اسم مصدر (خواندنی) (زخرف: 3؛ فصلت: 44؛ یوسف: 2) به‌کار رفته است. بنابراین نمی‌تواند به حجم و مقدار خاصی اشاره نماید، بلکه به گفتاری از جنس قرآن تحدی کرده است (مصباح یزدی، 1387، ج 1، ص 168). ثانیاً به فرض اینکه آیه درصدد بیان مقدار باشد، تنها پنجاه سوره از قرآن را دربر می‌گیرد؛ زیرا سورة اسراء، سورة پنجاهم قرآن است و تحدی به سور و آیاتی که تا آن زمان نازل نشده بود معنا ندارد؛ چنان‌که استاد می‌نویسد: «هنگام نزول این آیه، هنوز بخش مهمی از آیات قرآن نازل نشده بود و معنا ندارد که از مخالفان خواسته شود همانند آیاتی که از صورت و محتوای آن اطلاعی ندارند، بیاورند» (همان، ص 195). «مقدمة دوم نیز ثابت نیست: زیرا مشهور میان مفسران آن است که سورة یونس، قبل از سورة هود نازل شده است» (همان، ص 168). علاوه بر نقدهای یادشده، این سخن فخر رازی که مقتضای نظم و ترتیب طبیعی را قرینه بر نزول تحدی به ده سوره، پیش از تحدی به یک سوره دانسته است، بی‌دلیل و صرف استحسان است؛ زیرا چنان‌که پیش از این گفتیم، تعیین زمان نزول سور و آیات امری تاریخی است و براساس گزاره‌های تاریخی و روایی، نزول سورة یونس مقدم بر سورة هود است. البته مقتضای نظم و ترتیب طبیعی در صورتی می‌تواند مجوز دست برداشتن از ترتیب تاریخی و نظر مشهور میان مفسران باشد که هیچ راهی برای توجیه سیر طبیعی با حفظ ترتیب تاریخی میان سور جز به تغییر ترتیب مزبور نداشته باشیم و در ادامه روشن میشود که برخی از قرآن‌پژوهان با حفظ ترتیب نزول یادشده، سیر طبیعی دشوارتر به آسان‌تر را تبیین و توجیه کرده‌اند. تبیین دوم دیدگاه سوم: تأخر نزول آیة 38 یونس از سورة هود طبق این دیدگاه که آلوسی، رشیدرضا و علامة طباطبایی در تفسیرشان از برخی مفسران نقل کرده‌اند، تمام سورة یونس قبل از سورة هود نازل شده، ولی استثنائاً آیة تحدی سورة یونس، پس از سورة هود نازل شده است یا پیامبر(ص) به دستور خدا موظف بوده آیة تحدی سورة یونس را بعد از آیة تحدی سورة هود برای مردم تلاوت کند تا تحدی از دشوارتر به آسان‌تر تأمین شود (آلوسی، 1415، ج 7، ص 31؛ رشیدرضا، 1973م، ج 12، ص 33؛ طباطبایی، 1397، ج 10، ص 164). سید قطب می‌نویسد: «درحقیقت ترتیب نزول آیات لازم نیست تابع ترتیب نزول سور باشد. گاهی آیه‌ای نازل می‌شد و به سوره‌ای که پیش یا پس از آن نازل شده بود ملحق می‌شد» (سید قطب، 1412، ج 4، ص 1862). نقد و بررسی این جواب در صورتی می‌تواند تحدی از دشوارتر به آسان‌تر را تصحیح کند که روایت صحیحی در تأخیر نزول آیة 38 سورة یونس از سورة هود وجود داشته باشد و به‌اصطلاح جزء آیات استثنا باشد؛ درحالی‌که چنین نیست، زیرا با تتبعی که انجام شد آیة یادشده جزء آیات استثنا شمرده نشده است. بنابراین با صرف ادعا و بدون کمک گرفتن از نقل نمی‌توان چنین مطلبی را اثبات کرد و به‌اصطلاح امکان حمل بر چنین محملی دلیل بر حمل نمی‌تواند باشد (طباطبایی،1397، ج 10، ص 164). تبیین سوم دیدگاه سوم: نزول تحدی به یک سوره پیش از تحدی به ده سوره چنان‌که پیش از این گذشت، براساس روایات ترتیب نزول، نخست تحدی به قرآن در سورة اسراء سپس تحدی به یک سوره در سورة یونس و پس از آن تحدی به ده سوره در سورة هود نازل شده است. در این قسمت به طرح و بررسی دیدگاه‌هایی که با پذیرش سیر نزول یادشده، راز تنوع تحدی‌ها را تبیین نموده‌اند می‌پردازیم. الف. ابن‌عباس فخر رازی روایتی از ابن عباس نقل می‌کند مبنی بر اینکه مقصود از ده سوره که آیة هود بدان تحدی کرده، ده سورة خاص است که عبارت‌اند از: سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس و سورة هود (فخر رازی،1420، ج 17، ص 325). بنابراین سخن تحدی به یک سوره شامل هر سوره‌ای از قرآن میشود، ولی تحدی به ده سوره، تنها شامل سوره‌های یادشده است. نقد استاد مصباح بر این دیدگاه استاد در رد این سخن می‌نویسد: «این قول، خلاف ظاهر آیه است که واژة سوره در آن بدون هرگونه قیدی ذکر شده و هر ده سوره‌ای را شامل میشود، مگر آنکه قبل از سورة هود، فقط همان نه سورة نازل شده باشد. هیچ قرینة حالی یا مقالیِ دیگری نیز بر ارادة خلاف ظاهر و تخصیص اطلاق آیه به سوره‌های دهگانة یادشده وجود ندارد. به‌علاوه، کسانی که به پیامبر(ص) نسبت افترا میدادند، این نسبت را در مورد سُوَر معینی قائل نبودند و همة سوره‌های قرآن برایشان یکسان بود؛ در این صورت، تحدی به سُوَر خاص، آن هم سُوَر بزرگ قرآن، بیوجه خواهد بود و معنا ندارد به کسی که می‌گوید سورة «کوثر» افترا است و از سوی خدا نیست، گفته شود ده سوره مانند سور اول قرآن موجود بیاور» (مصباح یزدی، 1387، ج 1، ص 176). البته ناگفته نماند که خود فخر رازی نیز این روایت را مردود می‌شمارد؛ به این دلیل که سورة هود مکی است و برخی سوره‌هایی که در این مجموعه قرار دارد مدنی هستند و در زمان نزول سورة هود، هنوز نازل نشده بودند. بنابراین، تحدی به سوره‌هایی که هنوز نازل نشده بودند بی‌معناست (فخر رازی،1420، ج 17، ص 325). ب. رشیدرضا رشیدرضا معتقد است آیة 88 اسراء در مقام تحدی نیست، بلکه در مقام بیان عجز انسان و جن از آوردن همانند قرآن است. پس از آن، سورة یونس نازل شده و به یک سوره تحدی نموده و سپس تحدی به ده سوره در سورة هود نازل شده است و پس از آن، سورة طور نازل شده و در آن به همة قرآن تحدی شده و در پایان، آیة بقره نازل شده است (رشیدرضا، 1973م، ج 12، ص 44). به گفتة وی تحدی به ده سوره، تحدی به سوره‌هایی است که در آن به قصص انبیا یا اقوامشان پرداخته شده است؛ زیرا تحدی به یک سوره، تحدی به تمام مزایای قرآن ـ اعم از نظم و اسلوب، بلاغت، علوم، هدایت‌گری و تسلط الهی قرآن بر ارواح و عقول ـ است. وقتی مشرکان از آوردن همانند یک سوره عاجز شدند، شبهه‌ای که باقی ماند در قصص قرآن بود که قرآن ادعا داشت این قصص از اخبار غیبی است. مشرکان گمان کردند این قصه‌ها ساخته و پرداختة شخص پیامبر است؛ ازاین‌رو به ده سوره همانند سوره‌های قصص انبیا تحدی نمود (همان). گرچه واژة «سوره» نکره است و طبق نظر بیشتر مفسران شامل سور کوتاه و بلند میشود، ولی به نظر وی، نکره بودن سوره برای تعظیم یا تنویع است و بر اطلاق آن دلالتی ندارد؛ زیرا آیة تحدی به ده سوره، با «ام یقولون افتراه» آغاز شده و افترا مربوط به اخبار است نه انشا، و مقصود از آن سوره‌هایی است که در آن به قصص انبیا5، پرداخته شده است (همان، ج 11، ص 369) و آن سورهها عبارت‌اند از: اعراف، یونس، مریم، طه، شعرا، نمل، قصص، قمر، ص و هود (همان، ج 12، ص 31). گرچه تحدی به یک سوره و ده سوره، به دلیل صدر آن دوـ که با «ام یقولون افتراه» آغاز شده و افترا مربوط به اخبار است نه انشا ـ تحدی به خبر غیبی و سوره‌هایی است که قصص و اخبار گذشتگان در آن وارد شده است، ولی تحدی به ده سوره پس از تحدی به یک سوره، تحدی از سخت‌تر به آسان‌تر است؛ زیرا تحدی به یک سوره در آیة 38 یونس تحدی به تمام مزایای قرآن اعم از نظم و اسلوب، بلاغت، علوم، هدایت‌گری و غیر آن است، ولی تحدی به ده سوره، به دلیل وجود قید «مفتریات» در آن، تحدی به آوردن خبر واحد با اسلوب متعدد اما مساوی در بلاغت است، هرچند از جهت موضوع و محتوا ساختگی و باطل باشند. با این بیان که برخی شبهه می‌کردند که جمله و سوره‌ای را که مشتمل بر قصه است می‌توان در لغت و لسان با عبارات مختلفی بیان کرد، به‌گونه‌ای که معنا را برساند ناچاراً یکی از عبارات دارای حسن بیان و خالی از هر عیب لفظی و معنوی خواهد بود. قرآن در جواب آنان این آیه را نازل فرمود و ده سورة افترایی خواست تا عجز آنان را بیشتر نشان دهد (همان، ج 1، ص 194). پی‌نوشت‌ها: 1. برخی قراین اجتهادی شناخت آیات و سوره‌های مکی، در مدنی نیز یافت میشود. برای مثال، خطاب «یا ایها الناس» که ویژگی سور مکی عنوان شده است در بقره: 168 و نساء: 1 نیز که مدنی هستند دیده میشود و خطاب «یاایها الذین آمنوا» که ویژگی سور مدنی دانسته شده با حج: 77 که مکی است نقض میشود. 2. زرکشی برخلاف روایات دیگر، سورة توبه را پیش از مائده ذکر می‌کند (زرکشی، 1408، ج1، ص249). طبق یک روایت از ابن عباس سورة ضحی پیش از سورة مزمل و سومین سوره قرار داده شده است (ابن عطیه، 1392، ص8) و طبق نقل دیگر از ایشان سورة ضحی سورة دهم و پس از سورة فجر نازل شده است (همان، ص11). 3. سورة مطففین در روایت بیهقی (سیوطی، بی‌تا، ج1، ص40) و شیخ طبرسی (1379، ج10، ص613) نخستین سورة نازل شده در مدینه دانسته شده و در روایت جابر بن زید آخرین سورة نازل شده در مکه دانسته شده است (سیوطی، بی‌تا، ج1، ص96). 4. زرکشی پس از نقل ترتیب نزول می‌نویسد: «وعلیه استقرت الروایة من الثقات» (زرکشی، 1408، ج1، ص249). علامه در کتاب قرآن در اسلام روایات را قابل اعتماد نمی‌داند (طباطبایی، 1379، ص110) ولی در ذیل آیه 13 هود می‌نویسد: «سورة یونس قبل از سورة هود نازل شده است و احادیث مؤید این نکته است» و براساس آن، به نقد و بررسی دیدگاه‌ها در زمینة راز تحدیهای گوناگون می‌پردازد (طباطبایی،1397، ج10، ص 163). محمد‌هادی معرفت جدولی براساس روایت ابن عباس تنظیم و با روایت جابر بن زید تکمیل نموده و آن را قابل اعتماد می‌داند (معرفت، 1375، ص57). 5. البته رشیدرضا، اخبار قرآن را در چهار قسم بیان می‌کند. در سه قسم، اخبار آفرینش، اخبار غیبی دنیایی و اخبار غیبی آخرتی، به دلیل اینکه ده سورة مشخصی نمی‌توان یافت که شامل بر اخبار غیبی باشد که مشرکان نسبت افترا داده باشند، نسبت افترا مربوط به ده سورة قصص انبیا است که در ده سوره مشخص مطرح شده است (رشیدرضا، 1973م، ج12، ص34-40). منابع آلوسى، سیدمحمود،(1415ق) روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه. ابن سلیمان، مقاتل،(1423ق) تفسیر مقاتل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. ابن عاشور، محمد بن طاهر،[بی‌تا] التحریر و التنویر، بی‌جا. اندلسى، ابن عطیه،(1422ق) المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار الکتب العلمیه. ابن عطیه، عبدالحق،(1392 ق) مقدمتان فی علوم القرآن و هما مقدمة کتاب المبانی و مقدمة ابن عطیه، با تصحیح آرتور جفری، مکتبه الخانجی. ابن منظور، جمال‌الدین محمد،(1414ق) لسان العرب، بیروت، دار صادر. ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق،(1997م) الفهرست، بیروت، دار المعرفه. اندلسى، ابوحیان،(1420ق) البحر المحیط فى التفسیر، بیروت، دار الفکر. بغوی، حسین بن مسعود،(2002م) معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل، بیروت، دار الفکر. بیضاوى، عبدالله بن عمر،(1418ق) أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربى. تفتازانی، سعدالدین،(1409ق) شرح المقاصد، قم، منشورات الشریف الرضی. جمعی از نویسندگان،(1388) دائرة‌المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب. ـــــ،(1415ق) شرح المصطلحات الکلامیه، مشهد، آستان قدس رضوی. حقی بروسوی، اسماعیل،(1405ق) تفسیر روح البیان، چ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی. حلی، حسن بن یوسف،(1416ق) مناهج الیقین فی اصول الدین، بی‌جا. خویی، سیدابوالقاسم،(1418ق) البیان فی تفسیر القرآن، چ سوم، قم، دار الثقلین. درویش، محیى‌الدین،(1415ق) اعراب القرآن و بیانه، چ چهارم، سوریه، دار الارشاد. دعاس- حمیدان- قاسم،(1425ق.) اعراب القرآن الکریم، دمشق، دار المنیر و دار الفارابى. رشیدرضا، محمد،(1973م) تفسیر القرآن الحکیم(المنار)، چ دوم، بیروت، دار المعرفه. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله،(1408ق) البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار الفکر. زمخشری، محمود بن عمر،(1407ق) الکشاف، چ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی. سیوطی، جلال‌الدین،[بی‌تا] الاتقان فی علوم القرآن، بی‌جا، منشورات الشریف رضی. ـــــ،(1404ق) در المنثور فى تفسیر المأثور، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشى نجفى. شاذلی، سید بن قطب،(1412ق) فى ظلال القرآن، چ هفدهم، بیروت، دار الشروق. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم،(1407ق) مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، احیاء کتاب. طباطبایی، سیدمحمدحسین،(1379) قرآن در اسلام، چ نهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه. ـــــ،(1397ق) المیزان فی تفسیر القرآن، چ سوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه. طبرسی، فضل بن حسن،(1379ق) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی. ـــــ،(1377) جوامع الجامع، تهران: دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم. طریحی، فخرالدین،(1985م) مجمع البحرین، بیروت، دار و مکتبة الهلال. عاملى، على بن حسین،(1413ق) الوجیز فى تفسیر القرآن العزیز، قم، دار القرآن الکریم. علاء‌الدین بغدادى، على بن محمد،(1415ق) لباب التأویل فى معانى التنزیل، بیروت، دار الکتب العلمیة. فاضل لنکرانی، محمد،(1396ق) مدخل التفسیر، تهران. فخر رازى، محمد بن عمر،(1420ق) مفاتیح الغیب، چ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربى. فراهیدی، خلیل بن احمد،(1414ق) ترتیب کتاب العین، قم، اسوه. فیض کاشانی، مولی محسن،[بی‌تا] الصافی فی تفسیر کلام الله، مشهد، دار المرتضی للنشر. فیومی، احمد بن محمد،(1414ق) المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چ دوم، قم، دار الهجرة. مجلسی، محمدباقر،(1376ق) بحار الانوار، تهران، دار الکتب الاسلامیه. مصباح یزدی، محمدتقی،(1387) قرآن‌شناسی، با تحقیق محمود رجبی، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). معرفت، محمد‌هادی،(1375) تاریخ قرآن، تهران، سمت. ـــــ،(1411ق) التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه النشر الاسلامی. مکارم شیرازی، ناصر،(1366) تفسیر نمونه، تهران، دار الکتاب الاسلامیه. موسوى سبزوارى، سیدعبدالاعلى،(1409ق) مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، چ دوم، بیروت، مؤسسة اهل بیت(ع). منبع: فصلنامه قرآن شناخت – شماره 10 ادامه دارد/
93/09/16 - 01:16
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 32]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها