تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834474885
اختلاف قرائات و نقش آن در تفسیر از دیدگاه علامه طباطبائی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
اختلاف قرائات و نقش آن در تفسیر از دیدگاه علامه طباطبائی
در باور علامه به لحاظ ارزش و اعتبار تفاوت اساسی بین قرائت متداول و دیگر قرائت‌ها به خصوص قرائت قراء عشره بلکه اربعه‌عشر وجود ندارد، و هریک از قرائت‌ها می‌تواند به‌عنوان متن قرآن، تفسیر شود، هرچند عملاً تفسیر خود را به قرائت رایج پی‌ریزی نموده است.
بخش اول چکیده ازجمله پیش‌نیازهای تفسیر قرآن در اختیار داشتن قرائت ابلاغ شده از سوی پیامبر است از نظر علامه طباطبائی(ره) این قرائت اکنون در میان قرائت‌های مختلف پنهان است و به همین جهت برای بازیابی آن به قرائت‌های مختلف توجه کرده و با توجه به آنها تفسیر گرانسنگ المیزان را نگاشته است. وی با رد تواتر قرائات و تنها مشهور دانستن آنها و منحصر ندانستن قرائت صحیح در قرائت عاصم، به قرائت‌های دیگر نیز توجه دارد؛ چراکه به باور ایشان سه خصیصه صحت سند، موافقت با قواعد عربی و مطابقت با رسم مصحف در این قرائات وجود دارد. از نظر علامه، قرائن بازیابی قرائت پیامبر عبارت‌اند از: أفصحیت، سیاق آیات، قواعد صرفی، سازگاری با مفاد آیات، دلیل عقلی و نیز روایات. وی بر پایه روایات معصومین(ع) بر این باور است که ایشان به پیروی از قرائت مشهور فرمان داده‌اند و لذا از قرائت منسوب به ائمه(ع) تنها به‌عنوان مؤید یا به‌عنوان تفسیر آیات استفاده می‌کند. کلیدواژه‌ها: تفسیر قرآن، علامه طباطبائی(ره)، قرائت، اختلاف قرائات، تفسیر المیزان. مقدمه یکی از مباحث مهم قرآن‌پژوهی که هم صبغه علمی دارد و هم جنبه عملی، بحث قرائات قرآن است که از دیرباز در کانون توجه دانشمندان علوم قرآن و مفسران بوده است؛ به‌گونه‌ای که تنها از سال150 تا 300 هجری بیش از شصت عنوان کتاب در قرائات نگاشته شده است.1 این حرکت با فراز و نشیب‌هایی تا روزگار حاضر، چه به‌صورت تک‌نگاری یا در لابه‌لای مباحث علوم قرآن و نیز در مقدمه تفاسیر، ادامه دارد و در اصل ثبوت قرائت‌ها، حجیت، و نقد و بررسی قرائات، و نیز وحدت و تعدد آن به نحو عام یا خاص نوشته شده است. لیکن آنچه در این عرصه کمتر بدان پرداخته شده نقش تعدد قرائات در تفسیر قرآن است که می‌توان گفت پیشینه چندان درازی ندارد؛ هرچند أخیراً آیت‌الله معرفت در موسوعه التمهید و عبدالحلیم قابه در کتاب القرائات القرآنیه؛ تاریخها، ثبوتها، حجیتها و أحکامها بهتر و بیشتر به مسئله پرداخته‌اند. در این زمینه دیدگاه علامه طباطبائی(ره) به‌عنوان بزرگ مفسر اثرگذار بر حرکت‌های تفسیری در دوران معاصر از جایگاهی ویژه برخوردار است. این نوشتار بر آن است تا به واکاوی دیدگاه علامه در زمینه تعدد قرائات و نقش آن در تفسیر قرآن بپردازد. قرائت در اصطلاح علوم قرآن تعاریفی چند دارد، ازجمله دمیاطی می‌گوید: «قرائت علم به چگونگی ادای کلمات قرآن و اختلاف‌هایش، همراه با نسبت دادن به ناقل آن است».2 او در ادامه می‌افزاید: موضوع این علم کلمات قرآن است، از این جهت که از احوال کلمات چون مدّ و قصر و نقل بحث می‌شود. علامه طباطبائی(ره) در تعریفی قرائت می‌نویسد: «فنی است که به ضبط و توجیه قرائت‌های هفتگانه معروف و قرائت‌های سه‌گانه دیگر و قرائت‌های صحابه و شواذ قرائت‌ها می‌پردازد».3 از آنجا که فلسفه دانش قرائات این است که الفاظ قرآن و چگونگی تلفظ آن ـ که قالب معانی و مفاهیم‌اند ـ از هرگونه تغییر مصون و از هرگونه تحریف محفوظ بماند، و به همان نحوی که مورد نظر پیامبر(ص) بوده است به مسلمانان نسل بعد منتقل شود، مناسب‌تر است علم قرائت را این گونه تعریف کنیم: علم به ادای کلمات قرآن به‌گونه‌ای که بر پیامبر(ص) نازل شده و آن حضرت آن را می‌خوانده است، یا اجازه قرائت آن را داده است. براساس این تعریف، هرگونه قرائتی که پس از پیامبر(ص) به هر دلیلی پدید آمده یا در زمان آن حضرت پیدا شده ولی او آن را نخوانده و مدنظر مبارکش نبوده است، در ردیف قرائت صحیح قرآن نخواهد بود. در کنار اصطلاح قرائت دو اصطلاح دیگر نیز به چشم می‌خورد: یکی روایت و دیگری طریق. اگر قرائت به این معنی باشد که نحوه خاصی از خواندن قرآن به یکی از پیشوایان فن قرائت نسبت داده شود، این پرسش رخ می‌نماید که مراد از روایت چیست و چه تفاوتی با قرائت دارد؟ پاسخ این است که ارباب فن درخصوص نسبت قرائت به قاریان مراحلی را بیان کرده‌اند: یکم قرائت که به یکی از پیشوایان قرائت منسوب است، مثل قرائت عاصم. دوم روایت که به نخستین راوی از قراء منسوب است، مثل روایت حفص از عاصم. سوم طریق و این نسبت دادن قرائت به راوی دوم است، مثل طریق عبیدبن صباح و عمرو بن صباح که قرائت عاصم را از حفص برای طبقه بعدی نقل می‌کنند.4 این نوشتار بر آن است تا ابتدا دیدگاه علامه را درباره تعدد قرائت و سپس تأثیر تعدد قرائات را در تفسیر المیزان بررسی کند. 1. زیرساخت فکری علامه درباره قرائات پیش از ورود به اصل بحث ضروری است تا زیرساخت فکری علامه درخصوص قرائات تبیین شود تا به‌خوبی بتوان درباره دیدگاه‌های قرایی وی داوری کرد؛ لیکن از آنجا که حجم مقاله گنجایش بررسی تفصیلی این مهم را ندارد، به اشاره اجمالی به مبانی دریافت شده از آثار قرآنی و تفسیری علامه طباطبائی(ره) بسنده می‌شود. 1-1. اعتقاد به وحدت قرائت قرآن در عین توجه به اختلاف قرائات آثار تفسیری و علوم قرآنی علامه بیانگر این است که این مفسر بزرگ مانند بسیاری از مفسران شیعه، اصل اختلاف قرائات را در ظرف مباحث علمی پذیرفته است.5 نکته مهم سرآغاز تعدد و اختلاف قرائات است. باید گفت جدا از عوامل زبان‌شناختی، درخصوص نقطه آغازین و ریشه اصلی اختلاف قرائت قرآن، چند موضع طولی قابل تصور است: یک. نزول متعدد و مختلف؛6 دو. نزول واحد و ابلاغِ متعدد؛7 سه. نزول واحد، ابلاغ واحد با اذن تعدد؛8 چهار. نزول، ابلاغ و قرائت واحد، روایت متعدد. بینش اخیر از آن کسانی است که معتقدند تعدد قرائت ریشه در اجتهاد راویان دارد.9 مبنای این دیدگاه روایات صحیح از امام صادق(ع) است که فرمود: «إِنَّ الْقُرْآنَ وَاحِدٌ نَزَلَ مِنْ عِنْدِ وَاحِدٍ وَ لَکِنَّ الاخْتِلافَ یَجِیءُ مِنْ قِبَلِ الرُّوَاهِ؛ قرآن واحد است و از سوی خدای واحد نازل شده است، لیکن اختلاف از ناحیه راویان پدید آمده است».10 نکته درخور توجه اینکه علامه در هیچ جای تفسیر المیزان به این حدیث اشارتی ندارد، لیکن از لابه‌لای کلمات ایشان می‌توان به این دیدگاه رسید که وحدت نزول قرایی را پذیرفته‌اند و صور مختلف الفاظ را تنها به‌عنوان معنی و تفسیر می‌دانند.11 ضمن آنکه علامه در بحث جمع قرآن با نقل حدیثی از منابع اهل سنت از سویدبن غفله روایت می‌کند که علی(ع) فرمود: «ما تقولون فی هذه القراء؟ فقد بلغنی أن بعضهم یقول: إن قراءتی خیر من قراءتک و هذا یکاد یکون کفراً؛ شما درباره این قراء چه می‌گویید؟ به من خبر رسیده که اینها به یکدیگر می‌گویند قرائت من از قرائت تو بهتر است و این نزدیک به کفر است». روای می‌گوید از حضرت پرسیدیم نظر شما چیست؟ فرمود: «أری أن یجمع الناس علی مصحف واحد فلا یکون فرقه ولااختلاف؛ نظر من این است که مردم را بر گرد یک مصحف [قرائت] جمع شوند تا تفرقه و اختلاف نباشد».12 2-1. متواتر نبودن قرائات سبع بسیاری از علمای اهل سنت قرائات سبع را متواتر می‌دانند و حتی جمعی از ایشان روایت نبوی «نزل القرآن علی سبعه احرف» را به قرائات سبع تفسیر کرده‌اند. عبارت علامه در المیزان و قرآن در اسلام نشان می‌دهد که قرائات سبع را متواتر نمی‌داند و ارتباطی بین حدیث «سبعه احرف» و قرائات هفتگانه نمی‌بیند. به نظر علامه طباطبائی(ره)، این حدیث که در منابع شیعی و اهل سنت به الفاط مختلف آمده، هرچند الفاظش مختلف است به لحاظ معنی مستفیض است.13 اما ارتباطی میان این حدیث و قرائات هفتگانه که برخی از آنها پس از سه قرن در میان مسلمانان رواج یافته، وجود ندارد. براساس گزارش قرائت‌پژوهان و نیز بیان علامه طباطبائی(ره)، تا پیش از ابن مجاهد در آغاز قرن چهارم، اصطلاح قراء سبعه وجود نداشته است و قاریان هفتگانه جزء دیگر قراء بودند. در این زمان وی کتابی به نام السبعه فی القرائات می‌نگارد و نام این هفت نفر را در آن ذکر می‌کند.14 ابن جزری نیز می‌نویسد: روا نیست که بگوییم مراد از «سبعه أحرف» قرائت هفت قاری مشهور است آن‌گونه که برخی گمان کرده‌اند؛ زیرا این هفت نفر در زمان پیامبر(ص) وجود نداشتند و نخستین کسی که قرائت آنها را گرد آورد، ابن مجاهد بود.15 وی همچنین می‌نویسد: ابن مجاهد چنین کرد تا عدد قراء قرآن را با عدد سبع که قرآن براساس آن نازل شده است مطابق کند نه اینکه وی اعتقاد داشته باشد غیر از قرائات سبع، دیگر قرائت‌ها روا نیست.16 علامه طباطبائی(ره) نیز با قبول اصل روایات سبعه احرف، احرف سبعه را به هفت قسم خطاب و بیان تفسیر کرده است.17 به‌نظر می‌رسد سیاق برخی از این روایات با فرض قبول آن، مانع از این است که هفت حرف را بتوان به غیر از قرائت معنی نمود؛ زیرا امر تسهیل و تیسیر با دیگر تفسیرها هماهنگی ندارد. علامه راز روی‌آوردن مردم به قراء سبعه را فزونی راویان می‌داند و می‌نویسد: درحالی‌که قاریان دیگری مثل این هفت نفر، بلکه بهتر از آنها وجود داشتند، این است که روات ائمه [امامان در قرائت] بسیار زیاد شدند و مردم نتوانستند همه آنها را ثبت و ضبط نمایند، بنا گذاشتند تا قرائت چند نفر که از کسانی را که قرائتشان با رسم خط مصحف موافق و از جهت ضبط و حفظ آسان‌تر بود، انتخاب کنند.18 بر همین اساس، با رعایت عدد مصاحف پنجگانه که عثمان به شهرهای مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام فرستاده بود، پنج قاری از این شهرها را انتخاب کردند و قرائتشان را معمول داشتند. لذا ابن جُبیر پنج نفر از قراء سبعه یعنی با استثنای حمزه و کسایی ذکر کرد و پس از وی ابن مجاهد دو قاری دیگر بر اینها افزود و از روی اتفاق با عدد «سبعه أحرف» مطابق شد.19 علامه طباطبائی(ره) درخصوص تواتر قرائات می‌نویسد: جمهور علمای عامه قرائات سبع را متواتر می‌دانند و حتی جماعتی روایت نبوی «نَزَلَ القرآن عَلَی سَبْعَهِ أَحْرُفٍ» را به قرائات سبع تفسیر کرده‌اند.20 ولی علامه ذیل همین کلام آشکارا می‌گوید که قرائات سبع مشهورند نه متواتر. درنتیجه، دیدگاه علامه درباره تواتر قرائات منفی است. گفتنی است که درخصوص تواتر قرائات دو مرحله یا دو عرصه زمانی مطرح است: یکی تواتر قرائات از زمان قراء هفتگانه یا دهگانه تا پیامبر(ص)؛ دوم تواتر قرائات از عصر حاضر تا قراء هفتگانه یا دهگانه. درباره مرحله دوم بین دانشمندان اختلافی در تواتر قرائات مشاهده نمی‌شود. اما در مورد مرحله اول بحث و اختلاف دیدگاه شدید است. برخی چون ابوشامه21 معتقد است که قرائات سبع متواتر است.22 برخی مانند عبدالوهاب سَبَکی بر این باورند که قرائات عشر متواتر است. وی می‌نویسد: قرائات سبع که شاطبی بر آن اقتصار کرده، به همراه سه قرائت دیگرـ ابوجعفر، یعقوب و خلف ـ متواتر است و این از ضروریات دین است. تمام اینها بر پیامبر(ص) نازل شده است و هر کس در این زمینه مکابره کند نادان است.23 از متأخران نیز قابه همین دیدگاه را دارد.24 برخی نیز قائل به تفاوت بین قرآن و قرائات شده‌اند؛ به این معنی که قرآن متواتر ولی قرائات متواتر نیست. زرکشی می‌گوید قرآن و قرائات دو حقیقت متغایرند و قرائات سبعه متواتر نیست بلکه مشهور است.25 آیت‌الله خویی نیز همین دیدگاه را دارد و بر این باور است که تواتر قرآن مستلزم تواتر قرائات نیست.26 طبق این سخن قرآن و قرائات دو حقیقت متمایز است؛ قرآن در حکم ماده الفاظ، و قرائات در حکم هیئت آن است. 3-1. حجت‌نبودن قرائت شاذ قرائت شاذ عبارت است از قرائتی که بدون تواتر و استفاضه به‌عنوان قرآن نقل و تلقی به قبول شده است.27 برخی نیز گفته‌اند قرائت شاذ عبارت از است قرائتی که فراتر از قرائات دهگانه باشد.28 با توجه به مبانی مختلف در تعریف تواتر و تردید در محدوده زمانی تواتر از قاری تا پیامبر(ص) یا از قاری تا امروز، نمی‌توان به معنای روشنی دست یافت. از سوی دیگر، به‌یقین باید گفت تواتر مصطلح در فقه در اینجا محقق نیست و این مسئله به‌راحتی با بررسی سند قرائات از هر قاری تا پیامبر(ص) روشن می‌شود. آیت‌الله خویی نیز به این امر تصریح دارد.29 به‌هرصورت با فرض قبول تواتر قرائات سبعه یا قرائات عشره یا شهرت آنها، بقیه قرائت‌ها شاذ به‌شمار می‌آید. علامه طباطبائی(ره) که قائل به تواتر قرائات سبعه نیست و فقط شهرت آنها را باور دارد، طبعاً باید قرائات غیرمشهور یعنی فراتر از قراء سبعه را قرائت شاذ بداند. البته ایشان در جایی تصریح می‌کنند که قرائت شاذ حجیت ندارد و آن را مردود می‌دانند. علامه بعد از آنکه آیه «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَریضَهً وَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَریضَهِ»(نساء: 24) به نکاح موقت تفسیر می‌کند و تفسیر آیه به نکاح دائم و نیز نسخ شدن حکم متعه در آن را مردود می‌داند، به نقد کسانی30 می‌پردازد که گمان برده‌اند شیعه در این مسئله به قرائت شاذ ابن‌عباس و ابن‌مسعود و امثال آن ـ که آیه را به این صورت «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ إلی أجلٍ مسمّی»31 خوانده‌اند ـ تمسک کرده است و لذا بر شیعه خرده گرفته‌اند که به این‌گونه قرائات قرآن ثابت نمی‌شود. علامه طباطبائی(ره) در نقد این ادعا می‌نویسد: هرکس به کلام اینها (مفسران اهل سنت) رجوع کند متوجه می‌شود که این سخن پایه و اساس ندارد؛ زیرا شیعه اصلاً قرائات شاذ حتی شواذ منقول از امامان خود را حجت نمی‌داند چه برسد به سخن کسی که کلامش را اصلاً حجت نمی‌داند.32 هرچند از کلمات علامه چنین بر می‌آید که قرائت مشهور در نظر وی مقدم بلکه معیار است، در مواردی قرائت شاذ را با لغت عرب سازگار‌تر می‌داند؛ چنان‌که در آیه «إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ»(بروج: 13) می‌نویسد: مقابله بین مُبدِء و مُعید مفید این معنی است که مراد از إبداء، آغاز و افتتاح چیزی است. از سوی دیگر گفته‌اند که إبداء در لغت عرب وجود ندارد. لیکن قرائت قرآن این‌گونه [«یُبْدِئُ» به ضم یاء] است و در بعضی از قرائات شاذه یَبدَءُ به فتح یاء و دال خوانده شده است.33 4-1. معیار قبول قرائت علامه طباطبائی(ره) پس از آنکه تواتر قرائات را نمی‌پذیرد و حصر قرائات در سبعه را منتفی می‌داند، به نقل از سیوطی34 می‌نویسد: اصل قابل اعتماد در مسئله قرائات سه چیز است: 1. صحت سند؛ 2. موافقت با قواعد عربی؛ 3. مطابقت با رسم مصحف.35 با توجه به اینکه علامه این مطالب را از امثال سیوطی بدون هیچ نقدی نقل کرده، معلوم می‌شود که آن را پذیرفته است. بر این اساس، علامه طباطبائی(ره) درباره قرائات هفتگانه به هیچ وجه تعبیر به تواتر ندارد، بلکه قرائت عاصم به روایت حفص را نیز به «قرائه دائره= قرائت رایج»36 تعبیر می‌کند. اگر قرائت عاصم با دیگر قرائت‌ها متفاوت باشد از قرائت عاصم به قرائت رایج و از قرائت دیگر به قرائت «جمهور» تعبیر می‌کند و اگر عاصم با دیگران تشریک قرایی داشته باشد، آن را به «القرائه المشهوره»37 و «القرائه المعروفه»38 و «القرائه المتداوله»39 تعبیر می‌کنند. در مقابل این تعابیر، اوصافی چون «القرائه الشاذه»40 و «القرائه غیر المشهوره»41 دارد، و در مواردی که قرائت از ائمه(ع) باشد، به «القرائه المنسوبه إلی أهل‌البیت»42 و در مواردی که قرائت خارج از معیارهای لازم باشد، تعبیر «القرائه الردیه»43 به‌کار می‌برد. 5-1. تحریف‌نشدن قرآن با وجود اختلاف قرائات علامه طباطبائی(ره) مانند بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی و مفسران بر این باور است که قرآن کریم عاری از هرگونه تحریف و تغییر است. وی می‌نویسد: قرآن کریم که خداوند بر پیامبرش(ص) با وصف «ذکر محفوظ» نازل کرده است، به صیانت الهی مصون از زیادت و نقصان و تغییر است و این وعده الهی است که به پیامبر(ص) داده است.44 بر همین اساس، تمام قرائت‌هایی را که به نوعی موهم افتادن کلمه یا جمله‌ای است، به تفسیر و تطبیق برگشت می‌دهد. وی پس از بحث مفصل در نفی تحریف می‌نویسد: خلاصه اینکه قرآن منزل بر پیامبر(ص) با اوصاف خاص اگر با زیادت یا نقیصه در لفظ یا در ترتیب اثرگذار، تغییر کند، آثار اعجازی، هدایتی، نوریت، ذکریت و هیمنه خود را از دست خواهد داد؛ درحالی‌که ما آن آثار را در بهترین وجه می‌یابیم. آری اگر تغییری رخ داده، قطعاً به‌گونه‌ای بوده است که تأثیری در آن نداشته است؛ مثل افتادن آیه تکراری، اختلاف در نقطه، اختلاف در اعراب و امثال آن بوده است.45 بر همین پایه، علامه برخی از مواردی را که مشعر به تحریف است بر اختلاف در قرائت حمل کرده است.46 ازجمله در آیه «یحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ...»(مائده: 95) که طبق روایت زراره، امام صادق(ع) فرمود آیه «ذُو عَدْلٍ مِنْکُمْ» بوده است و در ادامه فرمود: «هذا مما أخطأت به الکتّاب» یعنی این از اشتباهات نویسندگان است.47 دراین‌باره چند نکته درخور ملاحظه است: الف. از بیان علامه به‌خوبی معلوم می‌شود که ایشان تغییر در اعراب، نقطه و امثال آن را می‌پذیرند لیکن این مقدار از تغییر را مضر به صیانت قرآن نمی‌دانند. این ادعا درحقیقت منتهی به این معنی می‌شود که این نوع از تغییر از دائره شمول حفظ الهی مستفاد از آیه حفظِ بیرون است. ب. آیت‌الله خویی نیز در این بینش با علامه هم‌نظر است. آقای خویی با قبول تحریف بودن زیادت و نقیصه در حروف و حرکات در اختلاف قرائی آن را زیان‌بار به تواتر قرآن نمی‌داند و عدم تواتر قرائات را به این معنی می‌داند که خصوص هریک از این قرائات به طور مشخص متواتر نیست، ولی متن و ماده قرآن متواتر است. هرچند این متن در هیئت و با اعراب مختلفی نقل شده است، سرانجام قرآن منزّل در قالب یکی از این قرائات است و بقیه دچار زیادت یا نقیصه‌اند.48 علامه طباطبائی(ره) نیز اختلاف قرائات را در حدی نمی‌داند که به تحریف قرآن بینجامد. گفتنی است که اختلاف قرائات همیشه از سنخ تغییر نقطه و اعراب نیست، بلکه گاهی از نوع تقدیم و تأخیر، تبدیل و تغییر، کاهش و افزایش نیز هست. مثلاً در اینکه امام صادق(ع) در آیه تبلیغ «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّک»(مائده: 67) فرمود این‌گونه بوده است: «... ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّک [فی علی]».49 حذف تعبیر «فی علی» را اگر بتوان بر قرائت حمل نمود، مصداق تغییر مضر است، اما علامه به این حدیث حتی در بحث روایی نیز اعتنا نکرده است، بلکه روایت بیانگر شأن نزول آیه یا درصدد تفسیر آیه است. علامه این قبیل روایات را حداکثر در حد اضافات تفسیری می‌پذیرد. 2. اختلاف قرائات و تأثیر آن در المیزان هنگامی که مفسر با متن و نص قرآن روبه‌رو می‌شود، دو مقوله وحدت قرائت و تعدد آن بر وی رخ می‌نماید. در صورتی که مفسر قائل به وحدت قرائت باشد و قرائت رایج و دارج را به‌عنوان یگانه قرائت مورد اعتماد بپذیرد، فارغ از همه مباحث مربوط به قراء و قرائات در چار چوب قرائت رایج به تفسیر قرآن می‌پردازد؛ ولی اگر بر این باور باشد که قرائت رایج، یگانه قرائت واقعی نیست، بلکه تعدد قرائت یک حقیقت انکارناپذیر است یا قرائت واقعی در میان قرائات مشهور نهان است و باید با اعتنا به قرائات مختلف و تفسیر آنها به آن حقیقت پنهان دست یابد، برای وی در تفسیر قرآن راهی جز بررسی تمام قرائت‌های مشهور نخواهد بود. علامه طباطبائی(ره) ازجمله مفسران عظیم الشأنی است که با قبول شهرت قرائات‌ـ و رد تواتر آنها‌ـ و نیز نفی انحصار قرائت صحیح در قرائت رایج، به سایر قرائت‌ها نیز توجه کرده و در تفسیر گرانسنگ المیزان بر پایه همین باور به تفسیر آیات پرداخته است. اکنون به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود. أ. تنوع تفسیر بدون تصریح به ترجیح قرائت یک. علامه در تفسیر آیه «وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ»(انعام: 137) می‌نویسد: ابن‌عامر (دمشقی) کلمه «زَیَّن» را به ضم زاء و مبنی بر مفعول خوانده است و «قَتْل» را به ضم لام به‌عنوان نائب فاعل آن و «أَوْلادهمْ» را به نصب به‌عنوان مفعول مصدر و «شُرَکاؤهُمْ» را به جر به‌عنوان مضاف الیه قرائت کرده و درحقیقت میان مضاف یعنی «قَتْلَ» و مضاف الیه یعنی «شرکاء» فاصله انداخته است. غیر از ابن عامر بقیه قاریان «زَیَّنَ» را به فتح زاء و به‌عنوان فعل معلوم، و «قَتْلَ» را به نصب لام به‌عنوان مفعول «زَیَّنَ» و مضاف، و «أَوْلادِهِمْ» را به جر و مفعول «قَتْلَ» و مضاف‌الیه، و «شُرَکاؤُهُمْ» را مرفوع و به‌عنوان فاعل «زَیَّنَ» خوانده‌اند. تفسیر آیه بنابر قرائت مشهور این است که بت‌ها به دلیل محبوبیت کاذبی که در دل مشرکان دارند، کشتن فرزندان را برای آنها تزیین کرده و آن را وسیله تقرب قرار داده‌اند و این غیر از موضوع وئاد است چراکه وئاد مخصوص دختران است و این به قرینه اولاد عمومی است.50 البته بنابر قرائت ابن عامر که زین مجهول است، بی‌شک شیطان فاعل اصلی آن خواهد بود؛ برخلاف آنکه اگر زیّن معلوم باشد، فاعل آن بت‌ها است. دو. علامه طباطبائی(ره) آیه «وَ کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیاتِ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُون»َ(انعام: 105) را براساس دو قرائت دوگونه تفسیر می‌کند بدون اینکه یک قرائت را بر قرائت دیگر ترجیح دهد. در این اختلاف، عاصم، حمزه و کسایی‌ـ قاریان کوفه ـ و نافع (مدنی)، کلمه «دَرَسْتَ» را به صیغه خطاب و باب مجرد خوانده‌اند و ابن‌کثیر مکی و ابوعمرو بصری آن را به صیغه خطاب و باب مفاعله ـ دارست ـ قرائت کرده‌اند و ابن‌عامر دمشقی آن را به صیغه تأنیث و غیاب ـ دَرَسَتْ ـ خوانده است.51 علامه پس از آنکه تصریف را به بیان یک معنی به صورت‌های گوناگون برای تجمیع فایده تفسیر می‌کند، می‌نویسد: «دَرَسْتَ» از ریشه درس به معنی تعلم و تعلیم از راه تلاوت و خواندن است. بنابراین، معنی قرائت «دارست» تنها مفید این معنی است که فزونی مبانی بر افزایش معنی دلالت دارد. [بدین معنی که اگر «دَرَستَ» باشد، تنها به معنی آموختن و فراگیری است، و اگر «دارستَ» باشد به معنی فراگیری توأم با مذاکره و گفتگو است]. اما با قرائت «دَرَسَتْ» از ریشه «دروس» به معنی از بین رفتن اثر است. بر این اساس، تصریف آیات برای بیان غایاتی است ازجمله کهنه شدن این حرف‌ها و بی اثر شدن آن؛ چنان‌که کفار می‌گفتند: «یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الأَوَّلینَ»(انعام: 25). یا اینکه با اتهام به پیامبر(ص) بگویند: تو این کلمات را از اهل کتاب فراگرفته‌ای یا بگویند: دوره این حرف‌ها گذشته و امروزه هیچ سودی ندارد.52 ب. تأئید قرائت مشهور یک. علامه طباطبائی(ره) در تفسیر آیه «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الأَنْفالِ قُلِ الأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُول»(انفال: 1) ابتدا به سراغ اختلاف قرائت رفته و نوشته است: به أهل البیت(ع) و برخی دیگر مثل عبد الله بن مسعود و سعد بن أبی وقاص و طلحه بن مصرف نسبت داده شده است که اینان آیه را این گونه «یسئلونک الأنفال» قرائت کرده‌اند. درحقیقت گفته شده کلمه «عن» یا در قرائت مشهور زائد است یا در قرائت شاذ در تقدیر است.53 منظور از اهل‌بیت در اینجا امام سجاد، امام باقر، امام صادق(ع) و زید بن علی هستند.54 علامه سپس می‌افزاید به کمک سیاق می‌توان گفت آیه دلالت دارد بر اینکه میان افراد مورد اشاره در آیه منازعه و مخاصمه بوده است که هریک مدعی درستیِ سخن خود بودند و تفریعی که در ادامه آیه آمده و فرموده است: «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ» دلالت می‌کند بر اینکه مورد خصومت أنفال بوده است، و پرسشی که در ابتدای سوره بدان اشاره شده، برای قطع این خصومت آمده است. گویا اینان در امر انفال مخاصمه کردند و برای قطع آن نزد پیامبر(ص) رفتند تا مرتفع شود و این مؤید قرائت مشهور است؛ زیرا سؤال هرگاه به عن متعدی شود به معنی استعلام است، اما اگر خود به خود متعدی باشد به معنی استعطاف- در خواست - است که مناسب مقام نیست.55 به‌خوبی ملاحظه می‌شود که علامه با اهتمام تمام قرائات منسوب به ائمه(ع) را در کانون توجه قرار داده، اما به لحاظ اینکه در مقابل قرائات مشهور است، با سکوتِ توأم با تأیید مشهور عبور کرده است. دو. علامه در مواردی با بیان قرائات متعدد، به دفاع از قرائت مشهور می‌پردازد. ازجمله در آیه «وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَالأَنْصارِ وَالَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»(توبه: 100) می‌نویسد: قرائت مشهور به کسر انْصارِ و عطف بر مُهاجِرِین است، و تقدیر چنین است که پیشینیانِ نخست از مهاجران و پیشینیانِ نخست از انصار و کسانی که به نیکویی از آنها پیروی کردند از خدا راضی‌اند و خدا از آنها راضی است. اما یعقوب أنصار را به رفع خوانده است که درنتیجه همه انصار مدنظر خواهد بود نه فقط پیشینیان از آنها.56 یعقوب بن اسحاق حضرمی (م 205ق) از قراء عشره است که طبعاً قرائتش غیر مشهور است. پی نوشت ها: 1. برای اطلاع بیشتر ر.ک: دکتر عبد الوهاب طالقانی؛ «علوم قرآن و فهرست منابع»، صدیقه سلطانی‌فر و مریم حکیم‌سیما؛ «کتابشناسی قرآن و علوم قرآنی» ، و نیز محمدتقی دیاری بیدگلی؛ «درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی» 2. احمدبن محمد دمیاطی، إتحاف فضلاء البشر فى القراءات الأربعه عشر، ج1، ص3. عبد الحلیم قابه این تعریف را به شمس الدین‌بن جزری (751-833ه) نسبت داده است. رک: عبدالحلیم‌بن محمد الهادی قابه، القرائات القرآنیه، ص 24. عبدالفتاح قاضی همین تعریف را پسندیده است، البدور الزاهره فی القراءات العشر المتواتره من طریقی الشاطبیه والدره، ج1، ص4. 3. سیدمحمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ص109. 4. عبدالهادی فضلی، القراءات القرآنیه، ص94. 5. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج1، ص22 و ج1، ص133و ج2، ص216. 6. بدرالدین زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص326؛ عبدالحلیم قابه، القرائات القرآنیه، ص47. 7. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج9، ص317. حفص‌بن عمر دوری، قرائات النبی، ج1، ص167؛ عبدالهادی فضلی، القراءات القرآنیه، ص118. 8. محمدبن عیسى ترمزی، سنن ترمذی، ج5، ص194؛ صحیح مسلم، ج2، ص202؛ محمدطاهر کردی، تاریخ القرآن الکریم، ج1، ص35. 9. محمدبن حسن طوسی، تفسیر التبیان، ج1، ص7. 10. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج2، ص630. 11. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج7، ص275 و ج12، ص113. 12. همان، ج12، ص123. 13. همان، ج3، ص74؛ مسلم‌بن حجاج قشیری‌نیشابوری، صحیح مسلم، ج2، ص202؛ صحیح مسلم، ج2، ص202؛ ر.ک: محمدبن حسن حرعاملی، وسائلالشیعه، ج6، ص164. 14. سیدمحمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ص143. 15. محمدبن محمد ابن‌جزری دمشقی، النشر فی القرائات العشر، ج1، ص35. 16. همان، ج1، ص53. 17. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج3، ص75. 18. همو، قرآن در اسلام، ص143. 19. همان، ص144. 20. همان، ص142. 21. عبدالرحمن‌بن إسماعیل‌بن إبراهیم مقدسی دمشقی، معروف به أبو شامه متولد 599 و متوفای 665 هجری است. وی از مؤرخان و محدثان و نویسندگان است و مهمترین اثر وی در موضوع قرائت إبراز المعانی فی شرح الشاطبیه است و آیت الله خویی از وی به عنوان امام کبیر یاد می‌کند. (البیان فی تفسیر القرآن، ص96). 22. محمدبن محمد ابن جزری دمشقی، النشر فی قرائات العشر، ج1، ص24. 23. أبوزید محمد شرعی، کتاب جمع القرآن، ج1، ص257؛ عبدالحلیم قابه، القرائات القرآنیه، ص188. 24. عبدالحلیم قابه، القرائات القرآنیه، ص188. 25. بدرالدین زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص318. 26. سیدابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص318. 27. بدرالدین زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص232. 28. عبدالحلیم قابه، القرائات القرآنیه، ص 202. 29. سیدابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص165. 30. بیشتر مفسران اهل سنت چنین سخنی را دارند. از جمله سیدمحمود آلوسی در روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، ج4، ص14. 31. محمدبن جریر طبری، جامع البیان، ج8، ص176؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج5، ص115. 32. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص300. 33. همان، ج20،ص253. 34. جلال‌الدین سیوطی، الاتقان، ج1، ص215. 35. سیدمحمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ص144. 36. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج7، ص271. 37. همان، ج3، ص277. 38. همان، ج13،ص62. 39. همان، ج 14، ص32. 40. همان، ج4،ص301. 41. همان، ج17،ص280. 42. همان، ج17، ص89. 43. همان، ج14،ص36. 44. همان، ج12،ص113. 45. همان، ج12،ص107. 46. همان، ج6، ص145. 47. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج4، ص396. 48. سیدابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص216. 49. سیدهاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج2، ص339. 50. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج7، ص361. 51. احمدبن موسى‌بن مجاهد، السبع فی القرائات، ج1، ص264؛ سیدمحمدحسین طباطائی، المیزان ج7، ص307. 52. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج7، ص303. 53. همان، ج9، ص7. 54. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج4، ص795. 55. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 9، ص 7. 56. همو، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص372. نیز برای دیدن نمونه دیگر از این مطلب ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ص374. منابع آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 قمری. ابن‌جزری دمشقی، محمدبن محمد، النشر فی القراءات العشر، علی‌محمد الضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا. ابن‌زنجله، ابوزرعه عبدالرحمن‌بن محمد، حجه القراءات، تحقیق سعید الأفغانی، چ دوم، بیروت، مؤسسهالرساله، 1402 ق. ابن‌عطیه اندلسی، عبدالحق‌بن غالب، المحررالوجیزفی تفسیرالکتاب العزیز، بیروت دارالکتب العلمیه، 1422 ق. ابن‌فارس، أبوالحسین أحمدبن فارِس بن زکریا، مقاییس الغه، تحقیق عبدالسَّلام محمدهَارُون، اتحاد الکتاب العرب، 1423 ق. ابن‌مجاهد تمیمی، أبوبکرأحمدبن موسی، السبعه فی القراءات، تحقیق شوقی ضیف، چ دوم، قاهره، دارالمعارف،1400 ق. ابوحیان اندلسی، محمدبن یوسف، البحرالمحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دار الفکر، 1420ق. أبوزید، محمد شرعی، جمع القرآن (فی مراحله التاریخیه من العصر النبوی إلی العصر الحدیث)، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا. أبوشامه، عبدالرحمن‌بن إسماعیل، شرح شاطبیه(إبرازالمعانی من حرزالأمانی فی‌القراءات السبع للإمام الشاطبی)، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا. بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، مؤسسه البعثه، 1415 ق. بخاری جعفی، ابوعبدالله محمدبن إبراهیم‌بن اسماعیل، التاریخ الصغیر، تحقیق محمود إبراهیم زاید، حلب/ قاهره، دار الوعی/ مکتبه دار التراث، 1397 ق. بغوی، حسین‌بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420 ق. ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، الأحادیث مذیله بأحکام الألبانی علیها، تحقیق أحمد محمد شاکر و دیگران، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا. تفتازانی، سعدالدین، مختصر المعانی، دار الفکر، قم، 1411ق. حافظ‌شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد، دیوان حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، چ سوم، نگاران قلم، 1383. حرعاملی، محمدبن الحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1409 ق. حموی، ابوالعباس، أحمدبن عمربن محمد، القواعد و الإشارات فی أصول القراءات، تحقیق عبد الکریم محمد الحسن بکار، دمشق، دار القلم، 1406ق. دمیاطی، شهاب‌الدین أحمدبن محمد، إتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعه عشر، تحقیق أنس مهره، لبنان، دار النشر/ دار الکتب العلمیه، 1419ق. دوری، ابوعمر حفص‌بن عمر بن عبدالعزیز، جزء فیه قراءات النبی، حکمت بشیر یاسین، مدینه منوره، مکتبه الدار، 1988 م. دیاری، محمدتقی، درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، قم، دانشگاه قم، 1385. رخ‌شاد، محمدحسین، در محضر علامه طباطبائی، بی‌جا، نهاوندی، 1380. زرقانی، محمدعبدالعظیم، مناهل‌العرفان فی علوم‌القرآن، تحقیق مکتب البحوث و الدراسات، بیروت، دار الفکر، 1996م. زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، المکتبه العصریه، بی‌تا. زمخشری، جارالله محمودبن عمر، الکشاف عن حقائق التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق. سلطانی‌فر، صدیقه و مریم حکیم‌سیما، کتابشناسی قرآن و علوم قرآن، بی‌جا، سازمان تبلیغات اسلامی، 1380. سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید مندوب، بی‌جا، دار الفکر، 1416ق. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، 1404 ق صدوق محمدبن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، بی‌جا، دار العالم للنشر (جهان)، 1378 ق. ـــــ ، معانی الأخبار، قم، جامعه مدرسین 1361. طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان، چ پنجم، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، 1417 ق. ـــــ ، قرآن در اسلام، چ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1372. طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1406 ق. طبری، محمدبن جریر، جامع البیان عن تأویل القرآن، تحققق أحمد محمد شاکر، مؤسسه الرساله. طوسی، محمدبن الحسن، التبیان، تقدیم شیخ آغابزرگ تهرانی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، بی‌تا. فضلی، عبدالهادی، القرائات القرآنیه (مقدمه‌ای بر قراءات قرآن کریم)، ترجمه سیدمحمدباقر حجتی، بی‌جا، أسوه (وابسته به سازمان حج و اوقاف و امور خیریه)، بی‌تا. فیومی، احمدبن محمد، المصباح المنیر، چ دوم، قم، دارالهجره، 1414 ق. قابه، عبدالحلیم بن محمد الهادی، القرائات القرآنیه، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1999 میلادی. قاضی، عبد الفتاح، البدور الزاهره فی القراءات العشر المتواتره من طریقی الشاطبیه والدره، بی‌جا، بی‌تا. قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364. قشیری نیشابوری، مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح المسمی صحیح مسلم، بیروت، دار الجیل بی‌تا. کردی، محمدطاهر، تاریخ القرآن الکریم، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، چ چهارم، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1365. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، بی‌جا، مؤسسه التمهید، 1386. موسوی خوئی، السیدأبوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چ چهارم، بیروت، دار الزهراء للطباعه والنشر والتوزیع، 1395 ق. میبدی، رشیدالدین، کشف الأسرار و عده الأبرار، تهران، امیر کبیر، 1371. محمد فاکر میبدی/ دانشیار جامعه المصطفی العالمیه منبع: دوفصل‌نامه قرآن شناخت شماره 8 ادامه دارد ...
93/08/24 - 00:30
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 25]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها