محبوبترینها
معرفی چت روم مرام چت؛ بهترین چت روم فارسی برای حل همه مشکلات
از کجا بفهمیم قاشق چنگال اصل است | قاشق چنگال تقلبی نخرید!
با چاپ روی وسایل یک کسب و کار پرسود بسازید
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1799669753
الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام و دلالت‌های آن برای الگوهای نوین
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام و دلالت‌های آن برای الگوهای نوین
با عنایت به موفقیت الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام و قابلیت تعمیم مختصات و ویژگی‌های مزبور به شرایط جوامع کنونی، انتظار می‌رود بهره‌گیری از در طراحی الگوهای جدید تأمین اجتماعی به برون‌رفت از مشکلات موجود کمک کند.
بخش اول چکیده امروزه الگوهای متعارف تأمین اجتماعی سرمایه‌داری با چالش‌های فراوانی از جمله بحران‌های عمیق مالی مواجه‌اند. بروز این چالش‌ها، تدوین الگوی تأمین اجتماعی اسلامی را به ضرورتی اساسی تبدیل نموده است. در این تحقیق این فرضیه را مطرح می‌کنیم که می‌توان با به کارگیری روش تاریخی، الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام را کشف و پس از الغاء خصوصیات عصری آن، به الگوی مناسبی برای جوامع امروزی دست یافت. یافته‌های تحقیق که به روش تحلیل تاریخی انجام شده نشان می‌دهد در صدر اسلام الگوی متمایز و موفقی از تأمین اجتماعی وجود داشته است. این الگو متضمن ویژگی‌های برجسته‌ای چون: جامعه محوری (به جای دولت محوری)، استحقاق گرایی(به جای عام گرایی)، محله محوری(به جای تمرکزگرایی)، عدم دوگانگی کسورات مالیات و تأمین اجتماعی بوده است که توجه به آنها در طراحی الگوهای نوین تأمین اجتماعی به حل مشکلات موجود کمک خواهد کرد. مقدمه تأمین اجتماعی در جوامع امروزی، برپایه اهداف، منابع و راهبردهای معینی استوار گردیده است. سازمان بین‌المللی کار در تعریف تأمین اجتماعی می‌گوید: «تأمین اجتماعی به منزلة حمایتی است که جامعه در قبال پریشانی‌های اجتماعی و اقتصادی پدید آمده به واسطة قطع یا کاهش شدید درآمد افراد بر اثر بیکاری، بیماری، بارداری، ازکار افتادگی، سالمندی، فوت و همچنین افزایش هزینه‌های درمان و نگهداری خانواده(عائله‌مندی) به اعضای خود ارائه می‌دهد»(مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی، 1378، ص6). مفهوم و محتوای تأمین اجتماعی در طول یک قرن اخیر با تحولاتی همراه بوده است. در ابتدای پیدایش این مفهوم، تأمین اجتماعی برنامه‌ای برای حمایت از افرادی بود که از عهده فراهم کردن نیازهای زندگی عادی خود بازمی‌ماندند. در این دوره، تأمین اجتماعی مفهومی نزدیک به بیمه‌های اجتماعی داشت. پس از جنگ جهانی دوم، نیازهای اولیه انسان‌ها در زمینه‌های بهداشت، غذا، پوشاک، مسکن، حمل و نقل و سوخت، مورد توجه قرار گرفت و دولت موظف به تأمین حداقل‌ها برای همه کسانی گردید که قادر به تأمین آن نبودند و به تدریج، عنوان «تأمین اجتماعی»، جایگزین «بیمه‌های اجتماعی» گردید (رک: موسوی، 1391). در چند دهه اخیر، به جای تلاش برای ارتقای وضع اقتصادی برخی افراد جامعه، تا حد نزدیک شدن به سطح قابل قبول، بر ارتقای شرایط و کیفیت زندگی برای مجموعه جامعه تأکید می‌شود. در این دوره، تأمین اجتماعی به‌مفهوم تکامل یافته‌ای از رفاه اجتماعی نزدیک گردید و تا حد برقراری نظام فراگیر بهداشت و درمان، خدمات آموزش ملی، معافیت‌های مالیاتی، قوانین حداقل دستمزد، تضمین خرید محصولات کشاورزی، طرح‌های ساخت و تأمین مسکن، پرداخت یارانه‌های مصرفی و تولیدی توسعه پیدا کرد. موارد تحت پوشش تأمین اجتماعی، با توجه به سطح توسعه یافتگی و قوانین و تعاریف خاص کشورها متفاوت است. بنابراین، دستیابی به یک فهرست جامعی از آنها، که مورد اتفاق همه کشورها باشد، مشکل است (رک: طالب، 1368، ص49). صرف‌نظر از اصل اندیشه تأمین اجتماعی، الگوهای رایج آن به لحاظ بسیاری از ویژگی‌ها بر پایه تحولات و اقداماتی شکل گرفته که پس از رنسانس توسط دولت‌های اروپایی به وجود آمد. بی‌گمان ظهور اصل این اندیشه و تحول الگوهای عملیاتی آن در طول تاریخ، دارای سابقه‌ای طولانی است. یکی از فرازهای تاریخی که مطالعه آن چگونگی پیدایی اندیشه تأمین اجتماعی و نقش ادیان الهی در این زمینه را روشن می‌کند، تاریخ صدر اسلام است. این مقاله، تجربه تاریخی صدر اسلام (از آغاز ظهور تا زمان عمربن عبدالعزیز) در زمینه تأمین اجتماعی را به روش تاریخی معرفی می‌کند. آنچه در این مقطع از تاریخ اتفاق افتاده است، حاوی برخی ویژگی‌های محیطی و عصری است. این جنبه از برنامه‌های تأمین اجتماعی در هر عصری، متناسب با اوضاع علمی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیایی حاکم، قابل تحول و تکامل است. اما فارغ از این ابعاد و اقتضائات عصری، بسیاری از ابعاد قابل تعمیم نیز وجود دارد که حاوی تجربیات ارزشمندی برای طراحی سیاستهای اجتماعی در سایر ادوار تاریخی است. پیشینة تحقیق در ادبیات موجود در خصوص بیمه‌های تجاری و راهبردهای حمایتی تأمین اجتماعی و موضوعات پیرامونی آن مانند عدالت اجتماعی، فقر و انفاق پژوهش‌های گوناگون به عمل آمده است. در خصوص پژوهش‌های ناظر بر کلّیت تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام نیز آثاری از رفیق یونس المصری، محمد نجات الله صدیقی، عبدالله ناصح علوان، محمد ابوزهره، علی باقری و ضیاء الدین کیاءالحسینی، مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی، محمدحسن محمدی‌مهر و دیگران منتشر گردیده است. بسیاری از این تحقیقات، در مواجهه با الگوی تأمین اجتماعی معاصر رویکردی تأییدی داشته و یا صرفاً به بیان برخی تمایزات الگوی تأمین اجتماعی اسلام پرداخته‌اند. مناسب‌ترین نظریه در باب اندیشه تأمین اجتماعی در اسلام، توسط شهید صدر در اواخر کتاب اقتصادنا مطرح شده و نکته اساسی آن، تأکید بر مسئولیت مردم به‌عنوان یکی از پایه‌های اساسی تأمین اجتماعی است. در میان این آثار، تحقیقی که به‌صورت مبنایی، درصدد معرفی الگوی مستقل و روزآمد تأمین اجتماعی اسلامی باشد، مشاهده نمی‌شود. در زمینه مطالعه الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام و استخراج نکات قابل تعمیم آن به الگوهای تأمین اجتماعی معاصر نیز مطالعه‌ای صورت نگرفته است. مبانی الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام در شبه جزیرة عصر جاهلی، الگوی متشکلی برای تأمین و یا تکافل اجتماعی وجود نداشت. مؤثرترین عامل در شکل‌گیری عناصر یک الگوی رفتاری و نهاد اجتماعی، زیربناهای بینشی و ارزشی حاکم بر آن است. از این‌رو، پیامبر اکرم(ص) اولین گام تأسیس نظام موردنظر خود را با دعوت به توحید و تحکیم مبانی اعتقادی رفتارها و نهادهای اجتماعی آغاز نمود (مجلسی، 1403ق، ج18، ص202). ایمان به قیامت و زندگی بی‌منتهای آخرت و وعده نعمت‌های بهشتی به کسانی که در راه خدا ایستادگی کنند، یکی از ارکان عقایدی بود که رسول خدا(ص) مردم را با آن آشنا کرد. این دو عقیده، پایه‌های استواری بود که سایر اجزا و عناصر فرهنگ جدید بر روی آن قرار گرفته و زمینة لازم برای پیاده کردن برنامه‌های تحول در سایر عرصه‌های زندگی از جمله الگوی تأمین اجتماعی را فراهم ساخت. پس از مهاجرت به مدینه، اولین اقدام پیامبر(ص) تأسیس، تقویت و سازماندهی نهادهای اجتماعی برای اعمال سیاستهای تأمین اجتماعی بود. خانواده اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که کارکردهای مهمی در زمینة حمایت از کودکان، سالخوردگان، زنان و آسیب‌دیدگان ایفا می‌کند. این نهاد، پیش از اسلام نیز وجود داشت و پیامبر اکرم(ص) از جهات متعددی به تقویت آن پرداخت: اول، اصل تشکیل خانواده با تشویق جوانان و افراد مجرد به ازدواج مورد تأکید قرار گرفت. دوم، پیوندهای عاطفی میان اعضای خانواده، بخصوص میان همسران با یکدیگر و فرزندان و والدین، در سایه ارشادات ایشان استحکام بیشتری یافت. سوم، روابط اقتصادی و مالی میان اعضای خانواده مانند تقسیم کار بین زن و شوهر، وجوب نفقه همسر و ضرورت تأمین نیازهای فرزندان و والدین و در مراتب بعدی، سایر خویشاوندان تبیین گردید (محمدی ریشهری، 1386، ص217، ح630). عشیره، حلقه دیگری از مجموعه نهادهای اجتماعی است که از به‌هم پیوستن خانواده‌ها و افراد خویشاوند تشکیل می‌شود. این نهاد نیز کارکردهای مفیدی در زمینه حمایت‌های اجتماعی دارد. از آن جمله می‌توان به مشارکت در پرداخت دیه جرایم غیرعمدی (دیه عاقله) اشاره کرد. چنین کارکردی، پیش از اسلام وجود داشت. پیامبر اکرم(ص) نیز آن را تأیید نمود (قابل، 1383، ص401). از به‌هم پیوستن افراد، خانواده‌ها و عشیره‌های وابسته، واحد بزرگتری به نام «قبیله» تشکیل می‌گردید که آن هم پیش از اسلام سابقه داشت و در مواردی چون سازماندهی واحدهای اجتماعی برای دریافت کمک‌ها، دارای آثار مثبتی بود به همین جهت از آن نیز استفاده می‌شد. عامل مشترکی که در تمامی این واحدهای اجتماعی سبب وحدت می‌گردید، عوامل طبیعی چون خون، خویشاوندی، نژاد و قومیت بود. این عوامل، دارای دو نقص کلی بودند: اول، قدرت انسجام بخشی آنها از محدوه قبیله فراتر نمی‌رفت و بنابراین نهادی که جامع تمامی قبایل و افراد یک ملت باشد را پشتیبانی نمی‌کرد. دوم، در همان حد پایین‌تر از قبیله نیز عاملی برای هماهنگی در موارد تزاحم منافع نبود. پیامبر اکرم(ص) ضمن اینکه نهادهای موجود و عوامل طبیعی پیوندهای اجتماعی را، به لحاظ کارکردهای مثبتی که داشت، به‌طور کلی نفی نکرد، بلکه برخی از آنها را مورد تشویق نیز قرار داد، بر عامل وحدت و پیوند تأکید نمود، که هم از قدرت انسجام‌بخشی برای پیوستگی کل اجتماع برخوردار بود و هم با جهت‌دهی به پیوندهای طبیعی و قرار دادن آنها در مسیر هدف واحد، قادر به حل تزاحم میان نهادهای کوچکتر بود. این عامل وابستگی دینی و ایمانی افراد با یکدیگر و واحدهای اجتماعی بودند (توبه: 23-24). پیامبر اکرم(ص) بر پایه عامل وحدت ایمانی، در اولین ماه‌های استقرار در مدینه، دو اقدام بسیار اساسی انجام دادند. گام اول، تدوین اساسنامة امت اسلامی بود. این اساسنامه حاوی فرازهای حمایتی بسیار مهمی بود. مثلاً در یکی از بندهای آن آمده است: «وأنّ المؤمنین لایَترُکون مَفرحاً بَینهم أن یُعطوه بالمَعروف فی فِداءٍ أو عَقلٍ». کلمه «مفرح»، چنانکه در کتب ادبیات مانند سیره ابن هشام و نهایه ابن‌اثیر گفته شده، به‌معنای هر چیزی مانند بدهکاری، عیالمندی و ورشکستگی است که تحمل بار آن بر انسان سنگین باشد (احمدی میانجی، 1419ق، ص24). این عبارت بیانگر این است که در صورت بروز چنین مواردی برای هریک از مؤمنان، سایر مومنان او را در تحمل بار این مشکلات تنها نمی‌گذارند، بلکه در حل آن به روش‌های متعارف مانند پرداخت خسارت و خون‌بها او را یاری خواهند نمود. گام دوم پیامبر(ص)، انعقاد پیمان اخوت میان مسلمانان بود. در اثر این پیمان، مهاجران که فاقد مسکن، شغل و درآمد کافی برای اداره زندگی خود بودند، در مال و زندگی برادران انصار خود شریک شدند. از این طریق زمینه اسکان، اشتغال و کسب درآمد برای آنان فراهم شد. برای آن دسته از مسلمانانی که موفق به انعقاد پیمان برادری نشده بودند، در کنار مسجد، محلی به نام «صُفّه» در نظر گرفته شد که در همانجا زندگی می‌کردند و نیازهای زندگی آنها نیز با کمک سایر مسلمانان تأمین می‌گردید (کتانی، 1384، ص221-224). با توصیه‌های فراوان رسول خدا(ص) در زمینة رعایت ارزش‌هایی مانند اخوت، محبت، مؤاسات، تعاون، وحدت و پرهیز از اختلاف یاران حضرت، همان‌گونه که برای رفع نیازهای خود تلاش می‌کردند، نیازهای جامعه را نیز در نظر داشته برای رفع آن نیز تلاش و برنامه‌ریزی می‌کردند. اقدامات، راهبردها و سازوکارهای اجرایی آموزه‌های نبوی(ص) و علوی(ع) در زمینة اقدامات و شیوه‌های تحقق اهداف تأمین اجتماعی مشتمل بر جنبه‌های متعددی است. در اینجا با توجه به اهمیت رُتبی و سیر تاریخی اقدامات، این سازوکارها را در سه محور پی‌ریزی اقتصاد سالم، بسیج مشارکت‌های مردمی و تشریع نهادهای قانونی بیت‌المال، بررسی می‌کنیم. پی‌ریزی اقتصاد سالم و ایجاد زمینة خوداتکایی افراد پیامبر اکرم(ص) در سیاستهای مقطعی و کوتاه‌مدت خود همواره رسیدگی به نیازمندان جامعه را به‌عنوان یک اصل لازم‌الرعایه دنبال می‌کردند و از هیچ کوششی برای آن فروگذار نمی‌کردند. با این وجود، حضرت در سیاست عمومی و بلندمدت خود در زمینه تأمین نیازهای زندگی، بر این عقیده بودند که افراد با در اختیار داشتن کار و سرمایه مناسب، بتوانند با عزت و کرامت مخارج زندگی خود را تأمین کنند. از این‌رو، ایشان از نیازخواهی، تنبلی و تکدی‌گری به شدت نهی و بر لزوم کار و تلاش برای کسب روزی الهی تأکید می‌کردند. نقل‌های تاریخی فراوان حاکی از این است که حضرت بسیاری از متقاضیان کمک‌های نقدی را، که بالقوه توان کار و استغنای مالی داشتند، پیش از اظهار حاجت، به کسب درآمد و خوداتکایی راهنمایی کرده، می‌فرمودند: هر کس دری از نیازخواهی را به روی خود بگشاید، هفتاد باب فقر بر روی او گشوده خواهد شد. در اثر این توصیه‌ها، یاران حضرت به چنان روحیه عزت و خوداتّکایی رسیدند که اگر کسی سوار بر اسب بود و شلاق او بر زمین می‌افتاد، برای برداشتن آن از کسی درخواست کمک نمی‌کرد (محمدی ریشهری، 1416ق، ج2، ص 24-1222). با اعتقاد به چنین سیاستی، حضرت تدابیر گسترده‌ای برای پی‌ریزی اقتصاد سالم و کارآمد به عمل آوردند. آن‌گاه که اموال و املاک بنی النضیر بدون جنگ به تصرف مسلمانان در آمد و به حکم قرآن، اختیار آن به رسول خدا(ص) واگذار گردید، حضرت با تقسیم آن در میان مهاجران و دو نفر از فقرای انصار، سرمایه لازم را برای خودکفایی مهاجران و قطع وابستگی آنان به انصار فراهم نمودند و همگان را به افزایش کشت محصولات کشاورزی فراخواندند (الهندی، 1379، ج 4، ص33). اجازه عمومی احیا و تشویق مسلمانان به آباد کردن زمین در همین راستا صادر گردید. تجارت و بازرگانی هم در نظر رسول خدا(ص) اهمیت فراوانی داشت. حضرت برای بهبود عملکرد بازار حقوق معاملات مانند حرمت ربا، حرمت احتکار، پرهیز از قیمت‌گذاری غیرضرور، آزادی فعالیت‌های اقتصادی، لزوم احترام به قراردادها، حرمت مال مردم، حرمت کم فروشی و... و اخلاق تجارت مانند تعاون، انصاف،آسان گیری در معاملات، قناعت به سود کم و.. را به‌طور موکد و مداوم گوشزد نموده، بر حسن اجرای آن نظارت می‌نمودند (محمدی ریشهری، 1386، ص173-210). با اجرای این سیاست‌ها، حضرت به‌دنبال این بود که از تمرکز سرمایه در دست عده‌ای خاص و محدود جلوگیری کرده و تحقق پیشرفت همراه با عدالت را تسهیل نماید. این سیاست نه‌تنها به کاهش فقر می‌انجامد بلکه کاهش تقاضا برای خدمات تأمین اجتماعی را در پی خواهد داشت. بسیج مشارکت‌های مردمی مشارکت‌های مردمی، که امروزه از آن به‌عنوان «تکافل عمومی» یاد می‌شود، یکی از پایه‌های اصلی سیاستهای تأمین اجتماعی پیامبر اکرم(ص) محسوب می‌شود. حضرت، با اتکا به انگیزه‌های ایمانی و نگرشی، که در بستر همبستگی‌های اجتماعی شکل گرفته بود، به‌طور مداوم مسلمانان، به‌ویژه ثروتمندان جامعه را به یاری نیازمندان ترغیب می‌کردند. اجرای این سیاست از اولین روزهای دعوت پیامبر(ص) در مکه، در دستور کار قرار گرفت. در طول تمامی سال‌های پیش از هجرت و سال‌های آغازین پس از هجرت تا زمان تشریع خمس و زکات، مشارکت‌های مردمی تنها منبع هزینه‌های عمومی مانند تأمین نیازهای تهیدستان، مخارج جنگ، ساختن اماکن عمومی مانند مسجد، پل، جاده و احداث منابع درآمدزا مانند باغ‌ها، قنوات، مراکز تجاری و تولیدی و وقف درآمد آنها برای نیازمندان و سرمایه‌گذاری در امور فرهنگی مانند تبلیغ اسلام و ارتقای سطح آموزش عمومی بوده است. در حدیث ابوسعید خدری آمده است: ما در حال سفر بودیم که مردی سوار بر مرکبی آمد و مدام اطراف خود را نگاه می‌کرد. رسول خدا(ص) فرمود: هر کس مرکب اضافی در اختیار دارد، آن را به کسی بدهد که دارای مرکب و وسیلهای نیست. هر کس توشه اضافهای دارد، آن را به افراد بی‌توشه بدهد. پس از آن رسول خدا(ص) در مورد اقسام مال و مسئولیت همراهان، آنچنان صحبت فرمود که ما به این نتیجه رسیدیم که هیچ حقی در مورد اموال اضافه خود نداریم و آن را باید در راه خدا و مصالح مردم مورد استفاده قرار دهیم (محمدی ریشهری، 1386، ص225). عمران‌بن حصین می‌گوید: «رسول خدا(ص) برای ما خطبه‌ای نخواند، مگر آنکه ما را به صدقه دادن امر فرمود» (دارمی، 1412ق، ص 416). در اثر رهنمودهای ایشان، هیچ‌یک از اصحاب توانگر نماند، مگر آنکه چیزی را بر فقرا وقف کرده بود. ابن شبّه در کتاب تاریخ المدینه المنوره (ابن‌شبه، 1368، ص173-231)، گزارش کاملی از موقوفات پیامبر اکرم(ص) و یاران ایشان نقل کرده است. بارزترین نمونة این رفتار، در کارنامة پرافتخار زندگانی امام علی(ع) ثبت شده است (حسینی، 1386، ص87ـ110). مطالعة سیرة پیامبر اکرم(ص) نشان می‌دهد، سیاست ایشان در جانب عرضه خدمات تأمین اجتماعی، بر افزایش عرضه بوده است. اگر این سیاست را در کنار سیاست کاهش تقاضای خدمات از طریق سیاست خوداتکایی و توانمندسازی افراد در نظر بگیریم، به این نتیجه می‌رسیم که ایشان بازار عرضه و تقاضای خدمات تأمین اجتماعی را به وضعیت تعادل خودکار نزدیک نموده، زمینه نیاز به دخالت دولت را به حداقل میزان خود تقلیل داده‌اند. تشریع نهادهای قانونی تأمین اجتماعی به لحاظ سیر تاریخی، تشریع منابع قانونی تأمین اجتماعی، آخرین حلقه اقدامات انجام‌شده برای استقرار نظام تأمین اجتماعی در صدر اسلام است. باید توجه داشت که دولت نبوی(ص) به‌دلیل برخورداری از صبغة الهی و مسئولیت‌های متنوعی که هم به‌عنوان واضع و مجری منابع قانونی و هم به‌عنوان سالم‌سازی بازار و جهت‌دهی به مشارکت‌های داوطلبانه مردمی به سمت استقرار عدالت اجتماعی و تکامل معنوی آنها به عهده داشت، در تمامی راهکارهای تأمین اجتماعی نقش بسیار اساسی و مهمی را ایفا می‌نمود. اولین منابع قانونی درآمدهای دولت، انفال، ثروت‌های طبیعی و خمس بود که در سال دوم هجری با نزول آیاتی از سورة انفال در جریان تقسیم غنایم جنگ بدر تشریع گردید (ابن ابى‌الحدید، 1387ق، ج14، ص165). «انفال» در اصطلاح فقه شیعه، چیزى است که مقام امامت مالک آن است. موارد آن عبارتند از: زمین‌هایى که بدون جنگ به تصرف مسلمانان درمى‌آید. «فىء»، زمین‌هاى موات، وسط دره‌ها، جنگل‌ها و سر کوه‌ها و هر آنچه در آنها وجود دارد، آبادى‌هایى که صاحب ندارند، صفایا و قطایع ملوک، غنایم جهادِ خودسرانه، ارث بدون وارث، معادن و دریاها (بنا بر قولى) را شامل می‌شود. موارد وجوب پرداخت خمس نیز عبارتند از: غنایم جنگی، معدن، کنز، غوص، درآمد مازاد بر مخارج سالانه زندگی، زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد و مال حلال مخلوط به حرام (موسوی خمینی، 1406ق، ص302-316). قانون فی‌ء، یعنی غنایم به دست‌آمده بدون جنگ) که در فقه شیعه جزئی از انفال به حساب می‌آید، در سال چهارم هجرى، و در ضمن سوره حشر تشریع گردید. در سال هشتم هجرى، قانون زکات با نزول آیه 103 توبه بر پیامبر(ص) ابلاغ گردید. ایشان بر اساس این قانون از گندم، جو، خرما، کشمش، گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره زکات دریافت کرد. امام علی(ع) در زمان حکومت خود، مالیاتی شبیه زکات بر انواعی از اسب‌ها وضع نمود. قانون جزیه (مالیاتى که بر رئوس اهل ذمه وضع مى‌شد)، در سال هشتم هجرى، با نزول آیه 29 توبه ابلاغ شد. تحول عمده در میزان درآمدهاى عمومى، با فتح اراضى سواد (قسمتى از عراق) و قسمت‌هایى از ایران در زمان عمر به وقوع پیوست. بعضى از نویسندگان، مبدأ پیدایش نهاد خراج را از همین زمان ذکر کرده‌اند (شهابى، 1366، ص230). سازوکار دولت و نهادهای قانونی بیت‌المال در صدر اسلام، از جهات گوناگون کارکردهای مهمی در زمینه تأمین اجتماعی داشته است. اولین نکته در این زمینه، وجود معافیت‌های مالیاتی است. این معافیت‌ها در خمس و زکات به‌صورت حدّ نصاب وجوب پرداخت، و در مورد جزیه و خراج با تأکید بر این نکته بیان شده است که این مالیات‌ها باید از مازاد درآمد مردم گرفته شوند. در یکى از نامه‌هاى امام علی(ع) به مسئولان خراج آمده است: «[خراج‌دهندگان] را بر خارج از طاقتشان تکلیف نکنید و با مردم به انصاف رفتار کنید و بر نیازهاى آنان صبور باشید» (منقری، 1382ق، ص108؛ نهج‌البلاغه، نامه51). حضرت در توصیه دیگری به یکی از مأموران جمع‌آوری خراج فرمود: «مبادا مسلمان یا یهودى یا مسیحىاى را براى ستاندنِ درهمى خراج، بزنى یا براى گرفتن درهمى، چهارپایى را که با آن کار مىکنند، بفروشى که ما مأموریم تا زیاده مال ایشان را بگیریم» (کلینى، 1389، ج3، ص540). نکتة دوم اینکه قاعدة کلی در تعیین میزان حقوق کارگزاران دولت تأمین حد کفایت مخارج زندگی آنان بود. در روایتی از رسول خدا(ص) آمده است: هر کسی که از جانب ما کاری به او واگذار می‌شود، اگر همسر ندارد همسر اختیار کند. اگرخدمتکار ندارد، خادم بگیرد. اگر فاقد مسکن است، منزل انتخاب کند و اگر مَرکب ندارد، مرکبی تهیه کند، هر کس بیش از این برداشت کند، خیانت کار و یا سارق است (ابن زنجویه، 1406ق، ص499). نکته سوم، جایگاه تأمین نیازهای معیشتی مردم در ویژگی‌های مصارف بیت‌المال و منابع قانونی درآمدهای آن نمایان است. در ناحیه مصارف، چنانکه در بررسی اهداف تأمین اجتماعی در صدر اسلام گذشت، تأمین نیازهای اقشار آسیب‌پذیر مانند فقیران، بدهکاران، بردگان، سالمندانِ از کارافتاده و بیماران، اولین اولویت مصرف و مهم‌ترین هدف وضع این منابع بوده است. در ناحیه منابع نیز موارد اخذ زکات عمدتاً اموالی مانند محصولات دامی و کشاورزی است که ناظر بر نیازهای معیشتی مردم بوده است (حسینی، 1389، ص148-180). در سیاستهای حمایتی صدر اسلام در بازار کار، علاوه براینکه به‌عنوان یک اصل اخلاقی بر تناسب میزان دستمزدها با تأمین نیازهای کارگران و کارگزاران تأکید می‌شد، مواردی که حاکی از تعیین میزان دستمزد و یا وضع حداقل دستمزد توسط دولت باشد مشاهده نمی‌شود (قرضاوی، 1390، ص490-493). در بازار کالاها و خدمات آن دوره نیز در حالی‌که سالم‌سازی بازار به شیوه‌های مناسب، همواره مورد توجه بوده، موردی که حاکی از قیمت‌گذاری توسط دولت باشد، به چشم نمی‌خورد. حتّی رسول خدا(ص) در مواردی که کالا در بازار کمیاب شده بود و فقط یک نفر مقداری از آن را در اختیار داشت و برخی از یاران حضرت خواستار تعیین قیمت توسط ایشان بودند، از این کار شدیداً امتناع فرمود (محمدی ریشهری، 1386، ص173-191). یکی از نکات بسیار مهم و درس‌آموز دولت‌های نبوی(ص) و علوی(ع) در رسیدگی به فقرا، میزان حساسیت آنها به این امر است. پیامبر(ص) رسالت خود را هزینه کردن و تخصیص مال معرفی فرمود: «لَم نُبعَث لِجَمعِ المالِ، ولکِن بُعِثنا لاِءِنفاقِهِ» (طبرسی، 1418ق، ص321). در این زمینه، روایات تاریخی زیادی از سیره عملی پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) وارد شده است که حاوی درس‌های بسیار مهمی برای حاکمان جامعه اسلامی است. منابع ابن ابى‌الحدید، عبدالحمید‌بن محمد (1387ق)، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چ دوم، بیروت، داراحیاء التراث. ابن زنجویه، حمید (1406ق)، الاموال، ریاض، الدراسات الاسلامیه. ابن‌شبه، نمیرى بصرى (1368)، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر. احمدی میانجی، علی (1419ق)، مکاتیب الرسول، تهران، موسسه فرهنگی دارالحدیث. حسینی، سیدرضا (1389)، معیارهای عدالت در منابع و مصارف بیت‌المال، در: مجموعه مقالات دومین همایش مالیات‌های اسلامی، جایگاه مالیات‌های اسلامی و متعارف و ارتباط متقابل آنها، دانشگاه مفید. ـــــ، (1386)، سیرة اقتصادی امام علی(ع)، چ پنجم، تهران، کانون اندیشه جوان. حسینی، سیدمجتبی (1378)، تاریخچه سیاسی اقتصادی صدر اسلام، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی. دارمی، عبد اللّهبن عبدالرحمن (1412ق) سنن الدارمی، تحقیق مصطفى دیب البغا، بیروت، دار القلم. سیریل، الگود (1371)، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمة باهر فرقانی، چ دوم، تهران، امیرکبیر. شهابى، محمود (1366)، ادوار فقه، چ دوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى. صاحب فصول، مرتضی (1382)، شکاف طبقاتی توزیع مجدد ثروت و رهیافت‌های قرآنی، قم، مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره). صدر، سیدکاظم (1387)، اقتصاد صدر اسلام، چ دوم، تهران، دانشگاه شهید بهشتی. طالب، مهدی (1368)، تأمین اجتماعی، مشهد، بنیاد فرهنگی آستان قدس رضوی. طبرسی، فضل‌بن حسن (1418ق)، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، قم، دارالحدیث. طوسى، محمدبن حسن (1401ق)، تهذیب الاحکام فى شرح المقنعه، بیروت، دارالتعارف. عسقلانی، ابن‌حجر، (بی‌تا)، فتح الباری، چ دوم، بیروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر. قابل، احمد (1383)، اسلام و تأمین اجتماعی، تهران، موسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی. قرضاوی، یوسف (1390)، نقش ارزش‌ها و اخلاق در ارتباط با اقتصاد اسلامی، ترجمة عبدالعزیز سلیمی، تهران، احسان. کتانی، عبدالحی (1384)، نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. کلینى، محمدبن یعقوب (1389)، الکافى، تحقیق على‌اکبر غفارى، چ دوم، بیروت، دارصعب و دارالتعارف. مجلسى، محمدباقر (1403ق)، بحارالأنوار، چ دوم، بیروت، مؤسسه الوفاء. محمدی رى شهرى، محمد (1421ق)، موسوعة الامام على‌بن ابى‌طالب فى الکتاب والسنه، بمساعدة محمدکاظم طباطبایى و محمود طباطبایى، قم، دارالحدیث. ـــــ، (1386)، التنمیه الاقتصادیه فىالکتاب والسنه، بمساعدة سید رضا حسینی، قم، دارالحدیث. ـــــ، (1416ق)، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث. منتظری، حسنیعلی (1413ق)، الاحکام الشریعه، قم، تفکر. منقرى، نصر‌بن مزاحم (1382ق)، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چ دوم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى. موسوی، سیده‌زینب (1391)، دولت رفاه، http://www.refaheejtemaee.blogfa.com، دانلود 10/05/1391. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1406ق)، چ پنجم، تهران، منشورات مکتبه اعتماد الکاظمی. مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی (1387)، خلاصه گزارش نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی، تهران، مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی. منبع: فصلنامه معرفت اقتصادی – شماره 6 ادامه دارد/
93/07/28 - 01:15
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 25]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها