محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1830074636
عرفان در قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
عرفان در قرآن
خطوط کلی عرفان در منابع اصیل اسلامی وجود صریح و قوی دارد و اصلاً عرفان خمیرمایه دین مبین اسلام است و به خوبی بطلان نظریه وارداتی بودن عرفان در اسلام معلوم می شود.
یکی از پرسش‌های کلیدی و بنیادین که همواره پیش روی عرفان‌پژوهان و حتّی مشتاقان سیر و سلوک عرفانی که بیشتر دلداده ساحت عملی عرفان بودند، وجود داشته و دارد، این است که آیا عرفان، در قرآن آموزه‌ها و گزاره‌های وحیانی دارد یا نه؟ به بیان دیگر، عرفان اسلامی، اسلامی است یا به تدریج، اسلامی شده است؟ یعنی نا‌آشنا و بیگانه‌ای بود که آشنا و یگانه شد؟ و اگر مسأله را به زبان امروزین طرح کنیم، چنین خواهد شد که آیا عرفان اسلامی داریم یا عرفان مسلمین؟ عرفان، در متن اسلام وجود داشت یا در حاشیه که خارج از متن بود و با بازسازی‌ها و اصلاحاتی، آرام آرام وارد متن شده است؟ سؤال یا سؤالات یاد شده، دغدغه دیرینه و تاریخی عرفان‌شناسان و عرفان‌پژوهان بود. البته با رویکردها و رهیافت‌های متفاوت، پاسخ‌های گوناگون و حتّی متهافت نیز پیدا کرد؛ به گونه‌ای که برخی به نظریة این‌همانی یا عینیّت اسلام و عرفان معتقد شدند که حداقل دو پیامد داشت: الف. هر چه عارفان در حوزه‌های عرفان نظری و عملی گفتند، عین اسلام است و هیچ تضاد، تعارض و خبط و خطایی در نسبت عرفان با اسلام وجود ندارد. ب.اسلام، به عرفان تحدید شد و به تعبیر امروزین، تحویل‌گرایانه و فروکاهشانه اسلام را محدود به عرفان کردند و ابعاد و ساحت‌های دیگر اسلام را ندیدند و همة آیات قرآن و احادیث را با تفسیر و تأویل به بعد عرفانی و باطن‌گرایی، محدود و منحصر ساختند. برخی نیز بر این نظریه پافشردند که نسبت اسلام با عرفان غیریت و این نه آنی است که این نظریه، خود لوازمی معرفتی داشت؛ همچون: 1. اسلام، تُهی از عرفان است و به سطح و قشر پرداخته و از عمق و لایه‌های باطنی محروم است؛ یعنی دین عوامان و عالمان قشری است. 2. عرفان، دانشی است بیگانه و وارداتی که در اثر گسترش جغرافیای سیاسی اسلام و تعامل با ملل و فرهنگ‌های دیگر در صدر اسلام به خصوص قرن دوم با نهضت ترجمه وارد فرهنگ و تمدن اسلامی شد؛ یعنی عرفان اسلامی نداشتیم و عرفان، به تدریج اسلامی شد و آن هم با انگیزه‌ها و اندیشه‌های مختلف، اعم از معرفت‌شناختی، روانشناختی و جامعه‌شناختی و تاریخی - سیاسی. در برابر دو نظریه افراطی و تفریطی، نظریه اعتدال‌گرایان مطرح شد که عرفان، اسلامی است؛ هویت و شناسنامه‌ای کاملاً اسلامی دارد؛ عرفان در دامن فرهنگ اسلام، زاده شد و رشد یافت؛ ولی در اثر تبادل و تعامل با فرهنگ و تمدن دیگران، هم از آنها متأثر شد و هم بر آنان مؤثر گشت. البته در سیر تطوری و تکاملی‌اش به ویژه پس از قرن نهم با بدعت‌ها، تحریف و انحراف‌های مختلف چه در بُعد علمی و چه در بُعد عملی همراه شد که بیشتر به تصوف و صوفی موصوف و موسوم است. در نظریه سوم، اوّلاً اصالت عرفان اسلامی یا اسلامی بودن عرفان پذیرفته شد و ثانیاً نه عرفان، عین اسلام تلّقی شد و نه غیر آن قلمداد شد؛ بلکه در عین حال که دارای هویت اسلامی و اصالت و استقلال است، از عرفان‌های شرقی و غربی نیز متأثر شده و گرفتار گرداب بدعت‌ها و عوام زدگی‌ها و تحریف و انحراف‌ها نیز گشته است. نه اسلام، به عرفان و تأویل به آموزه‌های عرفان محض و محدود تحویل گشت و نه عرفان بیگانه‌ای تلقّی شد که به تدریج، اسلامیزه شود و یگانه تلقی گردد. در نوشتار حاضر، درصدد پژوهش و پردازش دربارة نظریه‌های یاد شده نیستیم؛ ولی با عطف توجه به نظریة سوم و البته با نگاه و نگره‌ای که تاریخ‌نگرانه نیست، به رابطه عرفان و قرآن اهتمام داریم؛ به معنایی که به تعبیری مستقل از دیدگاه‌های مطرح شده است، زیرا معتقدیم اوّلاً بایسته است عرفانِ اسلامی را از عرفانِ معهود تاریخی یا مسلمین که خود معرفتی از معارف دینی و قرائتی از قرائت‌های دربارة «دین» و آموزه‌های دینی است، تفکیک کنیم و ثانیاً بدون پیش‌فرض‌ها و پیش‌داوری‌ها، مستقیم و مستقل به سراغ «متن» یعنی قرآن کریم و سنّت و سیرة معصومان‌علیهم السلام برویم، تا عرفان را هم در جنبه نظری - علمی و هم در جنبه علمی - عینی به نظاره بنشینیم و عرفانِ قرآنی عترتی، عرفان وحیانی و عرفان کتاب و سنّت، عرفان نبوت و امامت یا عرفان ناب اسلامی را که از هر اعوجاج و کژی یا انحراف و تحریفی منزّه است و از کاستی‌ها و خلأهای عرفانِ مصطلح نیز رنج نمی‌برد، مطرح کنیم، تا گامی به سوی عرفان قرآنی - ولایی برداریم. الف. قرآن و عرفان مقصود ما از عرفان، «معرفت الله»، توحید الهی، لقاء الله و رضوان الله است و عارف، کسی است که به معرفتِ توحیدی در عالی‌ترین سطح و ساحت ممکن و اخلاق، مَنِش و گرایش‌های «الهی» در برترین و والاترین مرتبة وجودی رسیده است. عرفان، یعنی تخلّق به اخلاق الهی، تشبّه به باری‌تعالی و «خداخُو» شدن. حال سؤال این است که آیا قرآن کریم، به عرفان که روش و طریقه‌ای ویژه برای شناختِ خداوند متعال و حقایق هستی و رابطة انسان با خدا بر محور شهود و اشراق، وصول و فنا و بر روش تهذیب نفس، طهارت باطن و سیر و سلوک است، پرداخته یا نه؟ آیا قرآن به یکی از نیازهای بسیار عمیق فطری انسان که معنویت‌گرایی و عرفان است اهتمام ورزیده است؟ به سراغ قرآن می‌رویم تا ببنیم چه می‌گوید. قرآن کریم، کتاب «هدایت انسان» و تأمین سعادت حقیقی او است؛ کتابِ عرفان، فلسفه، فقه، ریاضیات، جامعه‌شناسی،تاریخ و... نیست که مثل چنین علومی بر اساس موضوع، مسائل، متد و... به هر کدام از آنها بپردازد؛ امّا معارف عرفانی، حکمی، فقهی و.. دارد. آیاتی در قرآن وجود دارد که ثابت می‌کند قرآن به «عرفان» به نحو کامل و جامع پرداخته است؛ برای مثال: « وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ»1 « مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ»2 یا « وَکُلَّ شَیْءٍ أحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»3 حال آیا می‌توان تصور و تصدیق نمود قرآنی که تبیان هر چیز و دربردارنده هر چیزی است و «هر چیز» یعنی همه آنچه را که «انسان» در ساحت عقلانی، نفسانی و جسمانی به آنها نیازمند است واگذارد و آن را مطرح نکند؟ کتابی که کتاب انسان شناسی و انسان‌سازی است به یکی از ابعاد بسیار مهمّ وجودی انسان و نیاز عمیق آدمیان توجّه ننماید؟ علاوه اینکه این کتاب یعنی قرآن کریم مدّعی جامعیت، جهان شمولی و جاودانگی است و اسلام دین کامل و تمام « الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإسْلامَ دِینًا»4 و دین خاتم و پیامبر اسلام خاتم پیامبران است یعنی «عنصر خاتمیت» که حداقل از دو مؤلفه کمال و جامعیت برخوردار است، دالّ بر پرداختن به عرفان و سیر و سلوک الی الله نیز هست، به تعبیر علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه :مراد از «من شیء» کوتاهی‌های گوناگون است که نفی شده و معنای آن، این است که چیزی نیست که رعایت حال آن واجب و قیام به آن و بیان آن، لازم باشد، مگر اینکه ما آن را در این کتاب رعایت کرده و در امر آن کوتاهی نکردیم، پس کتاب، تامّ و کامل است». 5 یا در جایی دیگر فرمود: «بیان تامّ همه چیز مخصوص قرآن است»6. و استاد جوادی آملی با توجه به آیه « الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی» فرمود:«... مفهوم تمامیت، اعم از جامعیت است. چیز تام، بی‌شک جامع نیز هست؛ اما عکس قضیه صادق نیست. تعالیم، اسلام تامّ است؛ یعنی به مرتبه‌ای رسیده است که محتاج امری خارج از خود نیست.7 بنابر این اسلام، به همه نیازهای انسان به خصوص نیاز معنوی و معرفتی انسانِ سائر و سالک الی الله پرداخته است و به توصیف و توصیه آنها اهتمام خاصّی ورزیده است. به تعبیر علامه حسن‌زاده آملی:کلمه مبارکه «کل شیء» انکر نکرات است؛ پس چیزی نیست که قرآن، تبیان آن نباشد؛ ولی قرآن، در دست انسان زبان فهم، تبیان کل شئی و زبان کلمات بی‌انتهاست. این انسان زبان فهم، راسخ در علم است « وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ»8، لکن « الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ»9 10 چنان که امام باقر علیه السلام فرمود: ان الله تبارک و تعالی لم‌یَدَع شیئاً یحتاج الیه الُامّة الاّ انزله فی کتاب و بیّنه لرسوله؛11 همانا خداوند تبارک و تعالی چیزی را که این امت بدان نیازمندند، فرو نگذاشته است، مگر این که آن را در کتاب [قرآن] نازل کرده و برای رسولش تبیین نموده است و امام صادق علیه السلام فرمود: «ان ا لله تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کل شئی حتی وا لله ما ترک ا لله شیئاً یحتاج الیه العباد حتّی لایستطیع عبد یقول: لو کان هذا أنزل فی القرآن الا و قد انزل ا لله فیه؛12 همانا خداوند تبارک و تعالی در قرآن، روشنگر هر چیز را نازل کرده است، تا آنجا که - به خدا سوگند - هر چیز که بندگان، بدان نیازمندند، تا بنده‌ای نتواند بگوید: «کاش، این امر، در قرآن نازل شده بود». بر اساس تفسیری که از آیات یاد شده وجود دارد و روایات فوق الذکر، نگرش حداقلی و حداکثری به قرآن در برآوردن نیازها و انتظارات انسان از دین نیز مطرود و نفی شده است؛ بلکه نگرش کامل و جامع، طرح و تأیید شد؛ امّا باید دانست که فهم « تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ»، « مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ» در انحصار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که « لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»13 است و نیز در انحصار عترت طاهرش علیهم السلام که مصداق راسخان در علم، تأویل‌شناسان حقیقی قرآن و مطهّر هستند می‌باشد. دیگران نیز به تفکر و تعقّل و تدبّر در قرآن، از حیث حصولی و طهارت نفس و تهذیب درون از حیث دریافت‌های حضوری و شهودی در معارف وحیانی دعوت شدند تا راه فکری و ذکری یا عقلانی و عرفانی فهم خطاب محمدی صلی الله علیه و آله به روی همگان باز باشد و به تعبیر آیت الله جوادی آملی:هرگز معنای بیان بودن، این نیست که خود نقل قرآنی، به تنهایی همه احکام را به شکل شفّاف بیان کرده است؛ بلکه با کمک عقل یا نقل است و تتمیم آن، با روایت نقلی یا درایت عقلی منافی با تبیان بودن قرآن کریم نیست.14 به تعبیر علامه طباطبایی:مراد از «کل شیء» همه چیزهایی است که برگشتش به هدایت باشد؛ از معارف حقیقیّه مربوط به مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهیّه و قصص و مواعظی که مردم در امتداد و راه یافتنشان به آن محتاج هستند و قرآن، تبیان همة این‌ها است».15 در تفسیر نمونه آمده است:قرآن، کتاب تربیت و انسان‌سازی است و برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‌های معنوی و مادی نازل شده است. روشن می‌شود که منظور از همه چیز، تمام اموری است که برای پیمودن این راه لازم است. هدف اصلی و نهایی قرآن، انسان‌سازی است و در این زمینه، چیزی را فروگذار نکرده است.»16 امام خمینی (ره) نیز کلمة «ما» در عبارت « ما فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ» را «مای» نافیه که مفید اطلاق است دانسته و معتقد است قرآن کریم، همه معارف از جمله معارف باطنی و معنوی را دربردارد.17 و... حال سوال این است که آیا قرآن کریم که باب «معرفت الله» و کتاب «توحید» و صحیفه تبیین راه و قانون سیر و سلوک معنوی برای «انسان‌سازی» است و اساساً هدف بعثت، تزکیه نفس، تعلیم کتاب و حکمت یعنی تأمین نیازهای معرفتی - فکری و معنویتی - ذکری است، برای تحقق «عدالت اجتماعی» می‌باشد از «عرفان» به معنایی که گذشت، تُهی است و از این جهت خلأ دارد؟ به تعبیر امام خمینی(ره): «مسائل عرفانی به آن نحو که در قرآن کریم است، در کتاب دیگری نیست».18 جای دیگر فرمود: «قرآن کریم، مرکز همه عرفان‌ها است، مبدأ همة معرفت است»19؛ اما باید توجه داشت که به تعبیر قرآن کریم: « قَدْ جَاءَکُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهَا»20 به راستی طرح آیة شریفة « فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»21 و « یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ»22 برای چیست؟ آیاتی که می‌گوید «لقاء الله» به معنای لقاء وجه الله و رؤیت شهودی با چشم سر و بصیرت خداوند متعال در همین دنیا ممکن است و «امید لقاء رب» را با امر به «عمل صالح» مطرح می‌نماید و تصعید تکاملی انسان را با انگیزه، اندیشه، اخلاق و اعمال طیّبه و رفعت به مکانت برتر و مقامات معنوی طرح می‌نماید، برای چیست؟ مگر عرفان گردیدن، صیرورت و شدن انسان برای «لقاء الله» نیست و مگر قرآن کریم، مسیر این لقاء را از فهم و بصیرت به «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»23 تا « إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلاقِیهِ» تبیین نکرده است؟... و اینک اصول و مؤلفه‌های اصلی عرفان در قرآن کریم را مطرح و به ذکر شواهدی از آنها می‌پردازیم. 1. اصل معرفت‌الله: یکی از اصول مهم عرفان نظری و رها‌ورد عمیق سیر و سلوک یا «عرفان عملی»، معرفت به خدا است که اَُسّ و مغز عرفان اسلامی است. قرآن کریم، ضمن به رسمیت شناختن راه‌های عقلی و تجربی شناخت خدا، راه قلبی، شهودی و باطنی «عرفان به خدا» را نیز از حیث معرفت‌شناختی پذیرفته و آن را عمیق‌ترین و صائب و صادق‌ترین راه معرفت الله می‌داند. از آیه «سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ»24 و «أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ * أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقَاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطٌ»25 سه راه، قابل استفاده است که عبارتند از: الف. راه افاقی که به معرفت حصولی خدا می‌انجامد؛ ب. راه انفسی که اگر از طریق معمول و شناخت مفهومی و عقلی - علمی باشد، همان راه آفاقی است و اگر از راه شهودی و باطنی باشد، به معرفت شهودی خدا می‌انجامد؛26ج. راه معرفت خدا به خدا که در ذیل «علی کل شیء شهید» و «بکل شیء محیط» قابل استفاده است. در هر یک از راه‌های سه‌گانه، ویژگی‌هایی مطرح است که قابل تأمل می‌باشد؛ مثلاً در راه آفاقی، سالک (رونده)، مسلک (راه) و مسلوکٌ الیه (هدف) از هم جدا هستند. در راه انفسی، سالک و مسلک یکی و مسلوک الیه جدا است. در راه سوم که سیر در حقیقت هستی است، مسلک و مسلوک الیه از حیث عینی و خارجی یکی هستند، یعنی وحدت خارجی دارند؛ اگر چه کثرت مفهومی دارند؛ بنابراین، به تعبیر امام صادق علیه السلام: لایدرک مخلوق شیئاً الا با لله و لاتدرک معرفة الله الا با لله27؛ هیچ آفریده‌ای چیزی را درک نمی‌کند مگر به واسطة خدا و معرفت خدا را [نیز] درک نمی‌کند، مگر به واسطة خدا. یا اعرفوا الله بالله28؛ خدا را به واسطة خدا بشناسید. و به تعبیر حضرت علی علیه السلام: یا من دل علی ذاته بذاته29؛ ای که به وسیلة ذاتش، بر ذاتش دلالت کرده است. و به تعبیر امام زین العابدین: بک عرفتک، و انت دللتنی علیک و دعوتنی الیک و لولا انت لم ادرما انت؛30 به واسطه وجودت، تو را شناختم و تو مرا بر خودت دلالت کردی و به سویت فرا خواندی و اگر تو نبودی نمی‌دانستم، تو چیستی؟ چنین راهی، نزدیک‌ترین راه، عمیق‌ترین راه و امن‌ترین راه برای رسیدن به «هدف» یعنی معرفت خدا است31 و چنین معرفتی به خدا است که آیات « هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ »32 و « وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ »33 را قابل فهم و تجربه یا درک و دریافت می‌نماید. و انسان‌هایی که از حیث معرفتی - معنویتی صاحب نظر و صاحب بصر یا صاحبدل شده‌اند به تعبیر قرآن مصداق: « إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ »34 خواهند شد و دارای عرفان به خدا از طریق خدا، لکن بر محور شهود. 2. اصل توحید: توحید، قلّه منیع و مقصد رفیع اولیاء خدا و عارفان الهی است که سرچشمه حیات حقیقی آنها و مبدأ سیر و سلوک و طیّ مقامات معنوی آن‌هاست. توحید معرفتی، معرفت توحیدی، توحید وجودی و توحید صمدی، حقایقی است که سراسر قرآن را برگرفته است. اساساً قرآن، از آغاز تا انجام، بر توحید بنیاد نهاد شده است که عارف آن را از « هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ * هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ * هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَی یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ »35 دریافت می‌نماید؛ زیرا مقام احدیت ذات، مقام واحدیت و خالقیت و ربوبیت که توحید ذاتی، صفاتی، افعالی یا توحید خالقی، ربوبی و الوهی برای «توحید عبودی» و «عملی» است، از چنین آیاتی مستفاد است. همچنین آیة « شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ »36و «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ»37 و « لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلا»38 و تا آیاتی چون « أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ»39 «مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»40 و... درس توحید‌شناسی و درد توحید‌مداری را ابلاغ و القا می‌کند، تا برسد به اینکه در دار وجود، جز «خدا» چیزی نیست. توحید عارف، یعنی جز «خدا» نشناختن و جز خدا ندیدن. به تعبیر استاد شهید مطهری‌قدس سره: توحید عارف، یعنی موجود حقیقی منحصر به خدا است، جز خدا هر چه هست، «نمود» است، نه «بود». توحید عارف، یعنی «جز خدا هیچ نیست»؛ توحید عارف یعنی طی طریق کردن و رسیدن به مرحله «جز خدا هیچ ندیدن».41 قرآن، سراسر معرفت توحیدی و عبودیت توحیدی و هدف و غایت توحیدی را ارائه می‌دهد. به تعبیر آیت الله جوادی آملی «سفر سالک، از رب العالمین تا مالک یوم الدین، سفری از خدا به خدا است».42 3. اصل مجاهدت و ریاضت: عارف، برای تحصیل معرفت خدا و توحید الهی؛ هم به جهاد عقلی و ریاضت‌های فکری و هم به مجاهدت و ریاضت‌های باطنی و عملی نیازمند است. برای تحصیل دیدار دوست و شهود ربّ، جز جهاد اوسط که جهاد فضائل و رذائل یا جنگ جنود عقل و جهل در صحنه نفس و برای غلبه عقل بر جهل و فضیلت‌ها بر رذیلت‌ها و همچنین جهاد اکبر که جهاد عقل و عشق است تا عقل متعارف و استدلال و حسابگر به عقال عشق درآید راهی ندارد که خلق حماسة سلوک، فرع بر پیروزی در هر دو جبهه جهاد اوسط و اکبر است. خدای سبحان، در قرآن فرمود: « وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»43. جهاد را با «فینا» تحدید کرد، تا رهاوردش هدایت خاصه یا ایصال به مطلوب و قرار گرفتن در سبیل خاص خدا و صراط مستقیم سلوک تا شهود باشد. چنین جهاد خدایی و خالصانه، معیّت خاصه الهی را نیز همراه دارد، تا سالک از خانه خودیت و منزل منیّت خارج شده و کوی حق و بارگاه قدس ربوبی را هدف قرار دهد و مقام احسان که مقام شهود حقایق الهی است، برای او حاصل آید و آماده سفر به مقام «اَنّ» که مقام حضور علم الله است فراهم گردد، به تعبیر شاعر عارف، حافظ شیرازی: صلای باده زد پیر خرابات بده ساقی که فی التّاخیر آفات سلوک راه عشق از خود رهایی است نه طیّ منزل و قطع مسافات بنابراین، مجاهدت معقول، ریاضت مشروع و سلوک معتدل، از آموزه‌های قرآن کریم است، تا انسان، به هدف نهایی که توحید و لقاء الله است برسد. عرفان منهای ریاضت و سلوک بدون مجاهدت، در هیچ‌کدام از دو قسم عرفان نظری و عملی نداریم که فرمودند: «تا جان به لب نیاید، جام به لب نیاید». جهادی که انسان را به مقام «تبتّل» و «تبتّل الیه تبتیلاً» برساند که مقام انقطاع الی الله و توجه قلبی به خدا است.44 آن هم تبتّل و انقطاع به اسم رب: « وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلا»45 و همچنین فرار به سوی خدا «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ»46 که فرار از جهل به عقل، از شرک به توحید، از کفر به ایمان، با توجه به مراتب فِرار و هجرت به سوی خدا است. به تعبیر علامه طباطبایی‌قدس‌سره با توجه به دنباله آیه « إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ»47 لازمه گریز به خدا، پرهیز از غیر او است؛ یعنی فرار از غیر خدا به خدا و توجه به یک حقیقت48 که تنها با مجاهدت نفسانی و ریاضت‌های شرعی حاصل شدنی است. 4. اصل چهارم: لقاء الله که غایت آمال عارفان و نهایت آرزوی سالکان الی الله است و قرآن کریم در بسیاری از آیات، به آن پرداخته و راه‌های وصول به دیدار شهودی حق را مطرح کرده است، قرآن کریم، فرجام حیات انسان را لقاء الله معرفی کرده است. آیه « یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلاقِیهِ»49 لقاء الله را عام و حتمی‌الوقوع می‌داند؛ ولی رسیدن به لقاء رحمت و وجه ربّ و شهود اسماء جمال را تنها در پرتو عمل صالح شمرده است؛ عملی که توحیدی، خالص و دور از هر شرک علمی و عملی است: «فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»50. لقاء الله همان مشاهده باطن و به وسیلة چشم بصیرت و معرفت بالوجه است.51 از آنچه گفتیم معلوم شد که خطوط کلی عرفان در منابع اصیل اسلامی وجود صریح و قوی دارد و اصلاً عرفان خمیرمایه دین مبین اسلام است و به خوبی بطلان نظریه وارداتی‌بودن عرفان در اسلام معلوم شد. در شماره‌های بعد به ادامه مطالب پیرامون رابطه عرفان و اسلام خواهیم پرداخت. ان‌شاء الله پی نوشت ها 1.سوره نحل: 89 «و این کتاب را که روشنگر هر چیزى است و براى مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگرى است، بر تو نازل کردیم». 2. سوره انعام: 38 «ما هیچ چیزى را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکردهایم». 3. سوره یس: 12 «و هر چیزى را در کارنامهاى روشن برشمردهایم». 4. سوره مائده: 3 «امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را براى شما [به عنوان] آیین برگزیدم». 5. تفسیر المیزان، ج7، ص81، چاپ بیستم، 1384ش، مرکز انتشارات اسلامی، قم. 6. همان، ج3، ص213 و ج34، ص235. 7. تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج17، ص111، ج اول، 1387 ش، مرکز نشر اسراء، قم. 8. سوره آل عمران: 7 و ریشهداران در دانش مىگویند: «ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست». 9. سوره نساء: 162 «راسخان آنان در دانش، و مؤمنان، به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه پیش از تو نازل گردیده ایمان دارند». 10. انسان و قرآن، ص 3 و 4، چاپ اول، 1383 ش، نشر الف لام میم، قم. 11. اصول کافی، ج1، ص76. 12. همان، ص77 . 13. سوره نحل: 44 . «تا براى مردم آنچه را به سوى ایشان نازل شده است توضیح دهى». 14. تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج3، ص129، چاپ اول، 1381 ش، اسراء، قم. 15. تفسیر المیزان، ج34، ص235. 16. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج11، ص361. 17. صحیفة نور، ج17، ص490. 18. تبیان، دفتر سیزدهم، ص63. 19. صحیفه نور، ج19، ص438. 20. سوره انعام: 104 «به راستى رهنمودهایى از جانب پروردگارتان براى شما آمده است. پس هر که به دیده بصیرت بنگرد به سود خود او، و هر کس از سر بصیرت ننگرد به زیان خود اوست». 21. سوره کهف: 110 «پس هر کس به لقاى پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد». 22. سوره فاطر: 10 «سخنان پاکیزه به سوى او بالا مىرود، و کار شایسته به آن رفعت مىبخشد». 23. سوره حجر: 29. «از روح خود در آن دمیدم». 24. در اینکه ضمیر «انه» به کجا برمی‌گردد و مرجع آن چیست، بین مفرسان اختلاف نظر است؛ برخی آن را به قرآن، برخی به خدا و برخی به «ومرئی» که اسم مفعول از فعل «نُری» است برگرداندند. ر.ک: طباطبایی، تفسیر المیزان، ج17، ص ، رسالة الولایه، فصل سوم؛ علامه حسینی تهرانی، الله شناسی، ج1، ص 80. 25. سوره فصلت: 53 - 54 «به زودى نشانههاى خود را در افقها [ى گوناگون] و در دلهایشان بدیشان خواهیم نمود، تا برایشان روشن گردد که او خود حقّ است. آیا کافى نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزى است؟ * آرى، آنان در لقاى پروردگارشان تردید دارند. آگاه باش که مسلماً او به هر چیزى احاطه دارد». 26. ر.ک: عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج2، ص150، متن و پاورقی. 27. توحید صدوق، ص143، باب11، ح7. 28. اصول کافی، ج1، ص85. 29. مفاتیح الجنان، دعای صباح. 30. مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی. 31. رک: تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج2، ص185. 32. سوره حدید3 : اوست اوّل و آخر و ظاهر و باطن، و او به هر چیزى داناست. 33. سوره بقره: 115 و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روى [به] خداست. 34. سوره ق: 37 «قطعاً در این [عقوبتها] براى هر صاحبدل و حق نیوشى که خود به گواهى ایستد، عبرتى است». 35. سوره حشر: 22 - 24 «اوست خدایى که غیر از او معبودى نیست، داننده غیب و آشکار است، اوست رحمتگر مهربان * اوست خدایى که جز او معبودى نیست همان فرمانرواى پاک سلامت [بخش، و] مؤمن [به حقیقت حقّه خود که] نگهبان، عزیز، جبّار [و] متکبّر [است]. پاک است خدا از آنچه [با او] شریک مىگردانند. اوست خداى خالق نوساز صورتگر [که] بهترین نامها [و صفات] از آنِ اوست. آنچه در آسمانها و زمین است [جمله] تسبیح او مىگویند و او عزیز حکیم است». 36. سوره آل عمران: 18 «خدا که همواره به عدل، قیام دارد، گواهى مىدهد که جز او هیچ معبودى نیست و فرشتگانِ [او] و دانشوران». 37. سوره محمد: 19«پس بدان که هیچ معبودى جز خدا نیست». 38. سوره مزمل: 9 «خدایى جز او نیست، پس او را کارساز خویش اختیار کن». 39. سوره زمر: 3 «آگاه باشید: آیینِ پاک از آنِ خداست». 40. سوره اعراف: 29، سوره یونس: 22، سوره عنکبوت: 65، سوره لقمان 32:، سوره غافر 14 :و 65، سوره بینه: 5 «در حالى که دین خود را براى او خالص گردانیدهاید». 41. شهید مطهری، مجموعه آثار، ج22، ص27، چاپ اول،1383 ش. 42. تفیسر تسنیم، ج1، ص478 - 488. 43. سوره عنکبوت: 69 «و کسانى که در راه ما کوشیدهاند، به یقین راههاى خود را بر آنان مىنماییم». 44. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج25، ص178 - 179؛ طبرسی، مجمع البیان، ج10، ص379؛ طباطبائی، تفسیر المیزان، ج20، ص102 و... 45. سوره مزمل: 8؛ «و نام پروردگار خود را یاد کن و تنها به او بپرداز». 46. سوره ذاریات: 50 ؛ «پس به سوى خدا بگریزید». 47. همان ؛ «که من شما را از طرف او بیمدهندهاى آشکارم». 48. تفسیر المیزان، ج18، ص574. 49. سوره انشقاق: 6 ؛ «اى انسان، حقّاً که تو به سوى پروردگار خود بسختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى کرد». 50. سوره کهف: 110 ؛ «خدایى یگانه است. پس هر کس به لقاى پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد». 51. مجتبی تهرانی، درآمدی بر سیر و سلوک، تدوین علی اکبر رشاد، ص 33-209، ج2، 1372 ش، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج12، ص623؛ سید محمد حسین، حسینی تهرانی، الله شناسی، ج1، ص238، طبع دوم، 1418 ق، انتشارات علامه طباطبایی، مشهد. محمد جواد رودگر منبع: نشریه خلق شماره 6
93/06/01 - 01:30
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 132]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها