تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834252765
تحلیل سازگاری توکل با تلاش انسانی از منظر قرآن و حدیث
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
تحلیل سازگاری توکل با تلاش انسانی از منظر قرآن و حدیث
از آیات و روایات برمی‌آید که میان توکل و کار تضادی وجود ندارد؛ زیرا با توجه به نیازمندی انسان به خداوند از سویی و حاکمیت نظام سببی و مسببی بر جهان از سوی دیگر، انسان باید برای رسیدن به مقصد، تمام قوای خویش را به‌کار گیرد.
چکیده توکل یکی از ویژگی‌های انسان مؤمن است که بیانگر رابطه خاص بین او و خداست. توکل در بسیاری از آیات و روایات مطرح و بدان امر شده است. از شبهاتی که دراین‌باره مطرح می‌شود، این است که میان توکل با مسئله کار و تلاش، نوعی تضاد و ناسازگاری وجود دارد؛ زیرا گفته می‌شود از سویی لازمه توکل بر خدا، دست برداشتن از کوشش در زندگی دنیایی است و از سویی دیگر، در اسلام به کار و تلاش سفارش گردیده است، در این پژوهش می‌کوشیم تا به این شبهه پاسخ دهیم تا عدم‌تنافی میان توکل با کار و تلاش تبیین گردد. واژگان کلیدی توکل، کار و تلاش، تضاد، سبب و مسبب. طرح مسئله یکی از عوامل توسعه‌نیافتگی جوامع اسلامی از حیث علمی، اقتصادی، فنی، به برداشت‌های نادرست از مفاهیم و گزاره‌های دینی و اخلاقی باز می‌گردد؛ زیرا تأثیر فرهنگ و اعتقادات بر رفتار انسان‌ها، امری انکارناپذیر است. یکی از این مفاهیم، توکل است. برداشت نادرست از معنا و مفهوم این واژه افزون بر آنکه یکی از عوامل عقب‌افتادگی جوامع اسلامی است، کج‌اندیشان نیز کوشیده‌اند تا معنای آن را واژگون نشان دهند؛ بدین بیان که برخی گمان می‌کنند وقتی انسان در تمامی امور ازجمله در امور معیشتی خود به خداوند توکل نماید، کارش سامان می‌یابد و مشکلاتش برطرف خواهد شد، ازاین‌رو چرا خود را به زحمت افکند و رنج کار و تلاش را متحمل شود؟ همچنان‌که آیاتی از قرآن بر این مسئله دلالت دارد: «هر که (در هر امر) به خدا توکل کند، خدا او را کفایت خواهد کرد» (طلاق / 3) در برخی از احادیث نیز نقل شده که اگر به خداوند توکل نمایید، خداوند روزی شما را تضمین می‌کند، همان‌گونه که به پرنده روزی می‌دهد. (صدوق، بی‌تا، باب التوکل؛ نوری، 1408: 11 / 217، ح 12789) در این مقاله برآنیم تا با رویکردی تحلیلی و انتقادی، معنای صحیح توکل را براساس آیات و روایات بازگوییم. به همین رو، ابتدا به‌معنای توکل در لغت و اصطلاح و سپس از منظر آیات و روایات به تحلیل آن می‌پردازیم و در پایان نیز دیدگاه عالمان اخلاق را بیان می‌داریم. مفهوم توکل در لغت و اصطلاح توکل به‌معنای تکیه کردن، اعتماد نمودن به کسی و اعتراف نمودن به عجز و ناتوانی خود است. (صفی‌پور، 1377: 4 / 1336؛ ابن‌منظور، 1408: 15 / 387؛ راغب اصفهانی، 1362: 531؛ طریحی، 1408: 4 / 546؛ فراهیدی، 1342: 4 / 397؛ دهخدا، 1258: 15 / 1135) در اصطلاح، توکل یعنی اعتماد کردن به‌آنچه در نزد خداست و مأیوس‌شدن از آنچه در دست دیگران است. (کاشانی، 1381: 171) از معانی دیگر اینکه، مفهوم توکل درحقیقت نوعی پناهنده‌شدن به خداوند است و انسان متوکل، خدا را به‌منزله وکیل برمی‌گزیند تا به صلابت روحی و روانی رسد. یک. توکل در قرآن واژه توکل چندین بار در قرآن آمده و حتی سرلوحه تعالیم انبیا قلمداد شده است. به نظر می‌رسد که آدمی در همه امور می‌تواند توکل کند و خداوند را وکیل خود گرداند. اما درباره برخی امور به‌گونه‌ای مشخص بیان شده که مؤمنان باید به خدا توکل کنند. این امور عبارت است از: اصلاح جامعه (هود / 88)، تبلیغ و اجرای امور الهی و رسالت (یونس / 71)، صبر و تحمل اذیت و آزار دشمنان (ابراهیم / 9 و 12)، تصمیم‌گیری‌های حساس و مهم و اِعمال مدیریت اجتماعی (آل‌عمران / 159)، دفع توطئه و مکر دشمنان (نساء / 81)، جهاد با دشمنان (آل‌عمران / 122)، جنگ روانی و شایعه‌سازی دشمنان (آل‌عمران / 122 و 123)، روزی (طلاق / 2 و 3)، شرک‌ستیزی (هود / 55 و 57)، صلح و تصمیم‌گیری درباره آن. (انفال / 61) و هجرت (نحل / 41 و 42) البته این موارد، بیان خاص است و انسان در همه موارد می‌تواند و باید به خداوند توکل کند. دو. توکل در روایات درباره توکل احادیث بسیاری وارد شده که بیانگر نقش اساسی توکل در عرصه‌های مختلف زندگی آدمی است. برای مثال، پیامبر اسلام(ص) در باب توکل فرمود: هرکه دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، باید به خداوند متعال توکل کند. (صدوق، بی‌تا: باب توکل؛ سبزواری، 1413: 321، 904) امام علی(ع) نیز دراین‌باره می‌فرماید: هرکه به خدا توکل کند، دشواری‌ها برای او آسان شود. (آمدی، 1405: 778، ح 9696) امام باقر(ع) نیز فرمود: هرکس به خدا توکل کند، مغلوب نشود. (کلینی، 1401: 2 / 65) از این روایات برمی‌آید که توکل بر خداوند موجب نیرومندی و برطرف شدن سختی‌ها می‌شود و از سویی، سبب می‌گردد که آدمی در برابر حوادث گوناگون مغلوب نشود. عالمان اخلاق و توکل: محقق طوسی درباره توکل چنین می‌نویسد: توکل نه چنان بُوَد که دست از همه کارها بازدارد و گوید با خدای گذاشتم. (طوسی، 1369: 84) ابن‌عربی در این باب می‌گوید: سعادت و عقلانیت مردم در این است که از اسباب بهره گیرند و بی‌خبرند کسانی که از اسباب و وسایل دست بردارند و پشت گوش اندازند. (ابن‌عربی، بی‌تا: 4 / 281) توکل این نیست که از اسباب بهره نجوییم و اسباب را رها کنیم. بی‌تردید چنین برداشتی نه با عقل سازگاری دارد، نه با شرع. غزالی می‌گوید: دست‌برداشتن از تلاش، از جنون بُوَد نه از توکل. (غزالی، 1361: 2 / 545) حکیم سبزواری درباره رابطه توکل با کار و تلاش چنین سروده است: توکل ان تدع الامور الی مقدّرالامور جلّ و علا و لیس هذا ان تکفَّ عن عمل‌ٍ إذ رُبّ امر‌ٍ بوسائطٍ حصل توکل آن است که کار را به خداوند ـ که تقدیرکننده امور است ـ وانهی ، نه اینکه خود را از کار و تلاش بازداری؛ زیرا بسیاری از کارها به وسایط و وسایل پدید می‌آید. (سبزواری، 1413: 351) بر پایه مطالب پیش‌گفته، توکل به‌معنای حقیقی‌اش هرگز سبب تنبلی و سستی نمی‌شود، و لازمه‌اش دست‌برداشتن از تلاش نیست، بلکه توکل موجب شجاعت انسان برای گام برداشتن در امور مهم می‌شود؛ ناامیدیِ به نتیجه در اموری که شخص باید در آن امور اقدام کند را از بین برده و شخص تکیه‌گاه بزرگی در امور خود می‌یابد. چنین مفهومی از توکل مانع رشد نخواهد شد و با کار و تلاش نیز منافاتی نخواهد داشت. سه. کار و تلاش در قرآن در پرتو کار و تلاش، امنیت روانی و شخصیت اجتماعی افراد تضمین‌شده و زمینه رشد و تکامل آنان فراهم می‌گردد. بی‌تردید این کار و کوشش است که ریشه فقر را می‌زداید و انسان را از دریوزگی بی‌نیاز می‌سازد. مسلمانان باید به سخت‌کوشی روی آورند. در قرآن نیز عمل و کار به‌عنوان تعهد و تکلیفی اسلامی مطرح شده که در ابتدا به‌صورت عام، هرگونه تلاش ـ اعم از اقتصادی، عبادی، فرهنگی، سیاسی و مانند آن ـ را دربرمی‌گیرد. دراین‌باره از بُعد اقتصادی به انسان توصیه شده که به آبادانی در روی زمین بپردازد. (هود / 61) همچنین در آیه‌ای دیگر آمده است که بعد از پایان مراسم نماز جمعه پراکنده شوید و به‌دنبال فضل خدا بروید. (جمعه / 10) به قرینه آیات قبل، فضل خدا همان پیگیری رزق، و به‌دنبال روزی‌رفتن است. در سوره اسرا می‌خوانیم: روز را روشن گردانیدیم تا به جستجوی رزقی از پروردگارتان بروید. (اسرا / 12) چهار. کار و تلاش در روایات دین اسلام همواره با ستایش از کار و کوشش و نکوهش از بیکاری، جامعه را به تلاش ـ برای برطرف نمودن نیازهای زندگی ـ فراخوانده است در روایاتِ بسیاری بیکاری نکوهش شده که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود: پیامبر(ص) به روایت امام باقر(ع) فرمود: خداوند در آن هنگام که آدم(ع) از بهشت به زمین فرود آمد، به او فرمان داد تا با دست خود زراعت کند ... و از دسترنج خویش بخورد. (نوری، 1408: 2 / 417) کسانی که برای تأمین نیازهای خویش نکوشند، مورد لعن و نفرت قرار گرفته‌اند. (حر عاملی، بی‌تا: 12 / 18) پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: دعای گروه‌هایی از امت من مستجاب نمی‌شود ... ازجمله مردی که در خانه‌اش می‌نشیند و می‌گوید «پروردگارا! روزی من را برسان» و از خانه بیرون نمی‌رود و به جستجوی رزق‌وروزی برنمی‌خیزد. (همان: 12 / 15) آن حضرت هرگاه به مردی می‌نگریست و از او خوشش می‌آمد، از مردم می‌پرسید: این مرد شغل و پیشه‌ای دارد؟ اگر می‌گفتند نه، می‌فرمود: از چشمم افتاد! (مجلسی، 1403: 23 / 6) ایشان زمانی که از جنگ تبوک بازمی‌گشت، سعد به استقبال آمد. حضرت نیز با او دست داد و چون دست او را زبر و خشن یافت، پرسید: چه آسیبی به دستت رسیده است؟ سعد در پاسخ گفت: برای تأمین مخارج اهل و عیالم با طناب و بیل کار می‌کنم و درآمدم را خرج خانواده‌ام می‌نمایم. رسول اکرم(ص) بر دست او بوسه زد و فرمود: این دستی است که از آتش دوزخ در امان است. (ابن‌اثیر، بی‌تا: 2 / 269) امام باقر(ع) در روایاتی چند می‌فرماید: من از مردی که دنبال کار نمی‌رود، متنفرم. (حر عاملی، بی‌تا: 12 / 37)خداوند دشمن می‌دارد کسی را که زیاد بخوابد و همیشه بیکار باشد. (همان)روا نیست آنکه شغلی دارد و آنکه تن سالم و نیرومند دارد و می‌تواند کار کند، از صدقه استفاده کند. (نراقی، 1383: 2 / 96) آن‌کس که کار کند، توانش فزونی می‌یابد و آن‌کس که کم کار کند و بیکار باشد، سستی و ناتوانی او افزون می‌گردد. (آمدی، 1380: 265)مردم در حالت بیکاری، بی‌نهایت گستاخ می‌گردند و به ناسپاسی گرفتار می‌آیند؛ تا جایی‌که فساد، فراوان می‌گردد و کارهای زشت شایع می‌شود. (مجلسی، 1403: 3 / 86) از مجموع این روایات می‌توان دریافت که انسان باید در کسب معاش بکوشد و برای رفع نیازهای زندگی خود به کار پردازد و خود را سربار دیگران نسازد. پاسخ به شبهه اکنون پرسیدنی است آیات و روایات پیش‌گفته که بر کار و تلاش تأکید دارند، چگونه با آیات و روایاتِ مربوط به توکل سازگار است؟ در پاسخ به این پرسش باید به مسئله ناتوانی انسان‌ها و نیازمندی‌شان به خداوند از یک‌سو و نقش خداوند در ایجاد و آفرینش از سوی دیگر، توجه جدی نمود؛ چراکه وقتی ما انسان‌ها به ارزیابی دانش، توان و سرمایه‌های خود می‌اندیشیم و آن را با نیازها و خواسته‌های خود می‌سنجیم، به‌شدّت احساس فقر و نیاز می‌کنیم. اعتماد به قدرت، ثروت، سلامت، جوانی، دانش و مهارت در برابر نیازها و خطرهای بسیار، آدمی را نگران می‌سازد؛ چراکه همه اینها سرانجام از کف می‌رود و یا نقصان می‌پذیرد. اعتماد به دیگران نیز نمی‌تواند کارساز باشد؛ زیرا هم موقتی است و هم سست و بی‌اعتبار. آنان ممکن است یک روز بر سر مِهر باشند و روزی دیگر بر سر خشم، و گاه نیز صلاح را نمی‌دانند تا چاره‌ای بیندیشند. اینجاست که ضرورت توکل بر خداوندِ بی‌نیاز آشکار می‌شود. (فاطر / 15) او هماره زنده است (فرقان / 58) و توانمند و قادر مطلق (انفال / 49) و به هر چیزی داناست. (بقره / 282) مؤمن توکل بر چنین موجودی را ضروری می‌شمرد و دل‌بستن و اعتماد به غیر او را با عقل و خرد در تنافی می‌داند. ازاین‌رو، کسانی که مفهوم توکل را به‌درستی درنیافته و از تلاش دست شسته و به انزوا پناه برده‌اند، درواقع فرمان خدا را نادیده انگاشته‌اند. اینان مصداق بارز این آیه‌اند: «نُؤْمِنُ بِبَعْض‌ٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْض‌ٍ» (نساء / 150) خداوند در قرآن، هم بر توکل و هم بر کار و تلاش تأکید ورزیده است. در سوره طلاق می‌خوانیم: «هر کس بر خداوند توکل نماید، خدا او را کفایت خواهد کرد.» (طلاق / 3) در پایان آیه نیز می‌فرماید: «خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند و خدا برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است.» آیه «قد جعل الله لکل شیء قدراً» به نظام تشریعی و تکوینی اشاره دارد؛ بدین معنا که فرمان خدا درباره مسائل گوناگون تماماً بر مبنای حساب و اندازه‌گیری دقیق و حکیمانه است. بی‌تردید خداوند رسیدنِ انسان به مادیات و زندگی را، در گرو کار و تلاش قرار داده است. همچنین در حدیثی می‌خوانیم که عالم هستی براساس نظام سبب و مسبب است (مجلسی، 1403: 2 / 90) ازاین‌رو بر ماست که بهترین و سالم‌ترین راه را برای کسب روزی بشناسیم و آنگاه تمام قوای خود را در آن مسیر به‌کار گیریم و در همان حال به خالق خویش نیز توکل نماییم. به‌واقع بشر برای موفقیت در زندگی مادی خویش نیازمند به دوگونه اسباب است: اسباب طبیعی و اسباب روحی. آدمی برای رسیدن به مقصود خویش پس از آنکه علل و اسباب طبیعی آن را فراهم آورد، دیگر مانعی برای رسیدن به هدف باقی نمی‌ماند، جز فراهم‌نبودن عوامل روحی از قبیل سستی اراده، ترس و غم و اندوه. در این حال اگر فرد به خداوند توکل داشته باشد، اراده و عزمش قوی خواهد شد و موانع روحی نیز مرتفع می‌گردد. انسان در مقام توکل، با مسبب‌الأسباب ـ که غالب بر تمامی اسباب است ـ پیوند می‌خورد و بدین‌سان دیگر زمینه‌ای برای نگرانی و تشویش خاطر او باقی نمی‌ماند. بهترین نمونه توکل بر خدا را می‌توان در واقعه عاشورا مشاهده نمود. آقای نورمن پیل، روان‌پزشک و نویسنده کتاب مثبت درمانی درباره معالجه یکی از بیمارانش که به‌شدت اعتماد به نفس نداشته، می‌نویسد: برای رهایی از این مسئله، جمله‌ای را نوشتم و به او دادم: «با توکل به خدایی که به من نیرو می‌بخشد، به همه مشکلات فایق خواهم آمد.» به او گفتم این نوشته را بخواند و به خود تلقین کند. وی بعدها به من اطلاع داد که تکرار همان جمله ساده برایش معجزه‌آفرین بوده و توانسته است به‌تدریج اعتماد به نفس بیابد و پایداری را بیاموزد. (پیل، 1898: 15 و 16) هنگامی که انسان به خداوند توکل کرد، از تردید و سرگردانی بیرون می‌آید و می‌تواند قاطعانه تصمیم بگیرد. درواقع یکی از عوامل ناتوانی در تصمیم‌گیری‌ها، نداشتن پشتوانه قوی و محکم است و بی‌شک توکل بر خداوند چنین پشتوانه‌ای است: «هنگامی که تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن.» (آل‌عمران / 159) از دیگر سو توکل بر خداوند، آدمی را از خطر اعتماد به نفسِ نکوهیده می‌رهاند؛ چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: بر توست دوری از اعتماد به نفس خودت؛ زیرا اعتماد به نفس از بزرگ‌ترین دام‌های شیطان است. (آمدی، 1380: 2 / 299) پیام این حدیث آن است که آدمی وقتی به نیروها و توانایی خود تکیه می‌کند، باید مواظب باشد تا دچار غرور نشود و خود را به‌کلی از خداوند متعال بی‌نیاز نداند.با توجه به آنچه گفته آمد، در‌می‌یابیم که در نظام اعتقادی اسلام، توکل بر توحید افعالی مبتنی است. براساس توحید افعالی، فقط یک موجود مؤثر و مستقل به‌نام خدا وجود دارد و تأثیر علل و اسباب دیگر بدو بازمی‌گردد و همه این علل و اسباب به خواست و فرمان او انجام وظیفه می‌کنند. در واقع مشیت خداوند چنین است که در این جهان، مردم برای رسیدن به اهداف خود از اسباب و وسایل موجود کمک بگیرند. امام صادق(ع) فرمود: اراده خداوند به این تعلق گرفته که همه‌چیز مطابق اسباب جریان یابد و به همین رو برای هر چیزی سببی قرار داده است. (کلینی، 1401: 1 / 183) بنابراین نکته اساسی درباره «توکل به خدا» آن است که این عالم، عالم اسباب به‌شمار می‌رود و انسان برای ادامه زندگی خود ناگزیر باید به مدد اسباب و علل مادی کارهای خود را انجام دهد. ازاین‌رو، بی‌اعتنایی به اسباب و عوامل طبیعی نه‌تنها توکل نیست، بلکه به‌معنای نادیده گرفتن سنت‌های الهی است که بی‌شک با حقیقت توکل سازگاری ندارد. نقل شده که حضرت موسی(ع) بیمار شده بود و بنی‌اسرائیل به عیادت او رفتند و بیماری او را تشخیص دادند و به او گفتند: از فلان دارو استفاده کن تا بهبود یابی. موسی(ع) در پاسخ گفت: من از هیچ دارویی استفاده نمی‌کنم تا خداوند بدون دارو مرا شفا دهد. بیماری‌اش طولانی شد، و او همچنان از خوردن دارو امتناع ورزید. سرانجام خداوند به او وحی فرستاد: به عزت و جلالم سوگند که بهبود نمی‌یابی، مگر از دارویی که به تو گفته‌اند، استفاده کنی! موسی(ع) دستور داد آن دارو را برای او بیاورند و ایشان از آن استفاده کرد و بهبود یافت. در این هنگام در دل موسی(ع) وسوسه‌ای پیدا شد (شاید اینکه چرا خداوند با توکل مرا شفا نداد؟). در این هنگام، خداوند به او وحی فرستاد: تو می‌خواهی با توکل، حکمت و سنت مرا باطل کنی؟! مگر منافع و آثار داروها را کسی جز من در آنها قرار داده است؟! از این روایت به‌خوبی برمی‌آید که توسل‌جستن به اسباب طبیعی نه‌تنها با توکل منافاتی ندارد، بلکه لازمه توکل است. (فیض کاشانی، 1342: 7 / 432) دلیل دیگر بر عدم تضاد و تنافی، نکوهش اولیای الهی در مبارزه با کج‌اندیشانی است که به بهانه توکل بر خدا، کار و کوشش را رها نموده و به انزوا گراییده‌اند. امام صادق(ع) فرمود: وقتی آیه «هر کس از خدا پروا کند، خداوند برای او راه خروجی قرار می‌دهد و از جایی که گمان نمی‌برد، روزی‌اش می‌دهد»، نازل شد، عده‌ای از اصحاب رسول خدا درها را به‌روی خود بستند و به عبادت پرداختند و گفتند: روزی ما تضمین‌شده است. این خبر به آن حضرت رسید و ایشان نیز درپی آنان فرستاد و فرمود: چه‌چیز شما را واداشت که این کار را انجام دهید؟ عرض کردند: ای رسول خدا! روزی ما تضمین‌شده و از همین رو به‌عبادت روی آورده‌ایم. پیامبر فرمود: بدانید که هرکس چنین کند، دعایش مستجاب نمی‌شود. دنبال کسب و کار بروید! (کلینی، 1401: 5 / 84، ح 5) حضرت داوود(ع) هنگام برخورد با یک کفشگر فرمود: ای مرد! کار کن و بخور؛ زیرا خداوند، کسی را که کار کند و بخورد، دوست دارد و کسی را که بخورد و کار نکند، دوست نمی‌دارد. (مالکی اشتری، 1368: 1 / 42) پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: هرگز کسی غذایی بهتر از دسترنج خود نخورده است. (متقی هندی، 1409: ح 9223) امام علی(ع) در هوای گرم نیمروز برای کار کردن بیرون می‌رفت، درحالی‌که نیازی نداشت [خودش برود]. (صدوق، 1414: 3 / 163 / ح 3) آن حضرت هیزم جمع می‌کرد و آب از چاه بالا می‌کشید و به جارو کردن خانه می‌پرداخت و همسرش نیز با دستاس، گندم آرد می‌کرد و سپس نان می‌پخت. (حر عاملی، بی‌تا: 12 / 24) سیره پیامبر(ص) نیز گواهی می‌دهد که آن حضرت، هم به‌مدد تدبیر و اسباب و هم باتوکل بر خدا کارها را پیش می‌برد و هیچ‌گاه بدون تدبیر و برنامه و صرفاً با داشتن توکل حرکت نمی‌کرد. نمونه بارز دراین‌باره، مسئله هجرت آن حضرت از مکه به مدینه است که برای اغفال دشمن، شبانه از مکه خارج شد و به‌جای آنکه به طرف شمال (مدینه) حرکت کند، به سمت جنوب (غار ثور) رفت و سه روز پنهان گشت و وقتی دشمن مأیوس شد، به سمت مدینه از راه غیر اصلی روانه گردید. (ابن‌سعد، 1968: 1 / 288) با آنکه حضرت مصداق اعلای توکل بود، لحظه‌ای از کار و تلاش و بهره‌گیری از اسباب، غفلت نمی‌ورزید و حتی ترک تدبیر و فعالیت را مذمت می‌نمود. برای مثال، فردی که در حضور رسول الله(ص) شتر خود را رها کرده و گفته بود «توکلت علی الله»، آن حضرت بدو فرمود: «اِعقِلها و تَوکّل: شتر را پای‌بند بزن و آنگاه توکل کن». (متقی هندی، 1409: ح 5687 و 5689) گفت آری گر توکل رهبر است این سبب هم سنت پیغمبر است گفت پیغمبر به آواز بلند با توکل زانوی اشتر ببند (مولوی، 1357: دفتر 1 / نی 57) نقل‌شده که در آن زمان برخی افراد از مفهوم توکل رهاکردن کار و زراعت را برداشت کرده و در گوشه‌ای منزوی شده بودند. حضرت از آنها پرسید: شما کیستید؟ آنان پاسخ دادند: ما اهل توکل بر خداوند هستیم. آن حضرت فرمود: بلکه شما سربار مردم هستید. (نوری، 1408: 11 / 217، ح 12789) امیرالمؤمنین(ع) نیز متوکلان بدون تلاش و کار را به سگان تشبیه نمود. (همان: 20 / 220، ح 12789) اساساً توسعه واقعی و پایدار در عرصه فردی و اجتماعی در گرو تلاش است. بنابراین اگر به کار و کسب امر شده، از آن روست که انسان‌ها از دیگران بی‌نیاز گردند و سربار کسی نباشند و در واقع خود از دسترنج خویش بهره برند؛ چنان‌که پیامبر(ص) فرمود: از دسترنج خود بخورید. (مجلسی، 1403: 66 / 314) البته تلاش و کوشش محدودیت خاصی ندارد و گستره وسیعی را دربرمی‌گیرد و آنچه در اسلام منع شده، درواقع فعالیت‌هایی است که به ضرر انسان‌ها و جامعه است و آثار و نتایج سازنده‌ای درپی ندارد؛ همانند غیب‌گویی، جادوگری، فروش ابزار و آلات عیاشی، شراب‌فروشی و فروش مواد غذایی غیربهداشتی همچون مردار. نیز از آنجا که پذیرش مسئولیت‌ها در نظام‌های فاسد، تأمین معاش از راه تقلب در اجناس، دروغگویی، بدگویی، رشوه‌گرفتن، غش در معامله و جز اینها در راستای صلاح فرد و جامعه نیست، در اسلام تحریم گردیده است. (انصاری، 1374: 1 / 6) نتیجه از آیات و روایات برمی‌آید که میان توکل و کار و تلاش هیچ‌گونه تضادی وجود ندارد؛ چراکه با توجه به نیازمندی انسان‌ها به خداوند از یک سو و حاکمیت نظام سببی و مسببی بر جهان هستی از سوی دیگر، انسان‌ها باید برای رسیدن به مقصد، تمام قوای خویش را به‌کار گیرند و از اسباب و عوامل کار استفاده نمایند و برای کسب روزی بکوشند. در این صورت دیگر مانعی برای موفقیت و انجام کار باقی نمی‌ماند، مگر مقابله با عوامل روحی و روانی که برای مقابله با آن نیز انسان‌ها می‌باید بر خداوند توکل کنند تا بدین‌سان تکیه‌گاه بزرگی به‌دست آورند. نتیجه توکل، از بین رفتن ترس و نگرانی و دلهره، رهایی از تردید و نجات از خطر فریب شیطان خواهد بود. البته بی‌شک شادابی نیز درپی توکل خواهد آمد؛ چه آنکه آدمی در مقام توکل با مسبب الأسباب پیوند می‌یابد و با چنین پیوندی دیگر نگرانی و تشویش بی‌معناست. بدین ترتیب، توکل نه‌تنها مانع کار و تلاش نیست، بلکه رونق اقتصادی فردی و اجتماعی در تمام زمینه‌ها را نیز درپی دارد. منابع و مآخذ 1. قرآن کریم. 2. آمدی، عبدالواحد، 1380، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه محمدعلی انصاری، قم، امام عصر. 3. ابن‌اثیر، ابوالحسن علی، 1417 ق، اسد الغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی. 4. ابن‌سعد، محمد، 1968 م، طبقات الکبری، بیروت، دارصادر. 5. ابن‌عربی، محی‌الدین، بی‌تا، فتوحات مکیه، بیروت، دارصادر. 6. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، 1408 ق، لسان العرب، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی. 7. انصاری، شیخ مرتضی، 1374، المکاسب، قم، اسماعیلیان. 8. پیل، نورمن وینسنت، 1898 م، مثبت درمانی، ترجمه توراندخت تمدن، تهران، نشر دایره، چ سوم. 9. جوهری، اسماعیل، 1404 ق، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم الملایین، چ سوم. 10. الحر العاملی، محمد بن الحسن، بی‌تا، وسائل الشیعه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی. 11. دهخدا، علی‌اکبر، 1258 ش/ 1334 ق، لغت‌نامه دهخدا، تهران، چاپ سیروس، چاپ قدیم دوره 50 جلدی. 12. راغب اصفهانی، ابوالقاسم، 1362، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق محمد سید کیلانی، تهران، مرتضویه. 13. سبزواری، محمد، 1413 ق، جامع الاخبار أو معارج الیقین فی اصول‌الدین، تحقیق علاء آل جعفر، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث. 14. صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی، 1414 ق، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، مکتبة الصدوق. 15. ــــــــــــــــــــ ، بی‌تا، جامع الاخبار، چاپ سنگی. 16. صفار، جعفر بن حسن، 1380، مختصر بصائر الدرجات، به تحقیق کوچه‌باغی، طبع شرکت چاپ. 17. صفی‌پور، عبدالرحیم، 1377، منتهی الارب، تهران، کتابخانه سنایی. 18. طریحی، فخرالدین، 1408 ق، مجمع البحرین، مکتب نشر الثقافة الاسلامیه، چ دوم. 19. طوسی، خواجه نصیرالدین، 1369، اوصاف الاشراف، به اهتمام سید مهدی شمس‌الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 20. غزالی طوسی، محمد، 1361، کیمیای سعادت، تهران، علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزشی عالی. 21. فراهیدی، خلیل، 1426 ق، کتاب العین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة. 22. فیض کاشانی، محسن، 1342 ق، محجة البیضاء، تهران، مکتبة الصدوق. 23. کاشانی، عبدالرزاق، 1381، شرح منازل السائرین، خواجه عبدالله انصاری، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، چ دوم. 24. کلینی رازی، محمد بن یعقوب، 1401، الکافی، ج 2، تصحیح علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار صعب، چ چهارم. 25. مالکی اشتری، ورام، 1368، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعه ورام)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ دوم. 26. متقی هندی، علاء‌الدین علی، 1409 ق، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، موسسة الرسالة. 27. مجلسی، محمدباقر، 1403 ق، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفا، چ دوم. 28. مطهری، مرتضی، 1388، احیای تفکر اسلامی، تهران، صدرا، چ سی‌ام. 29. مولوی، جلال‌الدین محمد، 1357، مثنوی معنوی، تهران، جاویدان، چ هشتم. 30. نراقی، احمد، 1383، جامع السعادات، نجف، جامعة النجف الدینیه. 31. نوری، میرزا حسین طبرسی، 1408 ق، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث. منبع: فصلنامه پژوهشی در اخلاق شماره10 انتهای متن/
92/11/06 - 01:30
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 50]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها