تبلیغات
تبلیغات متنی
آموزشگاه آرایشگری مردانه شفیع رسالت
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
بهترین دکتر پروتز سینه در تهران
دستگاه آب یونیزه قلیایی کره‌ای
محبوبترینها
راهنمای انتخاب شرکت‌های معتبر باربری برای حمل مایعات در ایران
چگونه اینورتر های صنعتی را عیب یابی و تعمیر کنیم؟
جاهای دیدنی قشم در شب که نباید از دست بدهید
سیگنال سهام چیست؟ مزایا و معایب استفاده از سیگنال خرید و فروش سهم
کاغذ دیواری از کجا بخرم؟ راهنمای جامع خرید کاغذ دیواری با کیفیت و قیمت مناسب
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
آفریقای جنوبی چگونه کشوری است؟
بهترین فروشگاه اینترنتی خرید کتاب زبان آلمانی: پیک زبان
با این روش ساده، فروش خود را چند برابر کنید (تست‌شده و 100٪ عملی)
خصوصیات نگین و سنگ های قیمتی از نگاه اسلام
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1872069769
بررسی کارکرد معنابخشی دین در اندیشه علامه طباطبایی - بخش اول معنابخشی مناسک و شعائر دینی به زندگی مؤمنان
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: بررسی کارکرد معنابخشی دین در اندیشه علامه طباطبایی - بخش اولمعنابخشی مناسک و شعائر دینی به زندگی مؤمنان
یکی از ویژگیهای انسان نیاز به معناست که تنها دین میتواند آن را برآورد. بر این اساس، مهمترین کارکرد دین معنابخشی است.
چکیده نیاز روحی انسانها به معنادار نگاه کردن به جهان و زندگی و فرار از بیمعنایی، و نگاه به دین بهعنوان عاملی برای معنادار کردن زندگی، افق جدیدی جهت شناخت هرچه بیشتر دین گشوده و رهیافتی جدید بهنام رهیافت معنا بهوجود آورده است. این رهیافت با ارائه تفسیری جدید از انسان و دین و ارتباط آندو، معتقد است در شناخت انسان و دین باید به همه ابعاد آن توجه داشت. یکی از ویژگیهای انسان نیاز به معناست که تنها دین میتواند آن را برآورد. بر این اساس، مهمترین کارکرد دین معنابخشی است. علامه طباطبایی که نگاهی درونگرایانه به دین دارد، با بهکارگیری استدلالهای منطقی و عقلانی، تفسیری از دین و ابعاد گوناگون آن ارائه میدهد که بهگونهای با نظریه رهیافت معنا در توصیف و تبیین دین نزدیک است؛ چنانکه معنابخشی را مهمترین کارکرد دین میداند. کلیدواژگان دین؛ علامه طباطبایی؛ کارکرد معنابخشی دین؛ جامعه؛ نظریه رهیافت معنا مقدمه علاقه دیرین بشر به مسائل دینی، متفکران را به تحقیق درباره دعاوی ادیان گوناگون و دلایلی که این دعاوی بر آنها مترتب است، و معیارهایی که میتوان در تعیین ارزش آنها بهکار گرفت، واداشته است. عقل حکم میکند که انسانها - بهویژه افراد فرهیخته - فهم عمیقی از دین داشته باشند. هرچند گرایش به معرفت دین از پیشینهای برابر با خود دین برخوردار است، اما بررسی روشمند و علمی آن در دوره معاصر شکل گرفته است. مسئله تبیین دین و کارکرد آن، مسئلهای نوظهور است که برای اولین بار در قرن نوزدهم در دامن دانشهایی چون انسانشناسی، روانشناسی و جامعهشناسی رویید و از آنجا به فلسفه دین راه یافت. طراحان این مسئله در آغاز بیشتر ملحدان و شکاکان بودند. نسل اولیه دینشناسان، بهخصوص انسانشناسان و جامعهشناسان، تفسیری از انسان و ابعاد وجودی او و رهیافتهایی از دین مطرح میساختند که متضمن نفی کارکرد مثبت آن در زندگی انسان بود. پس از ارائه این رهیافتها، گروهی دیگر از انسانشناسان و جامعهشناسان دین به مطالعه بیشتر در مورد دین و تأثیرات آن بر فرد و جامعه پرداخته و به این نتیجه رسیدند که دین در زندگی انسانها نقشی بیشتر از آنچه تاکنون دانشمندان دیگر مطرح کردهاند، دارد؛ دین دارای ویژگی خاص و منحصربهفردی است که در سایر علوم و نظریههای فلسفی نمیتوان یافت و آن، خاصیت و نقش معنابخشی است. «دین فراهمآورنده معنا در برابر جهانی است که پیوسته گرایش به بیمعنایی دارد. جوهر دین را باید در این واقعیت جستجو کرد که دین در واقع واکنشی است در برابر تهدید بیمعنایی در زندگی بشر و کوششی است برای نگریستن به جهان بهصورت یک واقعیت معنادار» (Hamilton, 2001, p.155). آنها با ارائه تفسیری جدید از انسان، دین و ارتباط آندو، معتقدند دین ابعاد گوناگونی دارد که برای توصیف آن علاوه بر بعد جامعهشناختی، بعد انسانی (عقلانی و عاطفی) آن را نیز باید درنظر گرفت. بهنظر آنها یکی از ویژگیهای بارز انسان نیاز به معناست که تنها دین میتواند آن را برآورد. آنها بر این اساس نظریه رهیافت معنا را ارائه داده و با بهکارگیری این رهیافت به این نتیجه می‌رسند که مهمترین کارکرد و ویژگی دین، معنابخشی آن است؛ یعنی گزارههای دینی بهگونهای هستند که جهان را برای انسان معنادار میسازند. تشخیص معنای رفتار یک فرد بسیار مهم است. بهعنوان مثال، به خاک افتادن یک انسان میتواند چندین معنای متفاوت نظیر تسلیم بودن در برابر یک پادشاه از نظر سیاسی، اطاعت دینی از خدا، یا نشانهای از حقارت جنسی یا صرفاً از پا افتادن وی باشد. پس یک رویداد مادی میتواند معانی مختلفی داشته باشد و کار جامعهشناس درک این کنشها از طریق تعریف ذهنی کنشگر از آن موقعیت است (ترنر، 1385، ص95). آنها برای تبیین دین از شیوه جدیدی که ماکس وبر برای توصیف پدیدهها و نهادهای اجتماعی پیشنهاد داده بود، یعنی تفهم تفسیری[1] استفاده کردند و توانستند نظریات جامع قابل توجهی نسبت به دین و ویژگیها و کارکردهایش ارائه دهند. نظرات ماکس وبر مبنی بر نیاز روانی انسانها به معنادار نگاه کردن به زندگی و فرار از بیمعنایی، و نگاه به دین بهعنوان عاملی برای معنادار کردن زندگی انسانها (ر.ک به: وبر، 1384، ص318-307) افق جدیدی در جهت شناخت هرچه بیشتر دین گشود. به گفته وبر، هدف دین از اطمینانآفرینی روانی چیزی جز درکپذیر ساختن جهانی که بهنوعی معنادار است، نمیباشد (Weber, 1970 , p.281). این گروه، تهدیدکنندههای معنا در زندگی بشر را عواملی مانند رنج، شر و مرگ دانسته و معتقدند گزارههای دینی بهگونهای تنظیم یافتهاند که پاسخ قانعکنندهای در برابر این تهدیدکنندهها ارائه میدهند. علاوه بر این، آنها معتقدند از نظر مؤمنان تمام اجزای عالم به هم مربوط است و بین آنها نظم و ارتباط معناداری وجود دارد؛ در حقیقت «دین کوشش جسورانهای است که سراسر گیتی را برای انسان معنادار میسازد» (Berger, 1973, p.37). بهنظر برگر دین یک «سایبان نمادین» (Berger, 1967, p.310) و «سایبان مقدس» - عنوان مهمترین کتاب او در جامعهشناسی دین - است که بر سراسر شبکه نهادهای اجتماعی و معانی انسانی سایه میافکند و آنها را ظهوری از ثبات و حقانیت قرار میدهد؛ تا آنجا که بهنظر آنها انسان «موجودی است که در شبکههای معنا - که خود آن را بافته - گرفتار آمده است» (Geertz, 1973, p.5). با توجه به اینکه ارائهدهندگان این نظریه، آرای خود را مبنی بر معنادار بودن گزارههای دینی در مورد همه ادیان جهان مطرح کردهاند[2]، این سؤال مطرح است که آیا گزارههای دینی در اسلام بهگونهای تنظیم یافته که نشانگر معنابخشی باشد، و اعتقادات مؤمنان به اسلام چگونه است که بتوان گفت به این جهان بهصورت یک واقعیت معنادار مینگرند؟ در پاسخ به این پرسشها به بررسی آرای علامه طباطبایی در تفسیر او از اسلام میپردازیم. یکی از بزرگترین مشغلههای فکری ایشان را دین و ابعاد و وجوه متعدد آن تشکیل میدهد. مطالعه آثار او نشان میدهد که وی ضمن تبیین عقلانی دین، در تفسیر و توصیف آن هم به ابعاد مختلف دین نظر دارد و هم بهجای توصیف صرف رفتار مؤمنان، به انگیزه و رفتاری که آنها در پسِ رفتار خود دارند نیز پرداخته است. در اینجا این سؤال مطرح است که آیا علامه طباطبایی نیز در آثارش به آن دسته از ویژگیهای دین که از نظر دینشناسان وابسته به رهیافت معنا عامل معنابخش بهحساب میآید، پرداخته است؟ شناختی که ایشان در مورد نقش و تأثیر دین در زندگی فردی و اجتماعی به آن رسیده است، با آنچه طرفداران نظریه معنا در مورد کارکرد دین بیان کردهاند، مطابقت دارد؟ در مجموع آیا توصیف وی از دین بهگونهای است که بتوان گفت ایشان نیز به دین بهعنوان عاملی معنابخش و هدفدار در زندگی انسانها مینگرد؟ کارکرد معنابخشی دین در اندیشه علامه طباطبایی دقت و توجه به نظریههایی که دینشناسان وابسته به رهیافت معنا در مورد کارکردهای دین ارائه دادهاند، بیانگر آن است که دین از سه جهت برای انسانها معنابخش است: 1.بررسی کارکرد دین با توجه به نقش و تأثیرات آیینها، مراسم و مناسک دینی در زندگی انسانها؛ زیرا از نظر دینشناسان اجرای آیینها و مراسم دینی در یک بافت مشترک معنایی با رفتار دیگران قرار دارد و از این جهت عواملی مؤثر در زندگی انسانها بهشمار میآیند که معنادهنده و جهتبخش هستند (Geertz, 2004, p.4)[3]؛ چراکه نمادهای دینی هم ایدهای را حمل و به مردم منتقل میکنند (پالس، 1382، ص344) و هم موقعیت ما را در جهان بیان میکنند تا به شیوه خاصی عمل کنیم و مسیر کنشی خاصی را دنبال نماییم (Hamilton, 2001, p.178). 2.بررسی کارکرد دین از لحاظ کوشش بهمنظور ارائه تصویری معنادار از جهان هستی و تلاش برای نظاممند و سامانمند نشان دادن همه عالم، بهگونهای که تمام امور و جریانات زندگی در کل کیهان به هم مربوط و از نظم معناداری برخوردار است.[4] 3.بررسی کارکردهای دین از این لحاظ که بهعنوان سپری در برابر تهدیدکنندههای معنا قرار میگیرد و تلاش میکند اموری مانند رنج، سختی، بیعدالتی و ظلم را تبیین نموده و نشان دهد آنها نیز از یک الگوی معنادار پیروی میکنند.[5] معنابخشی مناسک و شعائر دینی به زندگی مؤمنان همانگونه که ذکر شد، یکی از مهمترین نیازهای روانی انسانها، معنادار نگاه کردن به زندگی و فرار از بیمعنایی است. مؤمنان دین را بهعنوان عاملی برای معنادار کردن زندگی دانسته و به آن گرایش پیدا میکنند. بهعبارتی، رفتارها و مناسک و آداب دینی بهعنوان عوامل معنابخش در زندگی آنها نقش ایفا میکند. بر همین اساس، در این قسمت سعی میشود به برخی از مهمترین مناسک دینی مسلمانان اشاره شده و انگیزه و معنایی را که آنها در پسِ این رفتارها دارند، با توجه به نظرات علامه طباطبایی بررسی شود. هرچند علامه طباطبایی از منظر الهیاتی به دین نگریسته و ریشه و حقیقت دین را امری الهی میداند که خداوند به انسانها داده است، اما همواره به نقش دین در اجتماع توجه داشته و تأثیراتی را که دین در زندگی انسانها بهلحاظ فردی و اجتماعی دارد، مورد بررسی قرار داده است. بررسی آثار علامه طباطبایی نشان میدهد که ایشان علاوه بر اینکه دین را برای انسانها و جوامع مفید و لازم دانسته، دین اسلام و ویژگیهای خاص آن و انگیزه و معنایی که در رفتار مؤمنان وجود دارد را نیز بررسی نموده است. او دین را یک عامل معنابخش و هدفدار در زندگی انسانها میداند. در ادامه به برخی از کارکردها و تأثیراتی که انجام مناسک دینی جهت معنابخشی و هدفدار نمودن زندگی انسانها دارد، اشاره میشود. 1. نماز اصلیترین و مهمترین آیین مذهبی مسلمانان، نماز است. نماز عبادتی است که در آن انسان با خدای خود به راز و نیاز میپردازد. ازآنجاکه مسلمانان معتقدند خداوند صدای آنها را شنیده و دعاهایشان را اجابت میکند، این ارتباط انسان با خدا ولو اینکه انسان آن را بهتنهایی انجام دهد، امر اجتماعی بهحساب میآید. در این حال خداوند کنشگری است بهظاهر غایب که ارتباطش با انسان دوسویه است؛ صدای بندگان خود را میشنود و دعاهایشان را اجابت میکند. نماز آداب خاص خود را دارد؛ بهعلاوه، انسانها در هنگام نماز موظفاند به یک سمت، یعنی کعبه که قبله مسلمانان است، نماز گزارند. قبله مفهوم خاصی است که برای همه مؤمنان در یک بافت مشترک معنایی قرار دارد. همچنین کعبه نمادی است که معنای خاصی در ذهن مؤمنان ایجاد میکند. علامه طباطبایی معتقد است مسلمانان هنگام نماز خواندن، اعتقادات قلبی خود را به عمل تبدیل میسازند. در واقع کلمات و اذکاری را که در هنگام نماز به زبان میآورند و اعمالی را که انجام میدهند، هرکدام نشانگر قضایا و مسائلی است که به آنها اعتقاد دارند. مؤمنان ضمن اینکه در ابتدا اذعان به بزرگی و یگانگی و مالک علی الاطلاق بودن خدا در این جهان و جهان بعدی میکنند، از او میخواهند آنها را به راه راست هدایت فرماید. از نظر علامه طباطبایی یکی از مهمترین دغدغههای بشر، رسیدن به سعادت است که از طریق شناخت راه راست تعیینشده از سوی خداوند و حرکت در آن راه بهدست میآید. مؤمنان در نماز از خداوند میخواهند آنها را به راه راست که «صراط مستقیم» نام دارد، هدایت کند (ر.ک به: طباطبایی، 1363، ج1، ص50-25). وی معتقد است در تکتک اعمالی که مسلمانان در نماز بهجا میآورند، انگیزهای نهفته است. «برای اینکه پرستش و توجه عبادی به خدا ... از مرحله قلب و باطن بگذرد و در مرحله افعال هم وارد شود، یعنی علاوه بر عبادت قلبی، عبادت بدنی هم صورت گیرد، هیچ چارهای نیست مگر اینکه توجهات مختص قلبی با ملاحظه و خصوصیت آنها، در قالب افعال و حرکات مناسبی ریخته شوند و انجام گردند؛ مثلاً خضوع کامل و ذلت باطنی بهصورت سجده، تعظیم و بزرگ شمردن خدا بهصورت رکوع و جان فدا کردن بهصورت طواف و احترام بهصورت قیام و پاکیزگی و تطهیر باطن بهصورت وضو و غسل مجسم گردد» (همان، ص507-506). علاوه بر این، علامه طباطبایی با اشاره به مفهوم قبله معتقد است قبله معنا و مفهوم مهمی برای مؤمنان داشته و تأثیر فردی و اجتماعی مختص به خود را دارد و عاملی برای انسجام و نظم جامعه بهشمار میرود. اسلام پس از توجه دادن بشر به خداوند بزرگ و منزه از تمام شئون ماده، برای مجسم ساختن توجه قلبی در عبادات بدنی، کعبه را قبله مسلمانان قرار داده و گفته است مسلمانان در هر نقطه از زمین که باشند، هنگام نماز رو به جانب کعبه کنند و خدای خود را در هیچ حال حتی در پستترین حالات فراموش ننمایند. افزون بر این، آثار توجه به قبله از لحاظ اجتماعی جالبتر و روشنتر است؛ زیرا توجه عموم مردم در تمام زمانها و مکانها به یک نقطه، وحدت فکری و اتحاد اجتماعی آنها را به بهترین وجه مجسم میسازد و دلهای آنها را به هم مربوط میسازد. این لطیفترین روحی است که ممکن است در جمیع شئون افراد اجتماع در زندگی مادی و معنوی دمیده و اثربخش باشد و اجتماع را به عالیترین مقام خود برساند و قویترین ارتباطها را میان آنها بهوجود آورد، که خود مایه شوکت و وحدت دینی آنها و عامل قوی برای حفظ وحدت بهشمار میآید (همان، 508-507). یکی دیگر از نکاتی که علامه طباطبایی در مورد نماز به آن اشاره میکند، مسئله خضوع است. ایشان در تفسیر آیه «الّذینَ هُم فی صَلاتِهِم خاشِعوُنْ» (مؤمنون، 2) معتقد است مؤمنان هنگام خواندن نماز اگر حالت خضوع و خشوع داشته باشند، در حقیقت معنای خاصی به رفتار خود دادهاند: «نماز عبارت است از توجه کسی که جز فقر و ذلت ندارد بهسوی عظمت و کبریا و منبع عزت و بهای الهی، و لازمه چنین نمازی این است که نمازگزار متوجه به چنین مقامی مستغرق در ذلت و خواری گشته، دلش را از هر چیزی که او را از مهم و هدفش بازمیدارد، بَرکند. پس اگر ایمان نمازگزار صادق باشد، اشتغال به عبادت او را از هر کار دیگری بازمیدارد» (ر.ک به: طباطبایی، 1363، ج15، ص8). 2. روزه یکی دیگر از آیینهای دینی مسلمانان روزه است که در ماه خاصی برای همه مسلمانان واجب میشود. بهاعتقاد علامه طباطبایی روزه در سایر ادیان نیز واجب بوده است و حتی بتپرستان نیز روزه میگرفتند، اما انگیزه مسلمانان از روزه گرفتن با انگیزه آنها متفاوت بوده است؛ هدف بتپرستان در روزه، فرونشاندن آتش خشم خدایان یا خشنود کردن آنها و در واقع نوعی داد و ستد با خدایان بود؛ ولی براساس تعالیم عالیه اسلام، ساحت قدس پروردگار منزهتر از آن است که احتیاج به چیزی داشته باشد یا آزار و تأثری در حقش تصور شود؛ او از هرگونه عیب و نقص و نیاز مبراست. بنابراین اثر عبادت تنها متوجه بنده است؛ چنانکه اثر گناهان نیز چنین است. قرآن کریم میفرماید: «إن أحسَنتُم أحسَنتُم لِأنفُسکُم وَ إن أسأتُم فَلَها؛ اگر نیکی کردید، به خود نیکی کردهاید و اگر بدی کنید، باز به خود کردهاید» (اسراء، 11). پس آثار اطاعت یا معصیت به خود انسان بازمیگردد که شأنی جز نیاز و تهیدستی ندارد: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» (فاطر، 15). درخصوص روزه نیز قرآن میفرماید: «لَعَلّکُم تَتَّقونْ» (بقره، 183)؛ یعنی این حکم برای آن است که شما پرهیزکار شوید. در اینکه از روزه میتوان امید یافتن تقوا داشت، جای شک نیست؛ چراکه هر انسانی این مطلب را از فطرت خود مییابد که اگر کسی بخواهد با عالم طهارت و قدس ارتباط برقرار کند و به مرتبه کمال و روحانیت برسد، اول چیز لازم بر او پرهیز از بیبندوباری و شهوترانی و منزه ساختن خود از دلبستگی به مظاهر حیات مادی و دوری از هر چیزی است که او را از خدا بازمیدارد. این تقوا از راه خودداری از شهوات و دوری از هواهای نفسانی بهدست میآید. آنچه با حال عموم مردم مناسب بهنظر میآید آن است که در امور مورد نیاز همگان مانند خوردن و آشامیدن و تمایل جنسی، از شهوتهای مشروع هم خودداری کنند تا بهواسطه این تمرین، ارادهشان تقویت شود و بهسوی پروردگار تقرب جویند؛ زیرا کسی که در امور مشروع و مباح دعوت خدا را اجابت کرد، در امور غیر مشروع و حرام بهتر اطاعت و فرمانروایی مینماید (ر.ک به: طباطبایی، 1363، ج2، ص9-7). بنابراین از نظر علامه طباطبایی روزه ازجمله آیینهایی است که سبب تقویت اراده و ایمان در انسان میشود تا او در زندگی فردی و اجتماعی خود بهتر عمل کند. این امر به ارتباط انسان با خدا کمک کرده و باعث میشود فرد بهتر بتواند به سایر دستورات فردی یا اجتماعی خداوند عمل کند. 3. حج یکی دیگر از آیینهای دینی مسلمانان، حج است که در ماه خاصی بهجا آورده میشود. مسلمانان تمام جهان برای انجام اعمال حج در مکان خاصی گرد هم میآیند. حج دارای اعمال مختلفی است که یکی از آنها طواف خانه خدا میباشد. همانگونه که قبلاً اشاره شد، کعبه نمادی است که در ذهن همه مسلمانان مفهوم خاصی را القا میکند و در یک بافت مشترک معنایی در کل اجتماع مسلمین قرار دارد. علامه طباطبایی تأثیرات اجرای این اعمال را برای انسانها و جوامع اسلامی بسیار مفید میداند؛ زیرا اجرای آنها موجب انسجام و نظم جامعه مسلمین میشود. این اعمال برای انسانها هم منافع دنیوی و هم منافع اخروی دارد. وی با توجه به آیه «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَ هُدًى لِّلْعَالَمِینَ فِیهِ آیَاتٌ بَیِّـنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا وَ لِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ الله غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ» (آلعمران، 97-96) حج را راهنما و هدف انسانها در راه رسیدن به کمال و قرب الهی دانسته و میگوید: «موضوع راهنما بودن کعبه برای جهانیان بهواسطه نشان دادن سعادت آخرتی آنان و رساندنش به کرامت و قرب الهی است؛ زیرا خدای متعال آن را برای عبادت و پرستش حق قرار داده و نزد آن انواع و اقسام عبادات را تشریع کرده است. آری، از وقتی حضرت ابراهیم(ع) خانه کعبه را بنا کرد، همیشه مقصد مردم بوده و از مسافتهای دور به قصد زیارتش میآیند و در آن مکان به پرستش خدای متعال مشغول میشوند» (طباطبایی، 1363، ج3، ص544). اعمال و مناسک حج کارکرد وحدتبخشی و انسجامآفرینی دارد. وقتی اقوام و امم مختلفی از نقاط گوناگون زمین با همه تفاوتها که در انساب و الوان و سنن و آداب دارند، یکجا جمع شده و سپس یکدیگر را شناختند و معلوم شد که کلمه همه واحد است و آن، کلمه حق و معبود حق، یعنی خداوند متعال است، و جهت همه - کعبه - یکی است، این اتحاد روحی آنها را به اتحاد جسمی، و آن وحدت کلمه ایشان را به تشابه در عمل میکشاند؛ این از آن دیگر آنچه میپسندد، میآموزد و آن دیگری نیز خوبیهای این را میگیرد؛ این به کمک آن میشتابد و در حل مشکلات آن قوم کمر میبندد و به اندازه مقدور خود یاریاش میدهد. در نتیجه جوامع کوچک به یک جامعه بزرگ مبدل میشوند؛ آنگاه نیروهای جزئی به نیروهای کلی مبدل میگردند که کوههای بلند هم در مقابل آن نمیتواند مقاومت کند و هیچ دشمن نیرومندی حریف آن نمیشود. جان کلام اینکه، هیچ راهی بهسوی حل مشکلات مانند همکاری و تعاون نیست و هیچ راهی بهسوی تعاون چون تفاهم نیست و هیچ راهی بهسوی تفاهم چون تفاهم دینی نیست. نوع دیگری از منافع، منافع اخروی است که همان وجود و انواع تقربها بهسوی خداست؛ تقربهایی که عبودیت آدمی را مجسم میسازد و اثرش در عمل و گفتار آدمی هویدا میگردد. عمل حج نیز با مناسکی که دارد، متضمن انواع عبادتها و توجه به خداست. به همین بیان روشن میشود که چرا خداوند میفرماید: «به مردم اعلان کن تا بهسویت بیایند»؛ چون معنای آمدن بهسوی ابراهیم(ع) این است که مردم بهسوی خانهای که بنا کرده، بیایند و آن را زیارت کنند. آمدن آنها نیز مستلزم آن است که این منافع دنیوی و اخروی را مشاهده کنند و به آن خانه علاقهمند شوند؛ چون خلقت انسان بهگونهاى است که منفعت را دوست دارد (همان، ج14، ص549-548). پی نوشت: [1]. تفهم (verstehen) اصطلاحی فلسفی و معرفتشناسانه بهمعنای شناخت درونی افراد و معنایی که آنها به رفتار خویش میدهند، و تفسیر بهمعنای شناخت عوامل محرک این رفتارها میباشد. (برای اطلاع بیشتر ر.ک به: (Weber, 1970 ,introduction). انسانشناسان و جامعهشناسان دین در کوششهای اخیر خود برای تبیین دین سعی کردند مبنای کار خویش را براساس تفهم تفسیری و توصیف عمیق قرار دهند؛ یعنی بهجای توصیف ظاهری و صوری اعمال و مناسک مذهبی، بهدنبال یافتن انگیزه مؤمنان برای انجام این مناسک و معنایی که آنها به رفتارهایشان میدهند، باشند. بهعنوان مثال، بهجای توصیف صرف روزه مسلمانان در ماه رمضان و امساک آنها از خوردن چیزی از ساعات اولیه صبح تا هنگام مغرب، علت و انگیزه آنها را از این رفتارشان جویا میشوند: چرا مسلمانان در ماه خاصی از سال روزه میگیرند؟ این روش نخستین بار توسط ماکس وبر طرحریزی شد، اما افرادی چون دیویس (Davis, 1948, p. 527-532)، یینگر (Yinger, 1970, p.7-8) و اُدی(O’Dea,1966, p.5-7) که از کارکردگرایان نوین بهشمار میروند نیز برای تعدیل در رهیافت کارکردگرایانه گفتند که دین علاوه بر کارکردهای دیگر، فراهمآورنده معنا در برابر جهانی است که پیوسته گرایش به بیمعنایی دارد. [2]. برای اطلاع بیشتر ر.ک به: Weber, The Social Psychology of the Word Religios. [3]. دین نظامی از نمادهاست که کارش استقرار حالتها و انگیزشهای نیرومند، قانعکننده و پایدار در انسان از طریق صورتبندی مفاهیمی از نظم کلی جهان و پوشاندن این مفاهیم با چنان هالهای از واقعیت و بودگی است که این حالتها و انگیزشها بسیار واقعبینانه بهنظر آیند ((Geertz, 2004, p.4. [4]. پیتر برگر یکی از برجستهترین نظریهپردازان این رهیافت که از دو ساحت الهیاتی و جامعهشناختی دین را تبیین مینماید (Berger, 1969, p xvi)، به نیاز انسان برای معنادار ساختن جهان تأکید ورزیده و میگوید: «انسانها ذاتاً گرایش به این دارند که نظم معناداری را بر واقعیت حاکم کنند» (Berger, 1973, p.31). او این نظم معنادار را «نوموس» (Nomos) نامیده و آن را سپری در برابر آن دسته از قضایایی میداند که جهان را به بینظمی و بیمعنایی تهدید میکنند (Berger, 1967, p.19). به نظر او «دین کوشش جسورانهای است برای اینکه سراسر گیتی برای انسانها معنادار شود» (Berger, 1973, p.37؛ برگر، 1380، ص28). هستی انسان بدون دین چیزی جز یک هستی فقیر و حتی سستبنیاد نیست (همان، ص28-9) و جهان بدون خدا غیر قابل تحمل و ملالتآور است (Berger, 1974, p.15). این معنادار ساختن و در حقیقت ساختن جهان انسانی بهقدری برای برگر مهم است که انسانیت انسان در نظر او وابسته بدان است (Berger, 1971, p 1; Berger & Kellner, 1981, p.72) . [5]. دین، ترس و تنش‌های روانی انسانها را از طریق ایمان و امید به عدالت به سطح قابل تحملی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رساند (Nanda, 1984, p.362). دین در چنین تلقیای، ابزاری است برای پاسخ به نیازهای عاطفی و تعدیل رفتار و حفظ تعادل روانی افراد؛ تلاشی برای تبیین آنچه از هیچ طریق دیگری قابل توضیح نیست؛ کسب توان و قدرت هنگامی که همه قدرتها شکست خورده‌اند؛ کوششی در جهت محو و نابود ساختن شر و رنج و ناکامی، درحالیکه همه عوامل دیگر در حذف و محو آنها ناکام مانده‌اند و به تعبیر راینهولد نیبهور «دژی از امید است بر لبه پرتگاه نومیدی» (همتی، 1379، ص28). مراجع -قرآن کریم. -برگر، پیتر ال، «موج تازه سکولارزدایی از جهان»، در افول سکولاریزم، ترجمه افشار امیری، تهران: نشر پنگان، 1380. - پالس، دانیل، هفت نظریه در باب دین، ترجمه محمدعزیز بختیاری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1382. -ترنر، برایان، وبر و اسلام، ترجمه حسین بستان و دیگران، قم: زیتون، 1385. - طباطبایی، سید محمدحسین، اسلام و انسان معاصر، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1382. - ـــــــــــــــــ ، بررسیهای اسلامی، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: هجرت، بیتا. - ـــــــــــــــــ ، تفسیر المیزان (20جلد)، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1363. - ـــــــــــــــــ ، حیات پس از مرگ، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1362. - ـــــــــــــــــ ، خلاصه تعالیم اسلام، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1370 . - ـــــــــــــــــ ، خلقت و خلافت آدم در المیزان، قم: نور فاطمه(س)، 1361. - ـــــــــــــــــ ، شیعه در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1373 . - ـــــــــــــــــ ، قرآن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1372. - وبر، ماکس، دین، قدرت و جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس، 1384. - همتی، همایون، شناخت دانش ادیان، تهران: نقش جهان، 1379. - Berger, Peter L, A Rumor of Angels: Modern Society and the Rediscovery of the Supernatural, Garden City/NY: Anchor Press, 1969. - ـــــــــــــــــ , Religion in a Revolutionary Society, Washington DC: American Enterprise Institute for Public Policy Research, 1974 - ـــــــــــــــــ , Sociology and Freedom, American Sociological Association, Rutgers University, 1971. - ـــــــــــــــــ , The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion, NY: Doubleday and Co, 1967 - ـــــــــــــــــ , The social reality of Religion, Harmondsworth: Penguin, 1973. - ـــــــــــــــــ & Hansfried Kellner, Sociology Reinterpreted: An Essay On Method and Vocation, Garden City/NY: Anchor press, 1981. - Davis, K, Human Society, New York: Macmillan, 1948. - Geertz, C, “Religion as a cultural System”, in M. Banton (ed) Anthropological Approaches to the study of Religion, A.S.A. Monographs no.3, London: Tavistock, 2004 - ــــــــــــ , “Thick Description: Toward an interpretive theory of culture”, in The Interpretation of Cultures: Selected Essays, New York: Basic Books, 1973. - Hamilton, M, The Sociology of Religion, Theoretical and Comparative Perspective, Second Edition, London: Routledge, 2001. - Nanda, Serena, Cultural Anthropology, California :company Belmont, 1984. - O’Dea, T, The Sociology of Religion, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1966. - Weber, M, “The social psychology of the world religions”, in H. Gerth and C.W. Mills (eds) From Max Weber: Essays in Social Theory, London: Routledge, 1970. - Yinger, M, The Scientific Study of Religion. London: Routledge, 1970. نویسندگان: قربان علمی: دانشیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه تهران مریم چنگی آشتیانی: کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه تهران دو فصلنامه انسان پژوهی دینی شماره 30 ادامه دارد...
95/04/23 :: 07:45
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 212]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها