محبوبترینها
از کجا بفهمیم قاشق چنگال اصل است | قاشق چنگال تقلبی نخرید!
با چاپ روی وسایل یک کسب و کار پرسود بسازید
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1799127724
مبانی سیاسی قرآن کریم در تفاسیر
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
مبانی سیاسی قرآن کریم در تفاسیر
آیات مربوط به امور سیاسی در قرآن در حوزه‌های مختلف مطرح شدهاند؛ حوزه‌هایی از قبیل حکومت، اقتصاد، نظامی‌گری و...
چکیده
سیاست یکی از مهم‌ترین ارکان یک جامعه است که اگر بر پایه‌‌های درستی بنا شده باشد، موجب تعاملات درست و منطقی در معادلات سیاسی ـ اجتماعی جامعه میشود. بیان اصول و مبانی سیاسی قرآن کریم و کنکاش آن در تفاسیر متعدد، بیانگر این مطلب است که باید برای ادارۀ صحیح جامعه از قوانین متعالی اسلام در تمامی عرصه‌ها، به ویژه عرصۀ سیاست، بهرۀ کامل برد.
نحوه رفتار سیاسی در روابط داخلی و خارجی، نحوه برخورد در سیاست‌های مالی و اقتصادی، شرط عدالت در رهبری و حکمرانی، تفکیک‌ناپذیری دین از سیاست، لزوم مشورت در امور حکومتی و سیاسی، لزوم حق‌مداری و عدالت‌گستر بودن سیاست‌های جنگی، فصل‌الخطاب بودن حرکت رهبر جامعه اسلامی در امور حکومتی، توجه خاص به مجاهدان دارای فعالیت‌های سیاسی، عزت به عنوان اصلی مهم در سیاست خارجی و روابط سیاسی ـ اقتصادی، و لزوم آگاهی در مدیریت سیاسی ـ امنیتی برخی از مبانی سیاسی اسلام است که در این نوشتار مطرح شده است.
مهم‌ترین دستاورد و نتیجه کلی این نوشتار، عدالت‌محور بودن مبانی سیاسی اسلام است که نتیجۀ آن گسترش عدالت اجتماعی در سطح روابط داخلی و خارجی است.
کلید واژگان: قرآن، مبانی، سیاست، عدالت.
مقدمه
سیاست، روابط سیاسی ـ اجتماعی و قوانین سیاسی از جمله موضوعاتی هستند که در قرآن و حدیث مورد اشارۀ مستقیم قرار گرفتهاند.
آیات مربوط به امور سیاسی در قرآن در حوزه‌های مختلف مطرح شدهاند؛ حوزه‌هایی از قبیل حکومت، اقتصاد، نظامی‌گری و... نتیجه آن به کارگیری مبانی سیاسی در جایگاه مخصوص خود برای اداره درست و منطقی جامعه می‌باشد؛ چه اهمیت و ضرورت بحث از مبانی سیاست قرآن در اداره صحیح و منطقی جامعه نمود می‌یابد که در آن اساس قوانین برتر اسلام مبنای روابط داخلی و خارجی است. در واقع، هدف اصلی، تلاش برای به کمال رساندن انسان به بالاترین درجات مادی و معنوی است که دنبالۀ اهداف انبیاء و اولیای الهی می‌باشد.
1ـ مفهوم‌شناسی تفسیر سیاسی
برای پی بردن به معنای اصلی واژه «سیاست» باید از دو جهت آن را بررسی نمود:
واژه «سیاست» در لغت از مادۀ «سوس» (ساس) و به معنای انجام کاری است که به مصلحت چیزی (کسی) می‌باشد (طریحی، مجمعالبحرین،ذیل ماده «سوس») و سیاست‌مدار به کسی گفته میشود که به اصلاح مردم و کارهای آنان می‌پردازد (فراهیدی، العین، ذیل مادة «ساس»)؛ بنابراین، سیاست به معنای در نظر گرفتن مصالح یک چیز یا شخص یا گروه است که اقدام جدی برای اجرای آن مصالح در حق آنان صورت می‌گیرد.
سیاست در اصطلاح دانشی است که از مناسبات شهروندی بحث میکند (جواد طباطبایی، زوال اندیشه‌سیاسی در ایران، 22) یا به روندی گفته میشود که در آن شهروندان به اتخاذ یک تصمیم جمعی مبادرت می‌ورزند (امرائی ـ شهرزاد، مهندسی سیاست، 18) یا فعالیتی اجتماعی است که با تضمین نظم در نبردهایی که از گوناگونی و ناهم‌گرایی ِ عقیده‌ها و منافع ناشی میشود، می‌خواهد به یاری ِ زور ـ که اغلب بر حقوق متکی است ـ امنیت بیرونی و تفاهم درونی ِ واحد سیاسی ویژه‌ای را تأمین کند (فروند، سیاست چیست؟، 213)؛ بنابراین، می‌توان گفت: سیاست یک دانش اجتماعی دربارۀ شهر و شهروند است و از عقاید و منافع آنها ناشی میشود که درصدد برقراری امنیت خارجی و تفاهم داخلی می‌باشد.
ترکیب «تفسیر سیاسی قرآن» یک عبارت جدید التأسیس است که تعریف معتبر و قابل استنادی برای آن پیدا نمی‌شود، اما بنا بر توضیحاتی که در مفهوم‌شناسی تفسیر و سیاست داده شد، می‌توان گفت: تفسیر سیاسی قرآن عبارت است از: بیان تحلیلی ـ اخلاقی روان و ساده از مراد استعمالی و جدی آیاتی که در بردارندۀ مسائل اجتماعی، سیاسی، حقوقی و ولایی‌اند.
مبانی سیاسی قرآن کریم
قرآن کریم به عنوان یک کتاب جامع و کلی، در بردارنده مبانی کلی‌ای است که به موضوعات مختلفی از جمله سیاست پرداخته است. از آنجا که حکومت در اسلام از مهم‌ترین بنیان‌های جامعه به شمار می‌آید، بیان مسائل و موضوعات سیاسی در اسلام نیز از نیازهای اساسی آن می‌باشد. به تبع، بحث از مبانی سیاست در قرآن نیز از مباحث مهم و در خور توجه است که می‌توان آنها را از آیات قرآن استخراج کرد.
در ذیل به مهم‌ترین مبانی قرآنی سیاست اشاره میکنیم:
1. نحوۀ رفتار سیاسی در روابط داخلی و خارجی
روابط داخلی و خارجی که به نوعی همان اعمال سیاست‌های دیپلماتیک در سطح روابط بین‌الملل است، یکی از شاخصه‌های حکومتی یک جامعه است. نوع این رفتارهای سیاسی بیانگر انگیزه‌های آن حکومت در نحوه برخورد با جوامع دیگر است. قرآن کریم بهترین نوع روابط داخلی و خارجی را رفتار عادلانه معرفی میکند: Pیا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَلایجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَO (مائده/8)؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید! همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید! دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید که به پرهیزگاری نزدیکتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید که از آنچه انجام میدهید، با خبر است».
مرحوم طبرسی رفتار عادلانه بین‌المللی را در سایه اخلاق عاری از کینه‌ورزی تفسیر میکند: «ای مردم مؤمن، باید عادت شما و خوی شما قیام به حق باشد، به طوری که خود عمل شایسته انجام دهید و دیگران را امر به معروف و نهی از منکر کنید و اینها را برای تحصیل رضای خدا انجام دهید. حال آنکه گواهانی هستید که عادلانه، به وظیفه شهادت عمل میکنید؛ بغض و کینه شما نسبت به مردمی، شما را به بی‌عدالتی وادار نکند. یعنی: کسی که نسبت به قومی کینه دارد، شما را به بی‌عدالتی وادار نکند که در حکم و سیره خود نسبت به ایشان به ستمگری گرایید (طبرسی، مجمع البیان، 3/261). این تفسیر بر این مبناست که وی «شنئآن» را مصدر و به معنای کینه یا صفت و به معنای کینه‌ورز گزارش میکند (همان). بنابراین، رفتار کینه‌ورزانه با حکومت‌های دیگر موجب میشود که انسان در حق آن حکومت‌ها و مردم آنها ناعادلانه رفتار کند. این همان اخلاق غیرانسانی‌ای است که قرآن کریم جامعه اسلامی را از آن برحذر میدارد و به رفتار عادلانه تشویق میکند.
2. نحوۀ برخورد در سیاست‌های مالی و اقتصادی
در یک جامعه دارای حکومت باید تصمیم‌های اقتصادی و سیاست‌های پولی و مالی آن به وسیلۀ رهبر حکومتی آن جامعه اخذ شود که طبیعتاً یک شخص سیاسی نیز می‌باشد. در قرآن کریم به این سیاست مهم حکومتی اشاره شده است: Pوَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیؤْتینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَی اللَّهِ راغِبُونَO (توبه/59)؛ «(در حالی که) اگر به آنچه خدا و پیامبرش به آنان داده، راضی باشند و بگویند: خداوند برای ما کافی است! و به زودی خدا و رسولش، از فضل خود به ما میبخشند ما تنها رضای او را میطلبیم. (برای آنها بهتر است)».
طبرسی در مجمع البیان مورد آیه را صدقاتی می‌داند که منافقان آن را از پیامبرo طلب کرده و به عیب‌جویی آن حضرت پرداخته‌اند (طبرسی، مجمع البیان، 5/63). بدین‌سان روشن میشود که نحوه تقسیم غنایم و بیت‌المال که یکی از ارکان اقتصادی جامعه به شمار می‌آید، باید به وسیله رهبر امت انجام شود.
3. شرط عدالت در رهبری و حکمرانی
از نظر قرآن رهبری جامعه اسلامی لوازمی دارد که مهم‌ترین آن، اجرای عدالت در هنگام حکم کردن است. قرآن کریم در این باره میفرماید: P... وَإِذا حَکَمْتُمْ بَینَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ...O (نساء/58)؛ «... و هنگامی که میان مردم داوری میکنید، به عدالت داوری کنید...».
از دیدگاه طبرسی حکم کردن به عدالت در این آیه به زمامداران جامعه نسبت داده شده که به آنان امر میکند که در میان مردم به عدالت حکم کنند. وی در ادامه میگوید نظیر آن این آیه است: Pیا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّO (ص/26)؛ «ای داود، ما ترا در زمین خلیفه و زمامدار کردهایم. پس در میان مردم به حق حکم کن».
روایت شده است که پیامبر گرامیo به امام علیA فرمودند: «میان دو طرف دعوا در نگاه کردن و سخن گفتن مساوات برقرار کن». (طبرسی، مجمع البیان، 3 / 99)
از این تفسیر روشن میشود که رعایت عدالت در نحوۀ حکمرانی حکمرانان جامعه اسلامی امری بسیار مهم است که علاوه بر آثار مثبتی که در جامعه و کشور اسلامی به جا میگذارد، تأثیرات اخروی نیز به همراه دارد.
4. تفکیک ناپذیری دین از سیاست
تفکیک‌ناپذیر بودن دین از سیاست از قوانین و مبانی مهم، اصلی و اجماعی اسلام است که قرآن‌کریم در آیات مختلفی به آن اشاره میکند. برای نمونه، قرآن‌کریم میفرماید: Pأَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنی إِسْرائیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِی لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فی سَبیلِ اللَّهِO (بقره/246 و 247)؛ «آیا مشاهده نکردی جمعی از بنی اسرائیل را بعد از موسی، که به پیامبر خود گفتند: زمامدار (و فرماندهی) برای ما انتخاب کن! تا(زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم».
طبرسی در اینکه این قوم بنی‌اسرائیل از چه کسی درخواست کردند که برایشان رهبر و فرمانده قرار دهد، سه احتمال را گزارش کرده است:
1. پس از آنکه ستمگران و جباران بر بنی اسرائیل غلبه یافته و قسمت بیشتر شهر و دیار آنان را گرفتند و فرزندانشان را اسیر و خود آنها را ذلیل نمودند؛ به سبب اینکه آنان عهد و پیمان خدا را فراموش کرده بودند و گناهان در میان آنها زیاد شده بود و پیامبری نداشتند، لذا خداوند اشموئیل پیامبر را برای آنان فرستاد. آنان به او گفتند: اگر راست میگویی برای ما پادشاهی برانگیز تا در راه خدا بجنگیم و این نشانه نبوت و پیامبری تو است.
2. آنان می‌خواستند با «عمالقه» جنگ کنند. پس درخواست پادشاهی کردند که امیر آنان شود و در سایه قدرت او کلیه آنان متحد و حالشان منظم گردد و در جنگ با دشمن پیروز شوند.
3. خداوند اشموئیل پیامبر را برای آنان فرستاد و چهل سال به بهترین صورت گذراندند تا مسئله جالوت و عمالقه پیش آمد و اینان به اشموئیل گفتند که برای ما پادشاهی برگزین... .
طبرسی در ادامه، سخنی از امام صادقA را در بیان معنای ملک چنین نقل میکند که ابو عبد اللَّهA میگوید: «ملک در آن زمان به کسی می‌گفتند که لشگر را میبرد (به اصطلاح امیر لشکر) و پیامبر، کارش را برپا میداشت و از طرف خدا و به وسیله وحی او را (از جریان و عواقب کارها) آگاه میساخت (طبرسی، مجمع البیان، 2 / 610).
از این بیان تفسیری استفاده میشود که انتخاب رهبر برای جامعۀ قوم بنی‌اسرائیل که یک امر سیاسی است، به وسیلۀ یک پیامبر که یک انسان آسمانی است، صورت گرفته است؛ یعنی حضور دین در عرصه سیاست و حکومت که باعث قوام آن حکومت نیز خواهد شد، امری اجتناب‌ناپذیر است. نیز می‌توان نتیجه گرفت که پیامبران الهی شخصاً در امور نظامی و حکومتی مانند عزل و نصب فرماندهان جنگی دخالت میکردند که این خود بیانگر عدم جدایی دین از سیاست است. آیه دیگر دالّ بر عدم جدایی دین از سیاست آیه مربوط به حکومت جهانی مؤمنان است: Pوَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَلَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لایشْرِکُونَ بی شَیئاً وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَO (نور/55)؛ «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادهاند وعده میدهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشهدار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل میکند، آن چنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند».
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه میگوید:
«این آیه وعده جمیل و زیبایی است برای مؤمنان که عمل صالح هم دارند. به آنان وعده میدهد که به زودی جامعه صالحی مخصوص به خودشان برایشان درست میکند و زمین را در اختیارشان میگذارد و دینشان را در زمین متمکن میسازد و امنیت را جایگزین ترسی که داشتند، میکند؛ امنیتی که دیگر از منافقان و کید آنان و از کفار و جلوگیری‌هایشان بیمی نداشته باشند، خدای را آزادانه عبادت کنند و چیزی را شریک او قرار ندهند» (علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 15 / 151).
در واقع، این وعدۀ حکومت جهانی که از طرف خداوند صادر شده است، بهترین دلیل بر حضور پررنگ دین در عرصه‌های مختلف حکومتی و سیاسی است و می‌توان نتیجه گرفت که هدف از تشکیلات حکومتی، حفظ کیان دین و اجرای قوانین متعالی دینی است. این هدف از دو عبارت «لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» و «یعْبُدُونَنی لایشْرِکُونَ بی شَیئاً» به روشنی قابل استنباط است.
آیۀ دیگری که دلالت روشن و واضحی بر عدم جدایی دین از سیاست دارد؛ میفرماید: Pاصْبِرْ عَلی ما یقُولُونَ وَاذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ... وَشَدَدْنا مُلْکَهُ وَآتَیناهُ الْحِکْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطابِO (ص/17 و20)؛ «در برابر آنچه میگویند شکیبا باش، و به خاطر بیاور بنده ما داوود صاحب قدرت را، که او بسیار توبهکننده بود... و حکومت او را استحکام بخشیدیم، (هم) دانش به او دادیم و(هم) داوری عادلانه».
در مجمع البیان بیان شده است که مراد از«مُلک» حکومت و حکمرانی است که از خداوند متعال به حضرت داود تنفیذ شد.
Pوَشَدَدْنا مُلْکَهُO یعنی ملک او را با نگهبانی و لشکریان و شکوه و زیادی نیرو و افراد فراوان قوی گردانیدیم. Pوَآتَیناهُ الْحِکْمَةَO حکمت را که نبوت یا مصاب بودن در امور یا علم به خدا و احکام و شرایع خداوند است، به او دادیم. (طبرسی، مجمع البیان، 8 / 732).
بنابراین، حکومت و فرمانروایی با شکوهی که حضرت داود بر عهده داشت، مستقیماً از طرف خداوند متعال به او عنایت شده بود و این چیزی نیست جز همان تلفیق دین با سیاست که به روشنی می‌توان این برداشت را از ظاهر این آیه به دست آورد.
5. لزوم مشورت در امور حکومتی و سیاسی
از اساسی‌ترین رمز‌های موفقیت یک حاکم هوشیار، مشورت کردن با افراد خبره و کارآمد در اداره تمامی شئون کشوری است. قرآن کریم نیز به این امر مهم اشاره نموده است: Pقالَتْ یا أَیهَا الْمَلَأُ أَفْتُونی فی أَمْری ما کُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتَّی تَشْهَدُونِO (نمل/32)؛ «(سپس) گفت: ای اشراف (و ای بزرگان)! نظر خود را در این امر مهم به من بازگو کنید که من هیچ کار مهمّی را بدون حضور (و مشورت) شما انجام ندادهام».
تفسیر دقیق و لطیفی از تفسیر نمونه پیرامون این آیه ذکر شده است که به بخشی از آن اشاره میکنیم: «او(ملکه قوم سبا) میخواست با این نظر خواهی موقعیت خود را در میان آنها تثبیت کرده و نظر آنها را به سوی خویش جلب نماید، ضمناً میزان هماهنگیشان را با تصمیمات خود مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.
«افتونی» که از ماده «فتوا» است، در اصل به معنای حکم کردن دقیق و صحیح در مسائل پیچیده است. ملکه سبا با این تعبیر، هم پیچیدگی مسئله را به آنها گوشزد کرد و هم آنها را به این نکته توجه داد که باید در اظهار نظر دقت به خرج دهند تا راه خطا نپویند.
«تشهدون» از ماده «شهود» به معنای حضور است؛ حضوری که توأم با همکاری و مشورت بوده باشد» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 15 / 454).
بنابراین، مشورت یک رهبر و حاکم با افراد ماهر موجب هوشیاری و دقت در امور حکومتی و نیز باعث برطرف شدن خطاها میشود.
6. فصل‌الخطاب بودن حرف رهبر جامعۀ اسلامی در امور حکومتی
در قوانین حکومت اسلامی باید تمامی اختلاف‌ها، مشورت‌ها و نظرها به یک مرجع الهی برگردد تا به هرج و مرج نینجامد و آن مرجع واحد همان رهبری است که به حکم شرع و با قوانین و موازین شرعی، حکومت جامعۀ اسلامی را بر عهده می‌گیرد؛ برای نمونه، قرآن کریم میفرماید: Pقالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدیدٍ وَالْأَمْرُ إِلَیْکِ فَانْظُری ما ذا تَأْمُرینَO (نمل/33)؛ «گفتند: ما دارای نیروی کافی و قدرت جنگی فراوان هستیم، ولی تصمیم نهایی با توست. ببین چه دستور میدهی».
طبرسی در مجمع البیان درباره Pفَانْظُری ما ذا تَأْمُرینَO می‌نویسد:
«ببین چه دستور میدهی تا ما عمل کنیم. اگر نظر تو صلح باشد، صلح میکنیم و اگر نظرت جنگ باشد می‌جنگیم» (طبرسی، مجمع البیان، 7 / 344).
آیت الله مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه می‌نویسد:
«به این ترتیب هم تسلیم خود را در برابر دستورات او نشان دادند و هم تمایل خود را به تکیه بر قدرت و حضور در میدان جنگ» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 15 / 454).
با توجه به این دو بیان، این نکته استنباط میشود که باید در برابر رهبری که بر اساس موازین شرعی به حکومت رسیده است، کاملاً مطیع بود و در تمامی زمینه‌ها تسلیم محض اوامر حکومتی و غیرحکومتی او شد.
7. لزوم حق‌مداری و عدالت‌گستر بودن سیاست‌های جنگی
یکی از مهم‌ترین و بارزترین جلوه‌های سیاسی در اسلام، مقولۀ جنگ و جهاد است. جهاد به عنوان یکی از عوامل نجات‌بخش جامعۀ اسلامی در مقابل توطئه‌های شوم دشمنان می‌تواند مهم‌ترین معادلات سیاسی یک جامعه را رقم بزند. قرآن کریم با اشاره به مقولۀ جهاد، هدف از آن را اعتلای کلمۀ حق و تحصیل رضای خداوند متعال معرفی میکند: Pفَلْیُقاتِلْ فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَمَنْ یُقاتِلْ فی سَبیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً وَما لَکُمْ لاتُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً الَّذینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَالَّذینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعیفاًO (نساء/74ـ76)؛ «کسانی که زندگی دنیا را به آخرت فروختهاند، باید در راه خدا پیکار کنند! و آن کس که در راه خدا پیکار کند، و کشته شود یا پیروز گردد، پاداش بزرگی به او خواهیم داد. چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شدهاند، پیکار نمی‌کنید؟! همان افراد (ستمدیدهای) که میگویند: پروردگارا! ما را از این شهر(مکه)، که اهلش ستمگرند، بیرون ببر! و از طرف خود، برای ما سرپرستی قرار ده! و از جانب خود، یار و یاوری برای ما تعیین فرما! کسانی که ایمان دارند، در راه خدا پیکار میکنند و آنها که کافرند، در راه طاغوت [بت و افراد طغیان‌گر]. پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید!(و از آنها نهراسید!) زیرا که نقشه شیطان، (همانند قدرتش) ضعیف است».
در تفسیر خسروی در توضیح و تفسیر این آیات به ابعاد سیاسی آن اشاره شده است:
«قتال و جنگی که قرآن سیاست آن را مقرر داشته است، قتال و کشتار استعباد و استثمار و ظلم و تعدی و کشور ستانی و توسعه در ملکیت و سلطنت و برده ساختن سایر ملل و امم چنان‌که امروز میبینیم، نیست و نبوده است و فقط قتال در راه خدا و اعلای کلمه حق و عدل و گسترش عدالت و مساوات و استنقاذ ملل از تجاوز افراد خود است... لذا قرآن کریم غایت مراد و هدف اسلام را از قتال محدود میسازد و میفرماید: کسانی‌که ایمان آورده‌اند، در راه طاعت خدا و یاری دین خدا و اعلای کلمه حق و تحصیل رضای او جهاد و قتال میکنند و کسانی‌که به حال کفر ماندهاند و بر حقیقت پرده پوشی میکنند در راه طاغوت (یعنی در راه ظلم و جبروت و طغیان و تعدّی بر حقوق ملل و امم و افراد ضعیف) می‌جنگند. پس شما مسلمانان با دوستان شیطان بجنگید و نیرو و عدد و تجهیزات آنها شما را نفریبد و مغرور نسازد؛ زیرا ولی و مولای شما رحمان است و او یار و یاور شماست و مولای آنها شیطان است و کید شیطان درباره مؤمنان در جنب کید خدا نسبت به کافران بسی ضعیف است» (میرزا خسروانی، تفسیر خسروی، 2/ 242).
بنابراین، سیاست اسلام و قرآن در قبال جنگ و جهاد یک سیاست معنوی و مادی است. معنوی است بدین سبب که هدف از آن اعتلای کلمه حق و اجرای عدالت و حاکم نمودن دستورات تعالی‌بخش اسلام برای رساندن انسان‌ها به کمال حقیقی آنان است و در نهایت به دست آوردن رضای خداوند متعال است و مادی است بدین‌سبب که هدف از آن نجات جوامع از ظلم و ستم افراد خودخواهی است که قصد تعدی به حقوق ملت‌ها و افراد ضعیف را دارند. لذا اسلام و قرآن با هر گونه استعمار، استثمار، کشور ستانی و به بردگی کشاندن ملت‌ها مخالف است. 8. توجۀ خاص به مجاهدان دارای فعالیت‌های سیاسی
در معارف قرآنی ـ اسلامی توجۀ خاصی به کسانی شده است که در مبارزات سیاسی خود ضد دشمنان، سختی‌های زیادی از قبیل زندان، تبعید، فقر و... را برای رضای خداوند متعال متحمل شدهاند. برای نمونه، خداوند میفرماید:
Pلِلْفُقَراءِ الَّذینَ أُحْصِرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ لایَسْتَطیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لایَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌO (بقره/273)؛ «(انفاقِ شما، مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا در تنگنا قرار گرفتهاند (و توجّه به آیین خدا، آنها را از وطن‌های خویش آواره ساخته و شرکت در میدانِ جهاد به آنها اجازه نمیدهد تا برای تأمین هزینه زندگی دست به کسب و تجارتی بزنند) نمی‌توانند مسافرتی کنند (و سرمایهای به دست آورند) و از شدّت خویشتنداری، افراد ناآگاه آنها را بینیاز می‌پندارند، امّا آنها را از چهرههایشان میشناسی و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‌خواهند. (این است مشخّصات آنها!) و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است».
طبرسی علت فقر را در اینجا به عدم توانایی افراد برای تأمین معاش خود تفسیر نمی‌کند، بلکه علت فقر را اطاعت کامل از دستورات الهی می‌داند که در راه انجام این دستورات از جان و مال خود مایه گذاشته و سختی‌هایی را متحمل شدهاند و سرانجام به فقر مالی دچار شدهاند وی میگوید:
انفاق‌هایی که گفته شد، برای فقرایی است که در راه خدا از اشتغال به تجارت و کسب معاش در اثر خوف از دشمن یا مرض یا فقر یا توجه به عبادت بازمانده و ممنوع شدهاند. از (فِی سَبِیلِ اللَّهِ) استفاده میشود که سبب ممنوعیت آنها اشتغال به عبادت و اطاعت بوده است. لذا آنان در اثر یکی از عذرهایی که گفته شد، قدرت ندارند که در زمین رفت و آمد و تصرفات و فعالیت‌های تجاری بنمایند.
بعضی گفتهاند: چون آنان خود را ملزم کردهاند که در راه خدا جهاد نمایند، از کسب و کار باز ماندهاند. لذا منظور این نیست که آنها توانایی بر کار ندارند، بلکه مراد این است که آنان چون خود را ملزم به جهاد نمودهاند دیگر نمی‌توانند به غیر آن اقدام کنند (طبرسی، مجمع البیان، 2 / 666).
بنابراین، یکی از دستورات سیاسی اسلام اختصاص قسمتی از بیت‌المال برای کسانی است که در راه دفاع از دین (دفاع جهادی، اقتصادی، عبادی و...) از جان و مال خود مایه می‌گذارند و همیشه پا در رکاب اسلام هستند.
9. عزت، اصلی مهم در سیاست خارجی و روابط سیاسی ـ اقتصادی
در معارف اسلامی و قوانین متعالی اسلام، اصل کلیدی در روابط سیاسی با دشمنان حفظ ماندن عزت مسلمانان است. خداوند میفرماید: Pلا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فی شَیْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وإِلَى اللَّهِ الْمَصیرُO (آل‌عمران/28)؛ «افراد باایمان نباید به جای مؤمنان، کافران را دوست و سرپرست خود انتخاب کنند و هر کس چنین کند، هیچ رابطهای با خدا ندارد (و پیوند او به کلّی از خدا گسسته میشود) مگر اینکه از آنها بپرهیزید (و به خاطر هدف‌های مهم‌تری تقیه کنید). خداوند شما را از (نافرمانی) خود، بر حذر میدارد و بازگشت (شما) به سوی خداست».
رابطۀ کور کورانه و بی‌اساس جامعه اسلامی با دشمنان موجب وارد شدن زیان و ضرر به مسلمانان است. در تفسیر نمونه در این باره آمده است:
«این آیه در زمانی نازل شد که روابطی در میان مسلمانان و مشرکان با یهود و نصاری وجود داشت و چون ادامه این ارتباط، برای مسلمانان زیانبار بود، مسلمانان از این کار نهی شدند. این آیه در واقع، یک درس مهم سیاسی اجتماعی به مسلمانان میدهد که بیگانگان را هرگز به عنوان دوست و حامی و یار و یاور نپذیرند و فریب سخنان جذاب و اظهار محبت‌های به ظاهر صمیمانه آنها را نخورند؛ زیرا ضربههای سنگینی که در طول تاریخ بر افراد با ایمان و با هدف واقع شده، در بسیاری از موارد از این رهگذر بوده است. تاریخچه استعمار میگوید: همیشه ظالمان استثمارگر در لباس دوستی و دلسوزی و عمران و آبادی ظاهر شدهاند. فراموش نباید کرد آنها به نام عمران و آبادی وارد میشدند و هنگامی که جای پای خود را محکم میکردند، بیرحمانه بر آن جامعه میتاختند و همه چیز آنها را به یغما میبردند» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 2/498).
خداوند در آیه دیگری میفرماید: Pلاخَیْرَ فی کَثیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماًO (نساء/144)؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید! غیر از مؤمنان، کافران را ولّی و تکیهگاه خود قرار ندهید! آیا میخواهید (با این عمل) دلیل آشکاری علیه خود در پیشگاه خدا قرار دهید؟».
علامه طباطبایی6 اساس رابطۀ نادرست با دشمنان را موجب نفاق دانسته و گفته است:
«این آیه شریفه ـ به طوری که ملاحظه میکنید ـ مؤمنان را از اینکه به ولایت کفار و سرپرستی آنها بپیوندند و ولایت مؤمنان را ترک کنند، نهی میکند و سپس آیه دوم (نساء/145) مسئله را به تهدید شدیدی تعلیل میکند که از ناحیه خدای تعالی متوجه منافقان شده است. این بیان و تعلیل معنایی جز این نمیتواند داشته باشد که خدای تعالی ترک ولایت مؤمنان و قبول ولایت کفار را نفاق دانسته، و مؤمنان را از وقوع در آن بر حذر میدارد» (علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 5 / 118).
از این دو آیه این نکته استنباط میشود که اصل اولی بر ترک رابطۀ تأثیرپذیر از دشمنان است و اگر مسائلی مانند سیاست، اقتصاد و... باعث شوند که بخواهیم با دشمنان رابطهای برقرار کنیم، اصل بر احتیاط است و باید با اقتدار و عزت همراه باشد.
10. لزوم آگاهی در مدیریت سیاسی ـ امنیتی
مدیریت مسائل سیاسی ـ حکومتی جامعه به طوری که فقط گروه خاصی از آن اطلاع داشته باشند و باعث تشویش خاطر افراد جامعه نشود، یکی از مهم‌ترین برنامه‌های سیاسی اسلام است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است: Pوَإِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلاًO (نساء/83)؛ «و هنگامی که خبری از پیروزی یا شکست به آنها برسد، (بدون تحقیق) آن را شایع میسازند، در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان ـ که قدرت تشخیص کافی دارند ـ بازگردانند، از ریشههای مسائل آگاه خواهند شد. و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عدّه کمی، همگی از شیطان پیروی میکردید(و گمراه میشدید)».
مفسر تفسیر نمونه می‌نویسد:
«در این آیه به یکی دیگر از اعمال نادرست منافقان و یا افراد ضعیف الایمان اشاره کرده میفرماید: آنها کسانی هستند که هنگامی که اخباری مربوط به پیروزی و یا شکست مسلمانان به آنان برسد، بدون تحقیق، آن را همه جا پخش میکنند. بسیار میشود که این اخبار، بی‌اساس بوده و از طرف دشمنان به منظورهای خاصی جعل شده و اشاعه آن به زیان مسلمانان تمام میگردد.
در حالی که وظیفه دارند این گونه اخبار را قبل از هر کس با رهبران و پیشوایانشان در میان بگذارند و از اطلاعات وسیع و فکر عمیق آنها استفاده کنند و بدون جهت نه مسلمانان را گرفتار عواقب غرور ناشی از پیروزی‌هایی خیالی کنند و نه روحیه آنها را به خاطر شایعات دروغین مربوط به شکست تضعیف نمایند.
«یستنبطونه» در اصل از ماده «نبط» (بر وزن فقط) است و به معنای نخستین آبی است که از چاه میکشند و از ریشههای زمین استخراج میگردد. و به همین جهت، استفاده کردن هر حقیقتی از دلائل و شواهد مختلف و استخراج کردن آن از مدارک موجود، «استنباط» نامیده میشود، خواه در مسائل فقهی باشد یا در مسائل فلسفی و سیاسی و علمی.
منظور از «أُولِی الْأَمْرِ» (صاحبان فرمان) در اینجا کسانی هستند که قدرت تشخیص و احاطه کافی به مسائل مختلف دارند و میتوانند حقایق را از شایعات بی‌اساس و مطالب راستین را از نادرست برای مردم روشن سازند که در درجه اول پیغمبرn و ائمه اهل‌بیتD، جانشینان او، و در درجه بعد دانشمندانی هستند که در این گونه مسائل صاحب‌نظرند» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 4 / 30).
در واقع، هدف از نزول این آیه اطاعت محض از رهبر سیاسی جامعه در امور سیاسی ـ امنیتی است و اینکه نباید به طور خودسرانه و جاهلانه اخباری که مربوط به امور حکومتی جامعه است، بدون اجازۀ رهبر سیاسی ـ الهی جامعه انتشار داد؛ چه بسا برخی از این اخبار موجب ترس و وحشت بیهوده در جامعه شود یا برخی از این اخبار موجب فاش شدن مسائل امنیتی جامعه و سوء استفادۀ دشمنان از آن گردد.
نتیجه
1. مبانی سیاسی قرآن‌کریم را می‌توان در حوزه‌های مختلفی سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و... استخراج کرد که هر کدام از این مبانی، یک اصل راهبردی در اداره جامعه به شمار می‌رود.
2. مهم‌ترین مبنای سیاسی قرآن کریم اصل جدا نبودن دین از سیاست است که می‌توان مصادیق زیادی برای آن در آیات قرآن کریم پیدا کرد.
3. عدالت اجتماعی روح حاکم بر همه این مبانی است. نحوه رفتار سیاسی در روابط داخلی و خارجی، عدالت در رهبری و حکمرانی، حق‌مداری و عدالت‌گستر بودن سیاست‌های جنگی، توجه خاص به مجاهدان دارای فعالیت‌های سیاسی مواردی است که عدالت اجتماعی بر آنها حاکم است.
منابع
1. ابن فرات کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، مؤسسه چاپ و نشر، 1410ق.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
3. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق دکتر محمد جعفر یاحقی و دکتر محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
4. امرایی، حسن و شهاب شهرزاد، مهندسی سیاست، شوکا، 1388ش.
5. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق.
6. بلاغی نجفی، محمد جواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت، 1420ق.
7. رضایی اصفهانی، محمد علی، منطق تفسیر قرآن، قم، انتشارات جامعة المصطفی العالمیة، چاپ سوم، 1387ش.
8. طباطبایی، جواد، زوال اندیشة سیاسی در ایران، نشر کویر، 1387ش.
9. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
10. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377ش.
11. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ‌سوم، 1372ش.
12. طریحی، فخرالدین، مجمعالبحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1375ش.
13. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
14. عاملی، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، تحقیق شیخ مالک محمودی، قم، دارالقرآن الکریم، 1413ق.
15. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.
16. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.
17. فروند، ژولین، سیاست چیست؟، ترجمه عبدالوهاب احمدی، نشر آگه، 1384ش.
18. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، الصدر، چاپ دوم، 1415ق.
19. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق سید طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، چاپ چهارم، 1367ش.
20. گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408ق.
21. مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه امام علی‌بن‌ابی‌طالبA، 1421ق.
22. ــــــــــــــــــــــــ ، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.
23. میرزا خسروانی، علیرضا، تفسیر خسروی، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1390ق. دکتر غلامرضا بهروزی لک : استادیار دانشگاه باقرالعلوم قم.
مصطفی دهقانی فیروزآبادی : دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه قرآن و حدیث. مجله قرآن و علم شماره 12. انتهای متن/
http://fna.ir/RQTZPZ
94/11/11 - 05:45
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 54]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها