محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1831492678
ساختار كلي اخلاق اسلامي
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
ساختار كلي اخلاق اسلامي نويسنده: علي شيرواني اشاره اگر دين (در اين بحث اسلام) را مجموعة عقايد و دستورات عملي بدانيم كه بنا بر ادعاي آورنده و پيروان آن عقايد و دستورات (پيامبر اسلام و مسلمانان)، از سوي آفريدگار جهان مي‌باشد، و اخلاق را مجموعة آموزه‌هايي كه راه و رسم زندگي كردن به‌نحو شايسته و بايسته را ترسيم كرده، بايدها و نبايدهاي ارزشي حاكم بر رفتار آدمي را مي‌نماياند، بخوبي به رابطة تنگاتنگ دين و اخلاق پي خواهيم برد و اخلاق را پاره‌اي ناگسستني از دين به شمار خواهيم آورد. ازاين‌رو سخن گفتن از اخلاقِ منسوب به اسلام سخني بجا و بحث دربارة نظام اخلاقي اسلام امري موجه و گفت‌وگو دربارة ساختار كلي حاكم بر اين نظام امري در خور تأمل و انديشه خواهد بود. يكم: همانگونه كه اشاره شد چنين بحثي امروزه تحت عنوان اخلاق هنجاري مطرح مي‌شود. اخلاق هنجاري كه بخش مهمي از فلسفة اخلاق را شكل مي‌دهد، در پي تبيين نظامي از قواعد و اصول حاكم بر افعال اخلاقي است. اخلاق هنجاري داراي دو بخش است: در بخش نخست معيارهاي كلي اخلاقي مطرح مي‌شود و خوب و بدهاي كلي، ملاك كار درست و نادرست، رابطة خوبي و درستي و معياري خوبي و بدي كارها مطرح مي‌شود و در بخش دوم از خوبي و بدي، و درستي و نادرستي، اخلاقي يا غيراخلاقي بودن افعال خاص سخن مي‌رود. دوم: در نوشته‌اي كه به‌نام اخلاق هنجاري توسط پژوهشگاه فرهنگ و انديشة اسلامي اخيراً منتشر گرديد، گزارش اجمالي همراه با نقد و بررسي از رايجترين مكاتب اخلاق هنجاري ارائه شد. چنانكه در همان نوشتار يادآور شدم، غالب آراي موجود در زمينة اخلاق هنجاري، استقلال اخلاق از دين را مفروض مي‌گيرد و تلاش مي‌كند مستقل از خدا و دين، نظامي اخلاقي را بنياد نهد. اين مكاتب در واقع نوعي اخلاق سكولار را عرضه مي‌كنند. اينك با توجه به آنچه در آن نوشتار آورده‌ام، براساس ساختار اصطلاحاتي كه براي معرفي مكاتب اخلاقي رايج در مغرب‌زمين معهود است، مي‌كوشيم جايگاه اخلاق اسلامي را در آن ساختار بيابيم. سوم: مكاتب اخلاق هنجاري را فيلسوفان اخلاق در دو دستة كلي جاي داده‌اند: الف - نظريه‌هاي غايت انگارانه ب - نظريه‌هاي وظيفه‌گرايانه گروه نخست بازشناسي بايد و نبايدها، درست و نادرستها و خوب و بدها را با توجه به نتيجة كار تعيين مي‌كنند و اينكه ميزان خير و شر مترتب بر آن چه اندازه است. و گروه دوم بر آنند كه ويژگيهاي خود عمل، قطع نظر از ميزان خيري كه در پي مي‌آورد، مي‌تواند آن عمل را صواب و لازم گرداند. براي مثال وفاي به عهد كاري عادلانه است، خداوند به آن فرمان داده است و نيز حكومت به آن امر كرده است. در نظر وظيفه‌گرا هريك از اين ويژگيها مي‌تواند وفاي به عهد را خوب، نادرست و لازم گرداند، هرچند خيري بر آن مترتب نشود. برخلاف او، غايت‌انگار تنها ويژگي مؤ‌ثر در صواب و ناصواب بودن عمل را ميزان خيري كه بدان مي‌انجامد مي‌داند. حال مي‌پرسيم مكتب اخلاقي اسلام به كدام‌يك از اين دو دسته تعلق دارد؟ پاسخ ما آن است كه مكتب اخلاقي اسلام غايت‌انگار است، نه وظيفه‌گرا. اين گفته ممكن است در بادي نظر، تعجب‌آميز باشد، اما دليل ما بر اين مدعا آن است كه در متون ديني ما (اعم از آيات و روايات) در مقام تشويق و دعوت به انجام كارهاي خير، بر اين نكته تأكيد شده است كه اين كارها موجب سعادت، آسايش، اطمينان، فلاح، فوز و مانند آن مي‌گردد. يعني اينكه اين كارها بايستني است و انسان بايد به انجام آنها اهتمام ورزد، آن است كه موجب سعادت او مي‌گردد، و اين عين غايت‌انگاري است. انسان به‌عنوان موجودي مختار و آگاه در افعال خود غايت داشته هر كاري را به هدفي و براي برآوردنِ غرضي انجام مي‌دهد. با توجه به آيات قرآن كريم دانسته مي‌شود غايت نهايي و مطلوب بالذات انسان در كارهاي اخلاقي سعادت، فوز و فلاح نهايي است كه اشاره به برخورداري او از بالاترين سرورها و ابتهاجها به لحاظ كمي و كيفي دارد. اگر قرآن كريم به تقوا فرا مي‌خواند، براي آن است كه موجب فلاح و رستگاري انسان مي‌شود. «اتقوا لعلكم تفلحون.» و نيز اگر از مؤ‌منان مي‌خواهد كه فراوان خدا را ياد كنند، بدان سبب است كه موجب فلاح ايشان مي‌گردد. «و اذكروا ا كثيراً لعلكم تفلحون.» ذكر دوزخ و فردوس و تأكيد بر نعمتهاي بهشتي و عذابهاي دوزخي كه در انتظار خوبان و بدان است، همه و همه از آن حكايت دارد كه ديدگاه اخلاق اسلامي، ديدگاهي غايت‌انگارانه است، تا آنجا كه گاه از تعبير تجارت و خريد و فروش نيز در متون ديني استفاده شده است: «يا ايها الذين آمنو هل ادلكم علي تجارة تنجيكم من عذاب اليم.» «ان ا اشتري من المؤ‌منين انفسهم بان لهم الجنة.» چهارم: نظامهاي اخلاقي غايت‌انگارانه خود بر چند قسمند: الف - نظامهاي خودگرا: يك غايت‌انگارِ خودگرا همواره در پي به دست آوردنِ بيشترين خير، سود و مصلحت است و در اعمال خود، پيوسته به نتايج نظر دارد (غايت‌انگار). افزون بر آن، آنچه براي او مهم است خير و صلاح خودش است، نه ديگران - چنين نظامي را خودگروي اخلاقي مي‌نامند. ب - نظامهاي سودگرا: در نظر اينان، ملاك خوب و بد، خير و شر همگاني است، نه خير و شر شخصي. البته ممكن است در اين ميان نيز مكاتبي باشد كه خير گروه، ملت يا حتي خانواده را مورد نظر قرار دهند كه اهميتشان كمتر از دو شاخة قبلي است. پرسش آن است كه نظام اخلاقي اسلام به كدام‌يك از اين دسته‌ها تعلق دارد: خودگراست يا همه‌گرا يا گروه‌گرا. پاسخ آن است كه با توجه به متون ديني ما، نظام اخلاقي اسلام، يك نظام غايت‌انگار خودگرا مي‌باشد. معناي اين سخن آن است كه: او‌لاً، فعل اخلاقي در اسلام هدف و غرض (غايت) دارد و ثانياً، آن هدف و غرض مربوط به شخص عامل است. پنجم: در نظامهاي غايت‌انگار، امور گوناگوني به‌عنوان غايت فعل اخلاقي مطرح شده است، مانند: لذت، قدرت، معرفت، تحقق كمالات نفس و.. هريك از اين امور نيز به گونه‌هاي متفاوتي تفسير شده و مصاديق مختلفي از آن مدنظر بوده است. پرسش آن است كه در مكتب اخلاقي اسلام، غايت چيست؟ باز هم با مراجعه به متون ديني دانسته مي‌شود كه غايت در اين نظام، لذت است، اما نه لذتهاي حسيِ دنيوي كه ناپايدار، سطحي و توأم با رنجها و آلام فراوان است، بلكه لذتهاي پايدار، عميق و خالي از هرگونه رنج و سختي. با مروري بر آيات كريمة قرآن روشن مي‌گردد كه خداوند از انسان خواسته خود را در لذتهاي دنيوي كه گذرا و همراه با رنجهاي فراوان و بسيار پايين مرتبت هستند محدود نساخته به آخرت و نعمتهاي جاودانه و ژرفتر آن نظر بدوزد. از نگاه قرآن، بالاترين لذت و سرور و ابتهاجي كه براي انسان حاصل مي‌گردد، لذت حاصل از انس با خدا، قرب به او و نظر به جمال و جلال الهي است. «و رضوان من ا اكبر.» و از اين‌رو مي‌توان گفت: غايت در نظام اخلاقي اسلام قرب الي ا است، يعني مصداقِ آن مفهوم غايي، قرب الهي است. بايد توجه داشت كه نظام اخلاقي اسلام به لحاظ غايي، ثنوي نيست، هدف يك چيز است و آن سعادت نهايي است و اين حقيقتي است كه مفاهيم عديده‌اي بر آن منطبق مي‌گردد، مفاهيم متعددي كه به‌عنوان غايت نهايي در نظام اخلاقي ياد مي‌شود، يا اتحاد مصداقي دارند و يا اختلاف تشكيكي، نه آنكه در امر مختلف در عرض يكديگر غايت نظام اخلاقي باشد. ششم: از آنجا كه راه رسيدن به اين هدف، پروراندن ميلها و گرايشهاي متعالي، از جمله نوع‌دوستي، امانتداري، عمل به عهد و مانند آن است، اخلاق اسلامي در نحوة رويارويي با ديگران و حركت در جهت مصالح ديگران ، مزاياي مكاتب سودگرايي را، در توجه به خير و صلاح عمومي و حركت در جهت محروميت‌زدايي و مانند آن در بر دارد و در عين حال از آسيبهاي آن در امان است. توضيح اينكه خودگرايي اگر براساس تلقي مادي از انسان مطرح گردد و انسان را در چارچوب حيات دنيوي ببيند، با اشكالهاي عديده‌اي مواجه مي‌گردد و حتي موجب تناقض دروني مي‌شود، به گونه‌اي كه يك خودگرا هرگز نمي‌تواند در مقام توصيه به ديگران، خودگرايي را تجويز نمايد، چرا كه با منافع او تزاحم مي‌يابد. اما اگر انسان را داراي حيات جاودان بدانيم و به منافع برتر او نظر داشته باشيم، ترغيب ديگران به دستيابي بدين منافع، نه تنها توصيه به كردار خودخواهانه در زندگي دنيا نيست، بلكه از آنجا كه آن منافع جاودان در پرتو گذشتها، ايثارها و فداكاريهاي آدمي در اين حيات دنيوي به دست مي‌آيد، اين خودگرايي در عمل به تمام رفتارهاي ديگرخواهانه توصيه خواهد كرد، چرا كه تزاحم، تنها ميان منافع دنيوي من با منافع دنيوي ديگران است، نه ميان منابع اخروي من با منافع دنيوي يا اخروي ديگران و بعكس. هفتم: چنانكه يادآور شديم، غايت در اخلاق اسلامي خير و سعادت اخروي است، نه منافع دنيوي. در قياس با منافع دنيوي، نظام اخلاقي اسلام غايت‌گرا نيست، بلكه ارزش‌گرا و فضيلت‌خواه و به تعبيري وظيفه‌گراست (دقت شود). نبايد از اين سخن داخل شدن يك قسم در قسم مقابل آن برداشت شود، مقصود آن است كه چون نظام اخلاقي اسلام مبتني بر انسان‌شناسي خاصي است و گسترة وسيعي براي حيات و كمالات انساني مي‌بيند، منافعي كه بدان نظر دارد، كمال و سعادت اخروي انسان است كه در پرتو قرب الهي حاصل مي‌شود. اين غايت، يعني كمال انسان، با انجام اعمالي كه ملايم با نفس متعالي انسان است، تحقق مي‌يابد، ازاين‌رو، نظام اخلاقي اسلام در مقام توصيه و دستور و ارائة برنامه، همچون وظيفه‌گرايي كه به هيچ غايت مادي و منفعت دنيوي نظر ندارد، توصيه مي‌كند (به قيدِ مادي و دنيوي توجه شود). به ديگر بيان، امانتداري، راستگويي و مانند آن به لحاظ ويژگيهاي خاص خودشان و با قطع نظر از سود و زيان دنيوي مترتب بر آنها در نظام اخلاقي اسلام خوب و پسنديده‌اند، چون اين افعال با ويژگيهايي كه دارند، به گونه‌اي هستند كه گرايشهاي متعالي انسان، او را به‌سوي آنها فراخوانده، آنها را اموري خوب و بايستني معرفي مي‌كند، در اسلام، انسان فضيلتمند كسي است كه راست بگويد هرچند به زيان او تمام بشود، بخشش كند، هرچند او را در محروميت قرار دهد، يعني اين امور با قطع نظر از سود و زيان دنيوي مترتب بر آنها ارزش اخلاقي هستند (وظيفه‌گرايي به‌معناي نفي غايت دنيوي‌گرايي) هرچند در هر حال خير اخروي خود را به همراه مي‌آورند (غايت‌انگاري). هشتم: مكاتب اخلاقي از سوي ديگر بر سه دسته‌اند: الف) - مكاتب اخلاقي عمل‌نگر ب) - مكاتب اخلاقي عام ج) - مكاتب اخلاقي قاعده‌نگر نظام اخلاقي اسلام را بايد قاعده‌نگر به شمار آورد، يعني بر آن است كه معيار صواب و خطا مشتمل بر يك دسته قواعد است. اين قواعد و ساختار خاص آنها محتواي اخلاق اسلامي را تشكيل مي‌دهد. به ديگر سخن، انسان براي آنكه به كمال مطلوب خود دست يابد، بايد راهي را طي كند كه حدود آن با قواعد كلي مشخص شده است. نهم: نظام اخلاقي اسلام عقلاني وحياني است. بدين معنا كه هم خرد و انديشه انسان بدان دعوت مي‌كند و هم پيامبران الهي، كه از اين امر گاهي به فطري بودن دين تعبير مي‌شود. يعني تعاليم كلي دين اسلام از آن جمله احكام اخلاقي آن، با گرايشهاي فطري انسان هماهنگ و همنواست. حاصل آنكه اگر اسلام ما را به ترك تعلقات دنيوي و توجه به خدا و آخرت و ارزشهاي معنوي فرا مي‌خواند، عقلِ حسابگر نيز، كه همواره سود و زيان و مصالح و مضار انسان را در نظر مي‌گيرد و انسان را به انجام كارهايي كه بيشترين سود و كمترين زيان را براي او دارد، دعوت مي‌كند، آن فراخوانِ وحياني را تأييد مي‌كند. صريحاً مي‌توان گفت كه اسلام تنها از ما خواسته است كه عاقل باشيم و عاقلانه عمل كنيم. انسانِ عاقل هرگز آخرت را به دنيا نمي‌فروشد و جهان ابدي، لذايذ معنوي و لقاي خدا را با لذايذ ناچيز و بي‌مقدار دنيوي مبادله نمي‌كند. ازاين‌روست كه مي‌گوييم نظام اخلاقي ما عقلاني - وحياني است، و البته اين امر به‌هيچ‌وجه به‌معناي بي‌نيازي انسان از وحي براي رسيدن به كمال و كافي بودنِ عقل نيست، كه شرح آن مجالي ديگر را مي‌طلبد. دهم: در مباحث فرااخلاق، نظريه‌هاي گوناگوني دربارة تحليل گزاره‌هاي اخلاقي و نحوة علم به آنها مطرح است، مانند شهودگرايي، احساس‌گرايي، توصيه‌گرايي و... از متون ديني مي‌توان مواردي را در تأييد شهودگرايي به دست آورد، يعني مي‌توان استفاده كرد كه نيروي ادراكي انسان به‌نحو بديهي و مستقل، خوبي و بدي بسياري از كارها را در مي‌يابد.متكلمين و نيز اصول‌دانانِ بسياري بر آنند كه در قلمرو عقل عملي همچون حوزة عقل نظري، انسان از بديهيات تصوري و تصديقي برخوردار است و با اتكا بر همانها نظام اخلاقي خود را سامان مي‌دهد. في‌المثل مفهوم خوبي و بدي بديهي است و نيز قضية «عدل خوب است» و «ظلم بد است» بديهي مي‌باشد. يازدهم: نكتة پاياني كه در اين مقال نبايد ناديده انگاريم آن است كه: از آنجا كه مردم درجات گوناگوني دارند، خطاب اخلاقي قرآن نيز داراي سطوح گوناگوني است. ازاين‌رو، گاه آنچه براي دسته‌اي نيك و شايسته به شمار مي‌رود براي گروهي ديگر كه در مرتبه‌اي ديگرند، گناهي نابخشودني است. ازاين‌روست كه گفته‌اند: «حسنات الابرار سيئات المقربين.» يعني نيكيهاي ابرار گناهان مقربان به شمار مي‌آيد». آنچه بيان شد ويژگيهاي نظام اخلاقي اسلام در خطاب به تودة مردمان است كه در زندان خود و خودگرايي محصورند. اما خداوند را بندگاني نيز هست كه از خود رهيده و به خدا گرويده‌اند. آنان خود نمي‌بينند تا براي رسيدن به كمال آن تلاش كنند، بلكه كامل مطلق را نگريسته‌اند و مجذوب جمال او و محو كمال او و بي‌اختيار، در اختيار اويند. آنان حق را مي‌طلبند فقط براي حق. براي ايشان عبادت خداوند به هدف رهيدن از دوزخ يا رسيدن به فردوس، وسيله قرار دادن حق است براي رسيدن به خواسته‌هاي نفس، و خودپرستي است نه خداپرستي. پي نوشت : . رك. شيرواني، علي. اخلاق هنجاري، پژوهشگاه فرهنگ و انديشة اسلامي، 1378. Issues of moral theory.. Substative moral issues.. Normative ethies.. . رك. ويليام كي، فرانكنا. فلسفه اخلاق، ترجمة هادي صادقي، مؤ‌سسه فرهنگي طه، 1376، ص 41 به بعد. Teleological theories.. Deontological theories.. . براي تفصيل اين اجمال نگاه كنيد به: شيرواني، علي. اخلاق در قرآن، ج1، درسهاي استاد مصباح يزدي، انتشارات دارالفكر. . اصل علت غايي كه به تفصيل در فلسفة اسلامي از آن سخن رفته است. . آل عمران/ 130. . انفال /45. Ethical egoism. Utilitarianism.. . صف /10. . توبه/11. . در اخلاق هنجاري در اين باره بيشتر توضيح داده‌ام. . براي توضيح اين اصطلاحات رك. شيرواني، علي. اخلاق هنجاري، فرانكنا، فلسفة اخلاق. . براي پژوهش بيشتر دربارة معناي فطري بودنِ دين و براهين آن رك. شيرواني، علي. سرشت انسان، پژوهشي در خداشناسي فطري، نهاد نمايندگي ولي فقيه در دانشگاهها. . به قيد «انسان عاقل» توجه شود، يعني انساني كه در مرتبة عقلاني است و هنوز منطق عشق را كه وراي عقل است بار نيافته است، اگر چنين شود حكمي و سخني ديگر دارد كه در پايان اين مقال بدان اشارت رفته است. . براي آشنايي بيشتر نگاه كنيد به: شيرواني، علي. فرااخلاق، پژوهشگاه فرهنگ و انديشة اسلامي. . علامه شهيد مطهري در كتاب فلسفة اخلاق و نيز فطرت اندكي در اين باره بحث كرده‌اند. . در اين مقاله به اجمال، طرحي كلي از ساختار اخلاقي اسلام در چهارچوب طبقه‌بندي رايج براي تقسيم مكاتب اخلاقي ارائه شد. بي‌شك بيان مستندات قرآن و روايي هريك از بندهاي فوق، مقاله را به كتابي گسترده تبديل مي‌كند، كه از خداوند توفيق سامان دادن آن را خواهانم./س
#دین و اندیشه#
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 611]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها