محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1842123500
تأملی در فلسفه سریان سنت آزمایش از دیدگاه قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
تأملی در فلسفه سریان سنت آزمایش از دیدگاه قرآن
سنت ارسال رسل، سخت‌گیری برای پذیرش حق، آزمایش، محدودیت نعمت، تفاوت‌ها، امداد، زیادی نعمت، زیادی ضلالت، تزیین اعمال، إملا و استدراج، إمهال و استیصال برخی از مهم‌ترین سنت‌هایی هستند که در نظام آفرینش جریان دارند.
چکیده سنت‌های الهیِ حاکم بر جامعه و تاریخ از عوامل محرک تاریخ به‌شمار می‌آیند که بسیاری از عوامل روبنایی سیر تاریخ تحت حاکمیت آنان قرار دارند؛ یکی از عام‌ترین این سنت‌ها «آزمایش» است که آیات فراوانی از قرآن مجید بدان اختصاص یافته است. در این مقاله اهداف خرد و کلان سریان سنت ابتلا در تاریخ از منظر قرآن مجید بررسی شده است. در یک تحلیل عقلی، سنت آزمایش در قرآن دو هدف کلان «تمحیص و نمایاندن چهره مؤمنان واقعی» را تعقیب می‌کند و سایر اهداف، جزئی و زیرمجموعه این دو هدف محسوب می‌شوند؛ بدین‌سان تربیت بهترین انسان صالح، ساختن انسان مسئول و تاریخ‌ساز، رجوع به‌سوی خدا، قدرشناسی و بسترسازی هدایت، زیرمجموعه هدف کلان تمحیص قرار می‌گیرند و آشکار کردن مجاهدان، صابران و خائفان، تحت عنوان نمایاندن چهره مؤمنان واقعی مطرح می‌گردند. طرح مسئله جامعه و تاریخ براساس قوانین الهی خاصی اداره می‌شوند که قرآن مجید از آنها با نام «سنت الله» یاد می‌کند؛ سنن الهی همان روش و ضابطه‌ای است که خداوند برای تدبیر جهان اتخاذ فرموده، نظام هستی را تحت حاکمیت این قوانین و در مجرای آنها اداره می‌کند؛ به‌طوری که التفات به این سنن تکوینی موجب آگاهی انسان از قواعد پیروزی و شکست یا صعود و سقوط جوامع می‌گردد و عدم شناخت آنها مایه جهل آدمی از راه و رسم نیل به کمال و سعادت می‌گردد. ازاین‌رو شناخت این سنن امری ضروری است و می‌تواند در تعیین برنامه و تاکتیک حرکت جوامع انسانی در انتخاب راه و رسم نیل به کمال حقیقی بسیار مؤثر باشد؛ ازاین‌رو شایسته است ماهیت هریک از آنها به‌صورت مجزا بررسی شود و ارتباط آنها با یکدیگر کشف گردد و اهداف سریان آنها واکاوی شود. سنت ارسال رسل، سخت‌گیری برای پذیرش حق، آزمایش، محدودیت نعمت، تفاوت‌ها، امداد، زیادی نعمت، زیادی ضلالت، تزیین اعمال، إملا و استدراج، إمهال و استیصال برخی از مهم‌ترین سنت‌هایی هستند که در نظام آفرینش جریان دارند. در این میان، سنت آزمایش که آیات فراوانی از قرآن مجید به آن اختصاص یافته، به‌دلیل تنوع، فراگیری و ابزارهای گوناگون سریان و نیز سیطره‌اش بر برخی سنن و پیوندش با برخی دیگر، درخور بررسی افزون‌تری است. آگاهی از کم و کیف این سنت، زمینه مواجهه صحیح و بردباری در برابر آن را برای نیل به پیروزی مهیا می‌نماید. افزون بر این، شناخت این سنت و سنن بسترساز آن باعث می‌شود انسان در آن بسترها غافل نبوده، در اثر حالت خوف و آمادگی و استغاثه مورد عنایت الهی قرار گیرد. بنابراین تحقیق در این عرصه موجب برکات فراوان فردی و اجتماعی است. (1) اهداف کلان سنت آزمایش برخی از آیات مبین هدف کلی هستند و برخی دیگر هدف جزئی‌تر را مطرح می‌نمایند که شماری از آنها زیرمجموعه هدف کلی می‌باشند. با توجه به این نکته به‌نظر می‌رسد برخی از اهداف، جزء مصادیق یا پیامدهای هدف کلی تمحیص (خالص کردن فرد و جامعه) هستند و برخی دیگر، مصداق هدف کلی آشکار کردن چهره مؤمنان؛ بنابراین ابتدا دو هدف کلان سنت آزمایش در قالب تمحیص و نشان دادن چهره مؤمنان واقعی بیان خوهد شد و سپس اهداف جزئی سنت مذکور که بیشتر زیرمجموعه اهداف کلان به‌شمار می‌آیند، مطرح می‌شوند. الف) تمحیص (خالص کردن فرد و جامعه) در برخی از آیات قرآن ابزارهای سنت و به‌دنبال آن هدف از آن مطرح شده است. برای نمونه در سوره آل‌عمران سنت دست به دست شدن قدرت بین اهل حق و اهل باطل در دنیا به‌عنوان مصداقی از آزمایش معرفی شده و هدف از آن نمایان شدن چهره مؤمنان و انتخاب شهداء و تَمحِیص و مَحق بیان شده است: إ‌ِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْکَ الْأ‌َیَّامُ نُداو‌ِلُها بَیْنَ النَّاس‌ِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِر‌ِینَ. (آل‌عمران / 141 ـ 140) اگر در (میدان اُحُد) به‌شما جراحتی وارد شده، در (میدان بدر) زخمی مانند آن به (کفّار) وارد گردیده است. ما این روزگاران (پیروزی‌ها و شکست‌ها) را در میان مردم می‌گردانیم (و جابه‌جا می‌کنیم) تا خدای متعال کسانی را که ایمان دارند، معلوم دارد و از شما گواهانی بگیرد و خدای متعال ستمگران را دوست ندارد. و تا خدای متعال کسانی را که ایمان آورده‌اند، پاک و جدا کند و کافران را نابود سازد. بسیاری از مفسران معتقدند آیه فوق در مورد شکست مسلمانان در جنگ احد نازل شده است. (قمی، 1367: 1 / 125؛ طبری، 1412: 4 / 69 ؛ طوسی، بی‌تا: 2 / 600 ؛ ابن‌عاشور، بی‌تا: 3 / 228؛ ابوالفتوح رازی، 1408: 5 / 84 ؛ ابن‌جوزی، 1422: 1 / 328؛ سیوطی، 1404: 2 / 75؛ آلوسی، 1415: 2 / 282) زیرا در آن جنگ وقتی حمله دشمن سنگین شد و شایعه کشته شدن رسول خدا(ص) منتشر گردید، مسلمانان در اثر ضعف ایمان، غفلت و سهل‌انگاری و بی‌توجهی به دستورات رسول خدا(ص) پا به فرار نهادند. حتی ایمان برخی کاملاً زایل شد و به کفر بازگشتند. قرآن مجید در ادامه آیات فوق، خطاب به آنان می‌فرماید: وَ ما مُحَمَّدٌ إ‌ِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أ‌َ فَإ‌ِنْ ماتَ أ‌َوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أ‌َعْقا‌ِبکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئا ... . (آل‌عمران / 144) و محمد جز فرستادهای نیست که پیش از او (نیز) فرستادگانی (بوده و) گذشتهاند. آیا اگر بمیرد یا کشته گردد، به (باورهای) گذشته خود بازمیگردید؟ و هرکس به (باورهای) گذشته خود بازگردد، هرگز زیانی به خداوند نمیرساند ... . «واو» در «وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا» عطف بر معطوف‌علیهِ محذوف و مبین این معناست که نمایان شدن چهره مؤمنان واقعی و سه امر دیگر، تنها برخی از اهداف آزمایش به‌وسیله تداول قدرت است، وگرنه اهداف این کار بیش از چهار مورد مذکور در آیه است؛ ولی همه آنها برای مخاطبان قابل فهم نیست. (ر.ک: طبرسی، 1377: 1 / 207؛ قمی مشهدی، 1368: 3 / 230؛ طباطبایی، 1417: 4 / 29) عبارت «وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا» بیانگر نخستین هدف امتحان مؤمنان ازطریق دست به دست شدن قدرت بین آنان و کافران است. گرچه ظاهر عبارت این است که خداوند با آزمودن مؤمنان در سایه دست به دست شدن قدرت بین آنان و اهل باطل می‌خواهد بر علم خود بیفزاید، ازآنجاکه خداوند به همه چیز عالم است، مراد این است که او می‌خواهد چهره مؤمنان واقعی نسبت به مدعیان ایمان آشکار شود و مؤمنان حقیقی که خداوند از میزان ایمان باطنی‌شان آگاهی دارد، در ظاهر هویدا گردند و در میان جامعه نمایان شوند. مقصود از «شهدا» در «وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ» گواهان بر اعمال است، نه شهیدان در معرکه جنگ احد، چنان‌که برخی چنین پنداشته‌اند؛ (ر.ک: طوسی، بی‌تا: 2 / 602 ؛ طبرسی، 1372: 2 / 845 ؛ فیض کاشانی، 1415: 1 / 386؛ ابن‌عاشور، بی‌تا: 3 / 233) چون شهید به‌معنای کشته در میدان جنگ در هیچ جای قرآن نیامده و این معنا از الفاظی است که در جامعه اسلامی اصطلاح شده است. (ر.ک: طباطبایی، 1417: 4 / 29 ـ 28) (2) به‌علاوه معمول نیست که فعل «یَتَّخِذَ» برای شهدا در معرکه به‌کار رود. (فضل‌الله، 1419: 6 / 286) بنابراین هدف دوم از دست به دست شدن قدرت در میان اهل حق و اهل باطل این است که خداوند از میان مؤمنان، گواهانی بر اعمال انتخاب نماید. «تَمحیص» مصدر فعل «محّص» به‌معنای خالص کردن چیزی از عیب‌ها و ناخالصی‌ها و پاک‌کردن از گناهان است. (ر.ک: فراهیدی، 1410: 3 / 127؛ ابن‌منظور، 1414: 7 / 90) و «مَحق» نیز به‌معنای کم کردن چیزی و نابودن کردن برکت از آن است. (ر.ک: فراهیدی، 1410: 3 / 56، ابن‌منظور، 1414: 10 / 338) شاهد این مطلب آن است که درباره آخر ماه که هلال ماه درحال نابودن شدن است، می‌گویند ماه در حالت محاق قرار گرفته است. (فراهیدی، 1410: 3 / 56) در تفاسیر نیز معنای فوق برای آیه پذیرفته شده است و «تمحیص» را به‌معنای خالص کردن و «محق» را به‌معنای نابودکردن گرفته‌اند. (ر.ک: طبرسی، 1372: 2 / 845 ؛ 3 / 233؛ طباطبایی، 1417: 4 / 28) زیرا هنگامی‌که مؤمنان از کافران ضربه می‌خورند، ولی هم‌چنان استقامت می‌ورزند و بر ایمان خود باقی می‌مانند، این امر موجب زیاد شدن اجر و ریزش گناه آنها می‌شود و به خالص‌تر شدن ایمان آنان می‌انجامد. (ر.ک: طبرسی، 1372: 2 / 845) همچنین هنگامی‌که کافران از مؤمنان شکست می‌خورند، نابود می‌شوند. (ر.ک: زمخشری، 1407: 1 / 420) البته زوال دو نوع است: دفعی و تدریجی. برخی از مفسران معتقدند محق به‌معنای زوال تدریجی و گام‌به‌گام است، نه زوال دفعی و یکباره. (عاملی، 1413: 1 / 269) مفاد صدر این آیات آن است که اگر در جنگ به شما آسیبی رسیده، به‌دلیل انتقال قدرت بین انسان‌هاست که یکی از عوامل زمینه‌ساز آزمایش مردم است و با اهداف متعددی صورت می‌گیرد که برخی از آنها عبارتند از: نمایان شدن چهره مؤمنان واقعی در جامعه و تمییز آنان از منافقان و کافران، گزینش گواهان بر اعمال، تمحیص (خالص کردن مؤمنان) و محق (نابودی کافران). از این آیات به‌دست می‌آید که خداوند متعال برای اینکه مؤمنان در اثر جهاد در راه او به درجات بالای قرب برسند و کافران نیز به‌دست ایشان نابود شوند، همواره بین اهل حق و اهل باطل نزاع برقرار می‌کند، مدتی قدرت را در دست اهل حق قرار می‌دهد و اهل باطل برای تصاحب قدرت با آنها می‌جنگند و زمانی حکومت را به‌دست اهل باطل می‌سپارد و اهل حق برای نجات از یوغ آنان مجاهده می‌کنند. درنتیجه نزاع مستمری در تاریخ بین اهل حق و اهل باطل جریان می‌یابد که بدین‌سان زمینه آزمایش اهل حق فراهم می‌گردد. در میدان جهاد با باطل معلوم می‌شود چه کسانی ایمان قوی و خالصی دارند و اهل استقامت در راه حق هستند و چه کسانی سست‌ایمان می‌باشند و هنگامی‌که ایستادگی در راه حق به قیمت از دست رفتن جان و مالشان تمام می‌شود، از میدان فرار می‌کنند. چه کسانی منافقانه لاف دینداری می‌زنند، ولی در باطن با اهل باطل همنوا هستند. ازاین‌رو در ادامه آیه می‌فرماید: أ‌َمْ حَسِبْتُمْ أ‌َنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَم‌ِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِر‌ِینَ. (آل‌عمران / 142) آیا پنداشته‌اید به بهشت میروید، بیآنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم دارد؟ در مقابلِ «تمحیص» که مایه خیر و سودمندی برای مؤمنان است، «مَحق» قرار می‌گیرد که براساس آن، کسانی که نقاب ایمان بر چهره کشیده، خبث و کفر باطنی خود را پنهان می‌کنند، در اثر مردود شدن در امتحان‌های پی‌در‌پی الهی، خبث باطن‌شان نمایان می‌شود و فضایل ظاهری آنها نابود می‌گردد. بنابراین می‌توان گفت تمحیص و محق، دو سنت از سنن الهی هستند که با سریان سنت «ابتلا» محقق می‌شوند و دو هدف از اهداف سنت «ابتلا» به‌شمار می‌آیند. برپایه این سنت، خداوند از طریق آزمون‌های مختلف، چهره منافقان را برملا می‌نماید و ماهیت پنهانشان را برای خودشان و جامعه افشا می‌کند تا صفوف اهل ایمان و کفر در طول تاریخ از یکدیگر جدا شوند. این سنت محق غیر از سنت مَحق نهایی است که در مورد کافران در فصل پایان تاریخ جریان می‌یابد؛ زیرا آن سنت، پیروزی نهایی حق و اهل آن بر باطل و پیروانش و نابودی بنیانِ کُفر و نفاق و کافران و منافقان را به‌دنبال دارد؛ درحالی‌که سنت محق در بحث حاضر موجب پیروزی مقطعی حق بر باطل در طول تاریخ می‌شود. قرآن مجید در مواردی صریحاً «تمحیص» را یکی از اهداف سنت آزمایش برشمرده است؛ ولی در سایر موارد، اموری را که از لوازم تمحیص به‌شمار می‌آیند، هدف سنت آزمایش معرفی کرده است. ب) نمایاندن چهره مؤمنان حقیقی قرآن مجید علاوه‌بر تمحیص، آشکار کردن چهره مؤمنان را از اهداف سنت آزمایش مطرح می‌فرماید. در آیه سوم از سوره عنکبوت می‌خوانیم: وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهمْ فَلَیعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیعْلَمَنَّ الْکَاذ‌ِبینَ. همانا کسانی را که پیش از آنها بودند، آزموده‌ایم (و اینها را نیز می‌آزماییم) باید علم خدا درباره کسانی که راستگو هستند و کسانی که دروغگو هستند، تحقق یابد. طبق این آیه، یکی از اهداف سنت آزمایش، نمایان شدن چهره مؤمنان واقعی از غیرمؤمنان است؛ زیرا چیزی بر علم ذاتی خداوند پوشیده نیست تا با آزمودن انسان‌ها به آن علم پیدا کند. بنابراین مقصود از علم یافتن خداوند همان علم فعلی اوست که با فعل او محقق می‌گردد و حقیقت درونی انسان‌ها به‌واسطه آن بروز و ظهور می‌یابد و بدین‌سان چهره واقعی‌شان نمایان می‌گردد. علاوه‌بر آیه فوق، آیات فراوانی مبین این حقیقت است که یکی از اهداف کلی سریان آزمایش، افشای هویت درونی مؤمنان در جامعه و تاریخ است. آیات مزبور، این هدف کلی را در قالب مصادیق جزئی‌تری، مانند نمایاندن مجاهدان فی سبیل‌الله، صابران و خائفان از خدا در نهان بیان نموده‌اند که در بیان اهداف جزئی به آنان می‌پردازیم. اهداف جزئی سنت آزمایش مقصود از اهداف جزئی اهدافی است که زیرمجموعه دو هدف کلان سنت آزمایش هستند. برخی از آنها مصداق و برخی دیگر از لوازم تمحیص یا نمایاندن چهره مؤمنان حقیقی به‌شمار می‌آیند. ازاین‌رو آنها را به دو دسته اهداف زیرمجموعه تمحیص و اهداف زیرمجموعه نمایاندن چهره مؤمنان تقسیم می‌کنیم: الف) اهداف جزئی مرتبط با تمحیص براساس آیات قرآن مجید، تمحیص که به‌معنای خالص کردن فرد و جامعه و به‌عنوان یکی از اهداف کلی ابتلا به‌شمار می‌آید و در قالب‌های گوناگونی تحقق می‌یابد، گاه در فرآیند ساخته شدن انسان کامل و گاه در سایه عبادت و زمانی در اثر شکرگزاری در درگاه الهی تحقق می‌یابد؛ ازاین‌رو در این قسمت، اهدافی که با هدف تمحیص مرتبط بوده‌اند، تحت عنوان اهداف جزئی و زیرمجموعه هدف کلان تمحیص بیان شده‌اند. 1. ساختن انسان مسئول و تاریخ‌ساز خداوند برخی از انسان‌ها را برای نیل به مقامات این دنیا از طریق امور گوناگون و دشواری می‌آزماید تا قابلیت دریافت مقامات بلندی را که برای آنان درنظر گرفته شده است، بیابند. پیامبران مصادیق بارز این دسته از انسان‌ها هستند؛ چنان‌که در قرآن مجید به آن اشاره شده است: وَ إ‌ِذِ ابْتَلى إ‌ِبْراهِیمَ رَبُّهُ ِبکَلِماتٍ فَأ‌َتَمَّهُنَّ قالَ إ‌ِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاس‌ِ إ‌ِماماً ... . (بقره / 124) و [به یاد آر] آنگاه که ابراهیم را پروردگار وی به اموری چند بیازمود و او آنها را به انجام رسانید. [خدای] گفت: تو را پیشوای مردم خواهم کرد ... . برخی از مفسران معتقدند مقصود از «ابتلا» در این آیه شریفه، امتحان سنگین است. (طبرسی، 1372: 1 / 377) موارد آزمایش حضرت ابراهیم، امور سختی مانند ذبح اسماعیل بوده که آن حضرت را لایق نیل به مقام بالاتر کرده است. در آیه دیگر درباره حضرت موسی(علیه السلام) می‌فرماید: إ‌ِذْ تَمْشِی أ‌ُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أ‌َدُلُّکُمْ عَلى مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْناکَ إ‌ِلى أ‌ُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً فَلَبثْتَ سِنِینَ فِی أ‌َهْل‌ِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَر‌ٍ یا مُوسى. (طه / 40) آن‌هنگام که خواهرت (در نزدیکی کاخ فرعون) راه می‌رفت و می‌گفت: آیا کسی را به شما نشان دهم که این نوزاد را کفالت می‌کند؟ (و دایه خوبی برای او خواهد بود) پس تو را به مادرت بازگرداندیم، تا چشمش به تو روشن شود و غمگین نگردد! و تو یکی از (فرعونیان) را کشتی، اما ما تو را از اندوه نجات دادیم! و بارها تو را آزمودیم! پس از آن، سالیانی در میان مردم «مدین» توقف نمودی، سپس در زمان مقدّر (برای فرمان رسالت) به اینجا آمده‌ای، ای موسی! «فتنه» در این آیه به‌معنای «آزمایش» است، خداوند بعد از ذکر برخی از جریان‌های تلخ و شیرین زندگی حضرت موسی(علیه السلام) به آن حضرت می‌فرماید: تمام این مشکلاتی که برای تو در طول زندگی‌ات قبل از نیل به رسالت رخ داده است، آزمایشی ازسوی ما بود تا تو را برای مأموریت رسالت آماده کنیم؛ زیرا در اثر مواجهه انسان با مشکلات و خطرها، تجربه او بیشتر می‌شود و قدرت اراده و تصمیم‌گیری صحیح‌اش تقویت می‌گردد و عقل انسان رشد می‌کند. برخی گفته‌اند: مقصود از «فتنّاک فتوناً» این است که تو را از رنج‌های پی‌در‌پی خلاص کردیم و برخی دیگر گفته‌اند: مقصود این است که ما در امر معاش و کسب هزینه زندگی بر تو سخت گرفتیم، به‌طوری که ده سال برای حضرت شعیب چوپانی کردی. (ر.ک: همان: 7 / 19) در آیه فوق، آزمایش وسیله‌ای برای آماده‌سازی پیامبران برای دریافت رسالت الهی معرفی شده است و این نشانگر آن است که در فرهنگ قرآن، آزمایش و فتنه در زندگی انسان مؤمن، وسیله‌ای برای تربیت و پرورش انسان در برخورد صحیح با مشکلات و خروج مقتدرانه و صحیح و سالم از آنهاست. بنابراین انسان مؤمن به راحتی و تن‌آسایی نمی‌پردازد؛ بلکه با قبول سختی‌ها و مسئولیت‌ها، قدرت حمل رسالت و مواجهه با تحدید دشمنان خدا را پیدا می‌کند. (ر.ک: فضل‌الله، 1419: 15 / 110) پس می‌توان گفت: هدف نهایی سنت آزمایش در آیه فوق، ساختن انسان مسئول و تاریخ‌ساز است و فرآیند ساخته شدن انسان کامل، خود مبین فرآیند تمحیص محسوب می‌شود. 2. بازگشت به‌سوی خدا خداوند انسان‌ها را برای این خلق نکرده است تا در زمین گناه کنند و عذاب شوند؛ بلکه آنان را آفریده تا در درگاه حضرتش بندگی کنند و با بندگی به کمال لایق خود برسند که این خود دالان تمحیص انسان‌هاست. قرآن در این مورد می‌فرماید: وَ ما خَلَقْتُ الْجنَّ وَ الْإ‌ِنْسَ إ‌ِلَّا لِیَعْبُدُون‌ِ. (ذاریات / 56) من جن و انس را نیافریدم، مگر برای اینکه عبادتم کنند. حال ازآنجاکه انسان در فطرت خود، طالب کمال بی‌نهایت است و این کمال بی‌نهایت، خداوند تبارک و تعالی است، پس کمال لایق انسان در گرو قرب به خداوند است. ازاین‌رو او با روش‌های خاصی زمینه قرب انسان‌ها به خودش را فراهم می‌کند. برای نمونه، کسانی را که ظرفیت و تحمل فقر و تنگدستی را ندارند (در فقر و بیماری به کفر مبتلا می‌شوند) با اعطای نعمت و خوشی و کسانی را که ظرفیت تحمل رفاه و آسایش را ندارند (در رفاه دین خود را از دست می‌دهند و به فسق و فجور مبتلا می‌شوند) با محنت و دشواری می‌آزماید تا شاید آنها را در مدار دینداری و قرب به خویش نگه دارد. امام باقر(علیه السلام) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که خداوند فرمود: همانا از میان بندگان مؤمن، عبادت‌کنندگانی هستند که دینشان اصلاح نمی‌شود، مگر به‌واسطه بی‌نیازی مالی و وسعت رزق و سلامتی بدن، پس من آنها را با ثروت و رفاه و سلامتی بدن می‌آزمایم تا دینشان سالم بماند و در میان بندگان مؤمنم، عبادت‌کنندگانی هستند که دینشان برای آنها سالم باقی نمی‌ماند، مگر به‌وسیله فقر و تنگدستی و بیماری بدنی، ازاین‌رو آنان را با نداری و تنگدستی و بیماری می‌آزمایم تا دین آنها برای ایشان سالم باقی بماند و من بهتر از هرکسی می‌دانم که چگونه دین بندگان مؤمنم صحیح می‌ماند. (کلینی، 1388: 2 / 61 ـ 60؛ اسکافی، 1404: 1 / 28؛ طبرسی، 1385: 314 ـ 313؛ مجلسی، 1403: 69 / 328 ـ 327) (3) براساس این روایت خداوند برای اینکه انسان‌ها به درگاه او بازگردند و از پروردگارشان جدا نشوند، آنان را به امور خاصی می‌آزماید. بنی‌اسرائیل نماد امتی هستند که خداوند برای اینکه آنان از کفر و الحاد بریده، به درگاه الهی بازگشت کنند و از اطاعت خدا جدا نشوند، هم به سختی و هم به راحتی آزموده شدند. خداوند در قرآن می‌فرماید: ... وَ بَلَوْناهُمْ ِبالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجعُونَ. (اعراف / 168) و ما [بنی‌اسرائیل] را به نیکی‌ها و بدی‌ها آزمودیم تا که شاید بازگردند. ... وَ أ‌َخَذْناهُمْ ِبالْعَذاب‌ِ لَعَلَّهُمْ یَرْجعُونَ. (زخرف / 48) ... و آنان را با عذاب فرو گرفتیم، باشد که بازگردند. هدف از آزمایش در اینجا (چه در قالب نعمت و چه در لباس نقمت) بازگشت به‌سوی خداست؛ زیرا درصورت نزول نعمت و راحتی، انسان برای شکرگزاری و بقا و استمرار آن، نیازمند رجوع و توجه به خداست و درصورت سختی و شدائد نیز انسان برای عرض حاجت و درخواست حل مشکلاتش به خدا مراجعه می‌کند تا خداوند گرفتاری را از او دفع کند. 3. ترویج قدرشناسی یکی از هدف‌های آزمایش در قرآن مجید، سنجش میزان قدردانی انسان‌ها معرفی شده است، حال ازآنجاکه این امر، ابزار خالص کردن جامعه محسوب می‌شود، زیرمجموعه هدف کلان تمحیص قرار می‌گیرد؛ قرآن مجید می‌فرماید: قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتاب‌ِ أ‌َنَا آتِیکَ ِبهِ قَبْلَ أ‌َنْ یَرْتَدَّ إ‌ِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْل‌ِ ربِّی لِیَبْلُوَنی أ‌َ أ‌َشْکُرُ أ‌َمْ أ‌َکْفُرُ ... . (نمل / 40) کسی که دانشی از کتاب (آسمانی) داشت، گفت: پیش از آنکه چشمت را برهم زنی، من آن را نزد تو خواهم آورد و هنگامی‌که (سلیمان) آن (تخت) را نزد خود پا برجا دید، گفت: این فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا می‌آورم یا کفران می‌کنم؟! ... . این آیه ماجرای آوردن تخت بلقیس به کاخ حضرت سلیمان(علیه السلام) را بازگو می‌کند. وقتی حضرت سلیمان دید یکی از اصحابش توانست با یک چشم برهم زدن، تخت بلقیس را از یک مکان دوری نزد وی حاضر کند، این را یکی از موارد آزمایش الهی نسبت به خود دانست و هدف از آن را سنجش سپاس‌گزاری یا کفران نعمت شمرد. خداوند نعمت پیروزی مؤمنان بر کفار در جنگ بدر را وسیله‌ای برای آزمودن آنان معرفی می‌فرماید: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما‌رَمَیْتَ إ‌ِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ وَ لِیُبْلِىَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً ... . (انفال / 17) این شما نبودید که آنها را کشتید، بلکه خداوند آنها را کشت! و این تو نبودی (ای پیامبر که خاک و سنگ به‌صورت آنها) انداختی، بلکه خدا انداخت! و خدا می‌خواست مؤمنان را به این وسیله امتحان خوبی کند ... . در اینجا آزمودن به نعمت، جز به‌معنای سنجش میزان قدرشناسی و سپاس‌گزاری مؤمنان در قبال این نعمت نیست. خداوند می‌خواهد معلوم گردد آیا آنها در اثر این پیروزی مغرور می‌شوند یا آن را از خدا دیده، شکرش را به‌جا می‌آورند؟ بنابراین می‌توان گفت یکی از اهداف آزمایش‌های الهی، معین نمودن میزان قدرشناسی انسان‌ها و سنجش ظرفیت آنان، در تلقی نعمت است که این امر با شکران نعمت یا کفران ورزیدن و ناسپاسی نسبت به آن هویدا می‌شود. البته این هدف در آزمایش‌هایی که مربوط به نعمت می‌باشد، معنا دارد، نه آزمون‌ِ نقمت و سختی و رنج. 4. بسترسازی هدایت هدایت و گمراهی، زمانی محقق می‌شود که بستر لازم آن فراهم گردد. یکی از بسترهای هدایت و گمراهی، برخی از آزمایش‌های الهی است؛ زیرا گاهی خداوند، انسان را به‌وسیله چیزی می‌آزماید که شأنیت هدایت و گمراهی را در خود دارد؛ برای نمونه قرآن می‌فرماید: وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً لِمِیقاتِنا فَلَمَّا أ‌َخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أ‌َهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إ‌ِیَّایَ أ‌َتُهْلِکُنا ِبما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا إ‌ِنْ هِیَ إ‌ِلاَّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ ِبها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ ... . (اعراف / 155) موسی از قوم خود، هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه ما برگزید و هنگامی‌که زمین‌لرزه آنها را فراگرفت، (و هلاک شدند) گفت: پروردگارا! اگر می‌خواستی، می‌توانستی آنها و مرا پیش از این نیز هلاک کنی. آیا ما را به آنچه سفیهانمان انجام داده‌اند، (مجازات و) هلاک می‌کنی؟! این، جز آزمایش تو چیز دیگر نیست، که هرکس را بخواهی، (و مستحق بدانی) به‌وسیله آن گمراه می‌سازی و هرکس را بخواهی، (و شایسته ببینی) هدایت می‌کنی ... . درباره اینکه مقصود از «فتنه» در آیه شریفه چیست، بین مفسران اختلاف وجود دارد: عده‌ای از مفسران معتقدند مقصود، آزمایش گوساله‌پرستی قوم حضرت موسی بوده است؛ اما برخی دیگر می‌گویند جریان گوساله‌پرستی بعد از این میقات بوده است. بنابراین مقصود از فتنه در آیه مورد بحث، لرزه شدیدی است که آن هفتاد نفری را که به میقات آمده بودند، فراگرفت. ابن‌عباس ـ که از شاگردان امام علی(علیه السلام) در تفسیر به‌شمار می‌آید ـ معتقد است مراد از فتنه، عذابی است که به‌صورت لرزش شدیدی موجب هلاکت آنان گردیده است. چنان‌که در آیه «یَوْمَ هُمْ عَلَى النَّار‌ِ یُفْتَنُونَ» (ذاریات / 13) فتنه به‌معنای عذاب آمده است و بر همین اساس «تُضِلُّ ِبها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ» به این معناست که: «این عذاب را به هرکه بخواهی، می‌رسانی و از هرکه بخواهی، دور می‌کنی» (ر.ک: طبرسی، 1372: 4 / 746) برخی دیگر مانند سعید بن جبیر معتقدند مراد از فتنه در اینجا آزمایش به سختی است و در آیات دیگری نیز فتنه در این معنا به‌کار رفته است. (طبرسی، 1372: 4 / 746) مانند: أوَلا یَرَوْنَ أ‌َنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فی کُلِّ عام‌ٍ مَرَّةً أ‌َوْ مَرَّتَیْن‌ِ ... . (توبه / 126) آیا نمیبینند که آنان هرسال یک یا دوبار (با بلا و سختی) آزمون می‌گردند ... . أحَسِبَ النَّاسُ أ‌َنْ یُتْرَکُوا أ‌َنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ. (عنکبوت / 2) آیا مردم پنداشته‌اند همان‌که بگویند ایمان آوردهایم، وانهاده می‌شوند و آنان را نمیآزمایند؟ آنان مصداق آزمایش به‌سختی در آیه مورد بحث را گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل در غیاب حضرت موسی می‌دانند و بر این باورند که براساس سیاق آیات، حضرت موسی(علیه السلام) دو میقات داشته است: در میقات اول به‌تنهایی نزد خدا رفت و الواح را از او دریافت کرد و در میقات دوم با هفتاد تن از قومش به دیدار خداوند رفت و گوساله‌پرستی بین این دو میقات رخ داده است. بنابراین می‌توان گفت ضمیر «هی» در عبارت «إن هی إلا فتنتک» به ماجرای گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل بازمی‌گردد. مؤید این تفسیر آن است که خداوند متعال در سوره طه، از گوساله‌پرستی به فتنه به‌معنای آزمایش یاد کرده، می‌فرماید: قالَ فَإ‌ِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أ‌َضَلَّهُمُ السَّامِر‌ِیُّ. (طه / 85) همانا ما قوم تو را بعد از تو آزمایش کردیم و سامری آنها را گمراه نمود. به‌نظر می‌رسد موسی با گفتن «ان هی الا فتنتک» به قول خداوند «فانا فتنّا» اشاره می‌کند. بنابراین گفتگوی موسی با خدا درباره هلاک شدن آن هفتاد نفر در میقات، بعد از جریان گوساله‌پرستی بوده و این میقات غیر از میقات نخستین بوده است. ازسوی دیگر طبق آیه، این فتنه می‌تواند موجب هدایت برخی و گمراهی برخی دیگر گردد؛ درحالی‌که عذاب را نمی‌توان مایه هدایت یا گمراهی دانست؛ ولی آزمایش به گوساله‌پرستی می‌تواند ابزار گمراهی یا هدایت برخی گردد. (ر.ک: جعفری، 1377: 4 / 237 ـ 235) برخی از مؤیدهای این نظر قابل نقد است؛ زیرا: اولاً: خداوند در سوره نساء می‌فرماید: فَقالُوا أ‌َر‌ِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأ‌َخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ ِبظُلْمِهمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْل. (نساء / 153) بدو گفتند: خدا را آشکارا به ما نشان ده که صاعقه آنان را به‌خاطر ظلمشان بگرفت، بااین‌حال باز ایمان نیاورده، بعد از آن همه معجزه، گوساله را خدای خود گرفتند. این نشان می‌دهد ماجرای صاعقه طور سینا قبل از گوساله‌پرستی بوده، نه بعد از آن؛ هرچند از برخی مفسران متقدم نقل شده که ماجرای صاعقه دوبار بوده است؛ یک‌بار قبل از گوساله‌پرستی و بار دیگر بعد از آن؛ (ر.ک: طبرسی، 1372: 4 / 745) بااین‌همه، از ظاهر آیات چنین چیزی فهمیده نمی‌شود. ثانیا: عذاب هفتاد نفر به‌علت خطایی که مرتکب شده‌اند، می‌تواند مایه هدایت کسانی شود که از این عذاب عبرت می‌گیرند. ازسوی دیگر، می‌تواند عده‌ای از جهال را به اعتراض به خدا واداشته، به گمراهی بکشاند. پس اگر فتنه را به‌معنای عذاب بگیریم، در درک مفهوم آیه دچار مشکل یا تناقض نخواهیم شد. اینکه خداوند در سوره طه از ماجرای گوساله‌پرستی به «فتنه» به‌معنای «آزمایش» یاد کرده، مؤید خوبی است که در آیه مورد بحث نیز مراد از فتنه همان جریان گوساله‌پرستی باشد. در این صورت، عبارت «تُضِلُّ ِبها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ» به‌معنای آزمایش بودن گوساله‌پرستی است که هرکس را بخواهی، به‌وسیله ترک صبر و عدم پرهیز از آن، از ثواب خود محروم می‌کنی و هرکه را بخواهی، از طریق صبر و پرهیز از آن، مستوجب ثوابت قرار داده، هدایت می‌کنی. علامه طباطبایی، تطبیق فتنه بر ماجرای گوساله سامری را رد می‌نماید؛ ولی در هرصورت فتنه در این آیه را به‌معنای امتحان گرفته، می‌فرماید: عبارت «تُضِلُّ ِبها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ» در مقام بیان یک قاعده کلی و هدف سنت آزمایش است و آن اینکه به‌وسیله امتحان، برخی گمراه و برخی دیگر هدایت می‌شوند. حضرت موسی نگران بود که هلاکت این گروه، موجب بی‌ایمانی سایر مردم نسبت به دین او شود و لذا به خدا گفت: سنت تو این نیست که همه کسانی را که امتحان می‌کنی، به هلاکت برسانی، رحمتت بر غضبت سبقت دارد؛ اگرچه آنها گناهکار بوده‌اند رویه تو این نیست که در عذاب گناهکاران عجله کنی یا آنها را به‌علت رفتار سفیهانه عقاب نمایی. (طباطبایی، 1417: 8 / 272) بنابراین تفسیر، یکی از اهداف سنت آزمایش، بسترسازی هدایت برای بشریت خواهد بود. این بسترسازی هدایت به‌معنای زمینه‌سازی تمحیص و خالص کردن جامعه بشری است و ازاین‌رو زیرمجموعه هدف کلی تمحیص قرار می‌گیرد. ب) اهداف جزئی مرتبط با نمایاندن چهره مؤمنان پیش‌تر گفته شد که یکی از اهداف کلان سنت آزمایش، نمایاندن چهره مؤمنان واقعی است. قرآن مجید علاوه بر بیان این هدف کلی، در آیات متعددی نمایاندن چهره دسته خاصی از مؤمنان را جزء اهداف سنت آزمایش بیان می‌فرماید که بادقت در این آیات معلوم می‌گردد این آیات مبین هدف کلی جدیدی در عرض هدف کلی نمایاندن چهره مؤمنان نیستند؛ بلکه زیرمجموعه آن محسوب می‌شوند. 1. تعیین انسان‌های برتر در سوره هود می‌خوانیم: وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأ‌َرْضَ فِی سِتَّةِ أ‌َیَّام‌ٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أ‌َیُّکُمْ أ‌َحْسَنُ عَمَلاً ... . (هود / 7) او کسی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر روی آب بود، تا بیازماید کدام‌یک از شما به عمل نیکوتر است ... . طبق مفاد این آیه، هدف از خلقت زمین و آسمان، آزمایش انسان‌ها بوده است؛ ولی ازآنجاکه نتیجه آزمایش در علم الهی همواره معلوم است، پس هدف از آزمایش باید چیز دیگری باشد. ازاین‌رو هدف از آزمایش در فرهنگ قرآن، معین شدن باطن‌های پاک از پلید و نیک از بد بیان شده است. طبق تصریح آیه، هدف از خلقت این است که در پرتو امتحان معلوم شود چه کسی بهترین عمل را انجام می‌دهد. بنابراین خدا می‌خواهد در میان انسان‌های خوب و بد، بهترین انسان‌ها را ازحیث انجام عمل صالح معین کند. حال ازآنجاکه برترین انسان‌ها پیامبران و امامان معصوم و در رأس آنها رسول خاتم(ص) قرار دارند، هدف از خلقت، آن ذوات مقدس هستند؛ همان‌گونه که در برخی از احادیث قدسی به این حقیقت تصریح شده است. (مجلسی، 1403: 40 / 20) پس هدف از آزمایش در آیه فوق، نمایاندن متعالی‌ترین انسان در میدان عمل از سایران است؛ اعم از اینکه دیگران صالح باشند یا طالح. (ر.ک: طباطبایی، 1417: 10 / 152) 2. نمایاندن مجاهدان فی‌سبیل‌الله انسان‌ها در روابط گسترده اجتماعی، با افراد مختلفی اعم از کافر و مؤمن و منافق ارتباط دارند و این ارتباط در پاره‌ای از موارد جزء ضروریات زندگی است؛ ولی در مسیر زندگی حوادثی رخ می‌دهد که در آنها انسان باید برای رضای خدا، کاری را که خلاف میل شیاطین و کافران و منافقان است، ترک یا انجام دهد. در این حوادث، مردم دو دسته می‌شوند: عده‌ای با ملاحظه پیوند دیرینه خود با کافران و منافقان، حاضر به درگیری و مخالفت با میل آنها نمی‌شوند؛ ولی دسته‌ای دیگر به احترام خدا و رسول و مؤمنان، به مخالفت با کافران برخاسته، رشته پیوند ظاهری با کافران و منافقان را می‌گسلند. صحنه جهاد با کافران و منافقان، یکی از مصادیق بارز این دست حوادث است که در آن هم مدعیان لاف‌زن دین و دینداری و هم مؤمنان واقعی نمایان می‌گردند و معلوم می‌شود چه کسانی حاضرند برای انجام وظیفه در راه خدا جهاد نمایند و پیوندهای اجتماعی و عاطفی خود با کافران و منافقان را فدای محبت به خدا و رسول و مؤمنان واقعی بکنند. قرآن یکی از اسرار آزمایش را تعیین و بازنمایی کسانی می‌داند که بین دوستی خدا و سایر امور دنیایی، محبت خداوند را برمی‌گزینند و در راه خدا با شرک و الحاد می‌جنگند: أ‌َمْ حَسِبْتُمْ أ‌َنْ تُتْرَکُوا وَ لَمَّا یَعْلَم‌ِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُون‌ِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً ... . (توبه / 16) یا مگر پنداشته‌اید که شما را واگذارند [و کارزار با کافران نفرمایند] و حال آنکه خداوند هنوز کسانی از شما را که جهاد کردند و به‌جز خدا و پیامبرش و مؤمنان یار همرازی نگرفتند، معلوم نمی‌دارد ... . آیه قبل از این آیه، مؤمنان را به جنگ با کفار ترغیب می‌کند که این قرینه‌ای است بر آنکه مخاطب آیه فوق نیز مؤمنان هستند و آیه در مقام تحریک آنها برای مبارزه با کفار است. طبق این آیه، خداوند می‌خواهد مؤمنان با جهاد نمودن در راه او، مراتب ایمان و میزان ازخودگذشتگی به فعلیت برسند. (ر.ک: همان: 9 / 161 ـ 160) به‌دنبال به‌فعلیت رسیدن استعدادهای ایمانی و ایثارگری مؤمنان، آنان به کمال می‌رسند و بدین وسیله به استقرار حق در جامعه کمک می‌شود. 3. نمایاندن صابران خداوند در قرآن می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِر‌ِینَ. (محمد / 31) ما همه شما را قطعاً می‌آزماییم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند. این آیه خطاب به مؤمنان است و نشان می‌دهد: اولاً: این آزمایش مخصوص مؤمنان است. ثانیاً: یکی از وسایل آزمایش الهی، تکلیف‌های دشوار، ازجمله قتال مؤمنان با کافران است؛ چراکه تکلیف‌های معمولی و آسان، نیازی به جهد و صبر ندارند. بنابراین هدف از «سنت آزمایش» در این آیه شریفه، دو چیز است: الف) نمایان شدن مجاهدان واقعی از مدعیان دروغین ایمان. ب) معین شدن مؤمنانی که در عمل به تکالیف الهی بردباری نشان می‌دهند، از سایران. شاید بادقت بتوان جهاد و صبر را لازم و ملزوم یکدیگر تلقی کرد؛ ولی برخی از مفسران، مجاهدت و صبر را دو مقام مجزا دانسته و گفته‌اند: شاید صابران درجه بالاتری از مجاهدان داشته باشند؛ چراکه بیش از آنها در معرض بلا و سختی قرار دارند. (ر.ک: مدرسی، 1419: 13 / 265) مقصود از «نعلم» در آیه فوق نیز علم فعلی خداست که با آشکار شدن اعمال انسان‌ها تحقق می‌یابد، وگرنه خداوند طبق علم ذاتی خویش، از نیت‌ها و اعمال انسان‌ها پیش از وقوع آنها آگاه است. 4. نمایاندن خائفان از عذاب اخروی بازنمایی چهره کسانی که از عذاب آخرت می‌هراسند، یکی از اهداف آزمایش بیان شده که زیرمجموعه نمایاندن چهره مؤمنان واقعی است؛ زیرا آنان کسانی هستند که به عالم غیب و قیامت ایمان دارند: یا أ‌َیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیبْلُوَنَّکُمُ اللَّهُ ِبشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ تَنَالُهُ أ‌َیدِیکُمْ وَ ر‌ِمَاحُکُمْ لِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یخَافُهُ ِبالْغَیب‌ِ ... . (مائده / 94) ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خداوند شما را به چیزی از شکار که (به نزدیکی شما می‌آید، به‌طوری‌که) دست‌ها و نیزه‌هایتان به آن می‌رسد، می‌آزماید تا خدا کسی را که از او به‌سبب کیفرش که از نهان است، می‌ترسد، معلوم گرداند ... . طبق مفاد این آیه خداوند می‌خواهد در پرتو تکالیفی که برای مؤمنان درنظر گرفته است، میزان ترس آنان از خود را بیازماید؛ زیرا یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های مؤمنان در عمل به دستورات دینی، ایمان به غیب و عذاب اخروی است که خداوند از آن خبر داده است؛ ولی در این عالم نمایان نیست. در سایه ایمان به غیب و عذاب‌های اخروی می‌توان به تکالیف الهی عمل نمود و بنابراین بین عمل به تکالیف و ایمان به غیب، ارتباط مستقیمی برقرار است. ازاین‌رو یکی از اهداف آزمایش مؤمنان بازشناسی کسانی است که تنها به‌علت خوف از خدا و عذاب قیامت، نه برای ریا و دین‌فروشی، به احکام الهی عمل می‌کنند. نتیجه در یک جمع‌بندی باید گفت با توجه به آیات قرآن مجید، اهداف سنت آزمایش به دو دسته اهداف کلی و جزئی تقسیم می‌شوند؛ اهداف کلی اهدافی به‌شمار می‌آیند که اهداف جزئی زیرمجموعه آنها محسوب می‌شوند، یعنی به‌نوعی به آنها مرتبط می‌باشند. تمحیص به‌معنی خالص کردن فرد و جامعه و نمایاندن چهره مؤمنان حقیقی، دو هدف کلی سریان سنت آزمایش بوده و سایر اهداف جزئی به‌نوعی مرتبط با دو هدف مذکور می‌باشند که دراین‌میان اهداف مرتبط با تمحیص عبارتند از زمینه‌سازی ساخته شدن انسان کامل، فراهم شدن زمینه بازگشت به‌سوی خدا، بسترسازی قدرشناسی و مهیا نمودن زمینه هدایت انسان‌ها. در کنار اهداف فوق چهار هدف؛ آشکار نمودن چهره برترین انسان‌ها، نمایاندن مجاهدان در راه خدا از منافقان و کافران، سنجش میزان صبر و بردباری انسان‌ها در راه خدا، معین کردن چهره‌هایی که از عذاب اخروی می‌هراسند، اهداف مرتبط با هدف کلی نمایاندن چهره مؤمنان حقیقی به‌شمار می‌آیند. پی نوشت: [1]. در زمینه سنت آزمایش، تحقیقات گوناگونی انجام شده که برخی از آنها به‌صورت مستقل به سنت مذکور اختصاص یافته‌اند، مانند پژوهشی پیرامون ابتلا و امتحان در قرآن به قلم مجتبی روحانی‌راد، الإبتلاء و اثره فی حیاة المؤمنین کما جاء فی القرآن الکریم اثر عبدالله میرغنی صالح، الفتنة و موقف الاسلام منها فی ضوء القرآن به قلم عبدالرحمان سحیبانی. برخی دیگر، سنت آزمایش را در کنار سایر سنن بررسی کرده‌اند، مانند قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر اثر محمدی گیلانی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن نوشته آیت‌الله مصباح، سنت‌های اجتماعی الهی در قرآن نگارش احمد مرادخانی و سنت‌های اجتماعی در قرآن اثر احمد حامد مقدم. این تحقیق‌ها درباره سنت ابتلا کافی به‌نظر نمی‌رسد؛ زیرا برخی به‌صورت مختصر و ناقص و برخی دیگر به‌صورت پراکنده مطالبی را در مورد سنت آزمایش مطرح کرده‌اند. ازاین‌رو جای تحقیق در ابعاد مختلف این سنت، مانند تبیین چیستی، انواع، چگونگی، روابط و فلسفه سریان آن از منظر قرآن هم‌چنان باقی است؛ ازاین‌رو این مقال درپی آن است تا سنت مذکور را از زاویه اهداف و غایات آن بررسی کند. شایان ذکر است در ترجمه آیات از ترجمه اساتید محترم مجتبوی، گرمارودی و مکارم شیرازی استفاده شده است. 2. برای توضیح بیشتر بنگرید به: تفسیر المیزان ذیل آیه «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أ‌ُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ». (بقره / 143) 3. شایان ذکر است سند روایت فوق، برحسب نقل کلینی عبارت است از: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أ‌َحْمَدَ بْن‌ِ مُحَمَّدِ بْن‌ِ عِیسَى عَن‌ِ ابْن‌ِ مَحْبُوب‌ٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أ‌َبی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ» که همه آنها امامی و ثقه می‌باشند. ازاین‌رو روایت فوق صحیح‌السند است. منابع و مؤاخذ قرآن کریم.
آلوسی، سید محمود، 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی، 1422ق، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، بی‌تا، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌نا.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، 1414ق، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چ سوم.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، 1408ق، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
اسکافی، محمد بن همام، 1404ق، التمحیص، قم،مدرسه امام مهدی(علیه السلام).
جعفری، یعقوب، 1377، تفسیر کوثر، قم، هجرت.
زمخشری، محمود، 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی.
سیوطی، جلال‌الدین، 1404ق، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، علی بن حسن، 1385، مشکاة الأنوار، نجف، کتابخانه حیدریه.
طبرسی، فضل بن حسن ، 1372، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو.
ـــــــــــــــ ، 1377، تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، 1412ق، جامع البیان، بیروت، دارالمعرفه، چ اول.
طوسی، محمد بن حسن، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
عاملی، علی بن حسین، 1413ق، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، قم، دارالقرآن الکریم.
فراهیدی، خلیل بن احمد، 1410ق، العین، قم، هجرت، چ دوم.
فضل‌الله، سیدمحمدحسین، 1419ق، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر، الطبعة الثانی.
فیض‌کاشانی، ملامحسن، 1415ق، تفسیر الصافی، تهران، صدر.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، 1368، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
قمی، علی بن ابراهیم، 1367، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب، 1388، الاصول من الکافی، تحقیق علی‌اکبر الغفاری، تهران، مکتبة الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر، 1403ق، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثالثه.
مدرسی، سیدمحمدتقی، 1419ق، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین. جواد سلیمانی: دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله علیه). فصلنامه علمی ـ پژوهشی اندیشه نوین دینی 32 انتهای متن/
93/12/19 - 04:40
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 149]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها