تبلیغات
تبلیغات متنی
پرچم تشریفات با کیفیت بالا و قیمت ارزان
پرواز از نگاه دکتر ماکان آریا پارسا
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
تجهیزات و دستگاه های کلینیک زیبایی
محبوبترینها
سررسید تبلیغاتی 1404 چگونه می‌تواند برندینگ کسب‌وکارتان را تقویت کند؟
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1850896483
تأثیر کنش و واکنش انسان و عالم هستی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
تأثیر کنش و واکنش انسان و عالم هستی
آیات قرآن با تأکید بر واکنشِ نظام عالم هستی به رفتار انسان، ما را به اخلاقی زیستن و رعایت موازینِ اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی فرا می‌خواند و بیانگر نسبت دوستانه دین و اخلاق در عرصه تربیت اخلاقی است.
بخش اول چکیده یکی از ابعاد بحث نسبت دین و اخلاق، بررسی ارتباط این‌دو در اخلاقی زیستن یا تربیت اخلاقی است؛ بدین‌معنا که گزاره‌ها، اعتقادات و پیش‌فرض‌های دینی می‌توانند در تربیت اخلاقی انسان‌ها و به‌تعبیر دیگر، در کاشتن نهالِ فضائل اخلاقی در انسان و ریشه‌کن کردن رذائل اخلاقی از او مؤثر باشند. یکی از این پیش‌فرض‌ها و اعتقادات دینی، پذیرشِ نظام کنش و واکنش در عالم هستی و به‌عبارت‌دیگر، پذیرش ساکت و بی‌تفاوت نبودن عالم هستی نسبت به رفتار ما انسان‌ها، و انعکاس آن به‌سوی ماست. شماری از آیات قرآن کریم به‌خوبی بر واکنشِ نظام پویا، زنده و باشعورِ جهان هستی به رفتار ما انسان‌ها دلالت دارد. قرآن کریم انسان را به پذیرشِ مسئولیت اخلاقی اعمال و رفتارش ترغیب می‌کند و نوعی ضمانت اجراییِ دینی و دنیوی (افزون بر ضمانت اجرایی اخروی) برای اخلاقی زیستنِ انسان فراهم می‌آورد که نشانگر نسبتِ دوستانه دین و اخلاق در عرصه تربیت اخلاقی است. واژگان کلیدی: دین، اخلاق، تربیت اخلاقی، سنن الهی، قرآن. طرح مسئله تربیت اخلاقی انسان و فراهم آوردن ضمانت اجرایی برای اخلاقی زیستنِ او، از مسائل و دل‌نگرانی‌های مهم در عرصه اخلاق است. بدین‌معنا که چگونه و از چه راه یا راه‌هایی می‌توان انسان را، افزون بر معرفت اخلاقی، به‌سوی زندگی اخلاقی سوق داد؟ استفاده از گزاره‌ها، پیش‌فرض‌ها و اعتقادات دینی، ازجمله، اعتقاد به «نظام اخلاقی عالم هستی» یا «نظام کنش و واکنش در عالم هستی» یکی از پاسخ‌هایی است که به پرسش مزبور داده شده است؛ بدین‌معنا که از نظر تعالیم و آموزه‌های دینی، عالم هستی به‌طور نظام‌مند نسبت به رفتار انسان واکنش نشان می‌دهد. آنچه برخی سنت‌گرایانِ معاصر در باب رابطه انسان و طبیعت (بنگرید به: نصر، 1384) و تبیینِ آموزه‌های ادیان در باب نظم حکیمانه عالم هستی (بنگرید به: همو، 1385) گفته‌اند، نمونه‌هایی از پژوهش‌های مرتبط با این بحث بشمار می‌آید؛ همچنان‌که در برخی آثار، به نقش دین در تنظیم روابط انسان با محیط زیست (بنگرید به: اسلامی و دیگران، 1386: 226 ـ 220) یا نظام اخلاقی عالم هستی (بنگرید به: فنایی، 1384: 173) و یا به نسبت رفتار انسان با حوادث طبیعی، اشاره شده است. (بنگرید به: جوادی آملی، 1386 الف: فصل سوم) تأکید بر این آموزه و اعتقاد دینی، یعنی «نظام اخلاقی عالم هستی» و نشان دادنِ شواهد آن در قرآن کریم، چیزی است که در این نوشتار، با شیوه‌ای توصیفی ـ تحلیلی به آن پرداخته‌ایم؛ با این هدف که توجه به این شواهدِ ارزشمند قرآنی، گامی مؤثر در تبیین ضمانت اجراییِ اخلاقی زیستن در پرتو تعالیم دینی باشد و ارتباط دین و اخلاق را در عرصه تربیت اخلاقی انسان، بیش‌ازپیش نمایان سازد. الف) سنن الهی حاکم بر عالم هستی در نگرش مبتنی بر جهان‌بینی دینی و الهی، عالم هستی مجموعه‌ای به هم پیوسته و منسجم است که مخلوق یک موجود کاملِ مطلق بشمار می‌آید. چنین نظامی هم در اصل وجود، و هم در بقا و انسجام خود، نیازمند آفریننده‌ای دانا، توانا، خیرخواه، عادل و حکیمِ مطلق است که اساس متقن، مستحکم و متوازن این نظام را پی‌ریزی کرده است و هوشمندانه و غایتمندانه هدایتش می‌کند: ... ربُّنَا الَّذی أ‌َعْطى کلّ شیءٍ خَلْقَهُ ثمّ هَدى. (طه / 50) ... پروردگار ما کسی است که هرچیزی را خلقتی که درخور اوست داده، سپس آن را هدایت فرموده است. این پیام قرآن حکیم به این معناست که پروردگار ما ساختار هر مخلوق را برابر استعداد، استحقاق، ظرفیت و هدفمندی او تأمین کرد؛ آنگاه او را در بستر مستقیم به مقصدی مشخص رهبری نمود. ساختار نظام‌مند جهان آفرینش که رمز زیبایی آن است، اولاً بیانگر نظام فاعلیِ منسجم و عالمانه، ثانیاً نمایانگر نظام غاییِ مرتبط و حکیمانه و ثالثاً نشان‌دهنده نظام داخلیِ هماهنگ و خردمندانه آن است. (جوادی آملی، 1386 الف: 22 ـ 21) در واقع تمامی عالم هستی که بنابر آموزه‌های الهیاتی، فلسفی و عرفانی اسلام، دارای نظامِ احسن است، چه در مقام تکوین و چه در مقام تشریع، تحت حاکمیت سنن و نوامیس پایدار و تغییرناپذیر الهی است که هم در عالم طبیعت ساری و جاری است و هم در عالم انسان و اجتماع انسانی سریان و جریان دارد. قرآن کریم در آیات پرشماری (از جمله: آل‌عمران / 137؛ فاطر / 43؛ فتح / 23) به حاکمیت سنن الهی بر عالم و آدم پرداخته و ما را به تدبّر در آن فراخوانده است. ب) هماهنگی فطرت، طبیعت و شریعت آفریدگار و پروردگار انسان و جهان، یکی است و هم اوست که پیامبران را با پیام‌های آسمانی به‌سوی انسان گسیل داشته تا او را در زمین خدا، آسمانی سازند و راه ملکوت را به او بنمایاند. ازاین‌رو بجاست که در جست‌وجوی تناسب و سازگاری میان دین، انسان و جهان باشیم. به‌تعبیردیگر، انسان و جهان آیات تکوینی، و ادیان آیات تشریعی خداوندند که هرکدام آینه جمال الهی‌اند. سخن گفتن از عالم طبیعت مستلزم سخن گفتن در باب زیبایی است. چون خداوند زیباست پس به یک معنا زیبایی نیز باید در همه‌جا حضور داشته باشد؛ زیرا خداوند در همه‌جا حاضر است ... اگر زیبایی طبیعت بازتاب زیباییِ الهی نباشد، پس چیست؟ ... هنگامی که قرآن از تسبیح همگانی و همیشگی سخن می‌گوید، (اسراء / 44) فقط آنچه را رخ می‌دهد یا حقیقت ملموس و عینی اوضاع را بی‌کم‌وکاست بیان می‌کند و آگاهی یا ناآگاهی درونی ما نمی‌تواند واقعیت را عوض کند. (ایتُن، 1384: 239 ـ 237) اگر انسان با طبیعت انس و الفت داشته باشد، هماهنگی و سازگاری میان خود و طبیعت را درمی‌یابد و جالب است که همه ادیان به‌لحاظ ژرف‌ترین تعالیمشان، نظم طبیعت را به نظم درون انسان‌ها مرتبط می‌سازند و هر دو نظم را نشان واقعیت الهی که هم مبدأ انسان و هم مبدأ طبیعت است، می‌دانند. نظم طبیعت طی اعصار و در بسیاری از محدوده‌های دینی، هم یادآور نظم درونی، و هم یادآور نظم بیرونی است. طبیعت نه فقط حکمت خداوندی را از طریق نظم و هماهنگی خویش به نمایش گذاشته، بلکه همواره گفتمانی در باب واقعیات معنوی به اجرا درآورده است که تشکیل‌دهنده گوهر وجودی ماست. (نصر، 1385: 41 ـ 40) در واقع قوانین حاکم بر طبیعت از قوانین حاکم بر جامعه بشری جدایی‌ناپذیرند. اصطلاح شریعت یا قانون الهی، که حاکم بر جامعه انسانی است، در مورد دیگر آفریده‌ها نیز به‌کار رفته است و انفکاک و دوگانگی کامل میان قوانین حاکم بر جامعه بشری که ماهیتی اخلاقی دارد، و قوانین حاکم بر طبیعت، ممکن نیست. (همان: 99 ـ 98) در اسلام، هماهنگی انسان، طبیعت و شریعت، در خودِ قرآن یافت می‌شود که «لوگوس» یا کلمه خداوند است و از این لحاظ هم سرمنشأ وحی است و هم دربرگیرنده وحی کیهانیِ عالم هستی. هم «قرآن مضبوط» (قرآن تدوین شده) و هم «قرآن خلقت» (قرآن تکوینی) است که مشتمل بر مَثَل یا نمونه اعلای همه موجودات است. ازاین‌رو، برای مشخص کردن بندهای قرآن، واژه «آیه» به‌کار می‌رود که به وقایع درون جان و روح آدمیان و پدیده‌های جهان طبیعت اشاره می‌کند. (همو، 1384: 123 ـ 122) سَنُریهمْ ءَایَاتِنَا فى الآفاق‌ِ و فی أ‌َنفُسِهمْ حَتى یَتَبَینَ لَهُمْ أ‌َنَّهُ الحَقُّ أ‌َوَلَمْ یَکْفِ برَبکَ أ‌َنَّهُ عَلى کُلِّ شیءٍ شهیدٌ. (فصلت / 53) به‌زودی نشانه‌های خود را در افق‌ها [ی گوناگون] و در دل‌هایشان بدیشان خواهیم نمود، تا برایشان روشن گردد که او، خود، حقّ است. آیا کافی نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزی است؟ به‌تعبیردیگر، از دیدگاه اسلام هریک از حیوانات، گیاهان، کوه‌ها و دریاها دارای شریعت خاص خودند. محیط ما فرمانبردار خداست و خدا ما را به فرمانبرداری از او ترغیب می‌کند. انسان مسلمان بر این باور است که برای او تمام زمین مسجد است ... کشتزارها، جنگل‌ها و بیابان‌ها به‌اندازه نمازخانه‌ها برای نماز مناسب و شایسته حرمت و ادب‌اند. ازآنجاکه بنابر آیات قرآن (حدید / 1؛ حشر / 1؛ جمعه / 1؛ و ...)، «هرچه در آسمان و زمین است، تسبیح‌گوی خداوند است»، پس مرد یا زنی که در کانون طبیعت در حال قیام و رکوع و سجود است، عضوی از محفل جهانی است و با تسبیح کلّ آفریدگان پیوند دارد. (ایتُن، 1384: 232 و 242) عالم افسردست و نام او جماد جامد افسرده بُوَد ای اوستاد باش تا خورشید حشر آید عیان تا ببینی جنبشِ جسم جهان ... مرده زین سواند و زآن سو زنده‌اند خامُش اینجا و آن طرف گوینده‌اند ... ما سمیعیم و بصیریم و خوشیم با شما نامحرمان ما خامشیم (مولوی، 1372: دفتر سوم، ابیات 1018 ـ 1007) ذکر همیشگی و تسبیح همگانی موجودات، هم نشانه حیات و شعور تمامی ذرات و اجزای عالَم هستی، (صدرالدین شیرازی، 1428ق: 7 / 141 و 209؛ همو، 1389 الف: 194؛ 1389ب: 211؛ طباطبایی، 1417ق: 13، 110 ـ 108؛ 17 / 383 ـ 382) و هم بیانگر سازگاری و انطباق فطرت انسانی با طبیعت و شریعت الهی است. انسان با پایبندی به شریعت و انجام مناسک دینی، در واقع نوعی تعادل میان زمین و آسمان برقرار می‌سازد که به‌هم‌خوردن این تعادل، پیامدهای ناگواری درپی دارد. مناسک در همه ادیان هست و انجام مناسک (مثلاً نماز خواندن)، افزون بر تأثیر معنوی بر فردِ عامل، عوالم مختلف را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به تعادل نظام آفرینش کمک می‌کند. همه ادیان دعای باران دارند و گویی این سنت یعنی دعا برای باران در نظام هستی نهادینه و تعریف شده است. (بنگرید به: مجلسی، 1404ق: 70 / 373 و 72 / 341؛ نوری، 1408ق: 6 / 188) در منابع اسلامی به رابطه ندادنِ زکات، دروغ‌گویی و بدکاری با خشکسالی و نیامدنِ باران، اشاره شده است. (بینای مطلق، 1385: 183 ـ 181) البته افرادی که در مراتب عالی معنوی و اخلاقی به سر می‌برند، عباداتی مثل نماز باران را به قصد قربت انجام می‌دهند؛ چراکه می‌دانند خدا به وعده‌اش وفا خواهد کرد و باران را خواهد فرستاد و اگر هم باران نیاید، شکرِ آمیخته با صبر دارند که این مرحله برای افراد عادی آسان نیست. (بنگرید به: جوادی آملی، 1386 الف: 199) آنچه گفته شد، می‌تواند زمینه‌ساز دریافت این رهیافت باشد که در یک نظرگاه معنوی و دینی، عالم هستی افزون بر نظم طبیعی، دارای نظمی اخلاقی است و نسبت به رفتار ما انسان‌ها ساکت و بی‌تفاوت نیست و با حساسیت تمام و متناسب با رفتار نیک و بد انسان واکنش نشان می‌دهد. (فنایی، 1384: 173) از نگاه متون مقدس دینی، از جمله قرآن کریم، گفتار و رفتار و حرکات و سَکنات انسان، نه‌تنها دارای پیامدها و نتایج اخروی است بلکه در زندگی دنیویِ او نیز آثار و پیامدهایی دارد که ناشی از واکنشِ نظام عالم هستی به رفتار انسان است. در واقع از نظر قرآن کریم، میان انسان و جهان نوعی نظام کنش و واکنش برقرار است؛ به این معنا که انسان، هم بر عالم اثرگذار، و هم از عالم اثرپذیر است. (جوادی آملی، 1386 الف: 196) ج) بررسی آیات قرآن قرآن کریم تربیت اخلاقی و تزکیه نفوس انسان‌ها را از وظایف اساسی پیامبران الهی (هود / 88؛ انبیاء / 73) و از جمله پیامبر اسلام، حضرت محمد مصطفی(ص) ، دانسته، (بقره / 151؛ جمعه / 2) خودِ آن حضرت را نیز بهره‌مند از خُلق و خویی والا، (قلم / 4) و به برکت رحمت و لطف الهی، نرمخو و مهربان (آل‌عمران / 159) معرفی نموده و رسالتش را مصداق رحمتی جهان‌شمول از ناحیه پروردگار هستی (انبیاء / 107) برشمرده است. قرآن در آیات پرشماری مردم را به نیکوکاری و رفتار درست فراخوانده و از زشت‌کاری و رفتار نادرست بر حذر داشته است و با توجه به نظام پاداش و کیفر اخروی و بیان آثار و نتایج اخرویِ رفتار انسان، نوعی ضمانت اجراییِ دینی برای اخلاقی زیستن فراهم آورده است. افزون بر این، برخی آیات قرآن به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به آثار و نتایج دنیویِ اعمال انسان و بازتاب رفتار انسان در زندگی دنیویِ او پرداخته‌اند که درواقع تأکیدی بر نظام کنش و واکنش انسان و عالم هستی است و اعتقاد به آن می‌تواند در تربیت و زندگی اخلاقی انسان‌ها بسیار مؤثر و کارساز باشد. در ادامه این نوشتار به بررسی برخی آیات قرآن می‌پردازیم که بیانگر آثار و نتایج دنیویِ رفتار انسان‌اند. البته این موضوع در احادیث و روایات اسلامی نیز آمده که در نوشتار حاضر برای رعایت اختصار، تنها به برخی شواهد قرآنی اکتفا می‌کنیم. یک. بازتاب رفتار انسان در نظام هستی و زندگی فردی و اجتماعی برخی آیات قرآن به‌روشنی بیان می‌کند که میان رفتار انسان و حوادث خارجی، ارتباطی وثیق برقرار است و انسان در همین زندگی دنیوی بازتاب رفتار نیک یا بد خود را خواهد دید. به‌تعبیردیگر، یکی از علل وقایع و حوادث خیر یا شر در عالَم، رفتار فرد انسان و یا اجتماع انسانی است. (طباطبایی، 1417ق: 2 / 186 ـ 184) درواقع، هیچ عملی در نظام هستی گم نمی‌شود و از بین نمی‌رود؛ بلکه به‌عنوان یک موجود در نظام زنده و پویای عالم هستی که نظامی علّی و معلولی، منسجم و هماهنگ است محفوظ می‌ماند و بر اجزای دیگر این عالم و از جمله بر خودِ عامل و صاحب عمل تأثیر می‌گذارد. (بنگرید به: جوادی آملی، 1386ب: 8 / 346 ـ 345) نمونه‌هایی از این آیات عبارت‌اند از: ـ و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می‌زدودیم و آنان را به بوستان‌های پرنعمت درمی‌آوردیم. و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است، عمل می‌کردند، قطعاً از بالای سرشان [از برکات آسمانی] و از زیر پاهایشان [از برکات زمینی] برخوردار می‌شدند. از میان آنان گروهی میانه‌رو هستند، و بسیاری از ایشان بد رفتار می‌کنند. (مائده / 66 ـ 65) ابن‌عربی در شرح آیه فوق، ضمن تفسیری باطنی از ایمان و تقوا و اقامه تورات و انجیل، برکات آسمانی را علوم الهی و حقایق عقلی یقینی و معارف حقّانی نازل از مرتبه عالَم والای روحانی دانسته است که انسان را به شناخت خدا و ملکوت و جبروت هدایت می‌کند؛ و برکات زمینی را علوم طبیعی و ادراکات حسّی ناشی از مرتبه عالَم جسمانی برشمرده است که شناخت عالَم مُلک را برای انسان میسر می‌سازد. (بنگرید به: ابن‌عربی، 1368: 1 / 336 ـ 335) ـ و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم، ولی تکذیب کردند پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم. (اعراف / 96) ـ ... در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی‌دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست، و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهد بود. (رعد / 11) در واقع فیض الهی، گسترده است و همچون آب جاری جریان دارد و انسان‌ها و اقوامِ گوناگون با رفتارشان زمینه، استعداد و استحقاقِ دریافت این فیضِ عام را به تناسب حالِ خود فراهم می‌کنند؛ به این معنا که برخی استعداد و استحقاقِ دریافت خیر را مهیا می‌سازند و برخی استعداد و استحقاقِ دریافت شرّ و تغییر نعمت به نقمت را فراهم می‌آورند. (همان: 635 ـ 634) از نمونه‌های دیگر واکنش عالم به رفتارهای آدمی در قرآن اینهاست: ـ به سبب آنچه دست‌های مردم فراهم آورده، فساد در خشکی و دریا نمودار شده است، تا [سزای] بعضی از آنچه کرده‌اند را به آنان بچشاند، باشد که بازگردند. (روم / 41) ـ و هر[گونه] مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و [خدا] از بسیاری درمی‌گذرد. (شوری / 30) آیات فوق به‌خوبی بیانگر رابطه اعمال انسان با وقایع و حوادث خیر و شرّ خارجی است و ارتباط نظام‌مند اجزای عالم را متذکر می‌شود. به این معنا که رفتار نیک یا بد فرد یا اجتماع انسانی، تأثیر مستقیمی بر نظام هستی داشته، خیر و صلاح یا شرّ و فساد در نظام طبیعت را به‌دنبال خواهد داشت. ایمان و تقوا و سپاسگزاری انسان‌ها، برکات آسمان و زمین را به روی آنان می‌گشاید و وسعت رزق و روزیِ مادی و معنوی را به همراه دارد؛ همچنان‌که ظلم و فساد و نافرمانی و ناسپاسیِ آنان، سبب اختلال و فساد در نظام طبیعت می‌شود و بی‌برکتی و سختیِ زندگی و تنگیِ معیشت را در پی دارد. درواقع، بنابر این آیات، نظام عالم هستی متناسب با رفتار انسان‌ها واکنش نشان می‌دهد، به‌طوری‌که تغییر و دگرگونی مثبت و منفی در رفتار انسان، سبب تغییر و دگرگونی مثبت و منفی در اوضاع و احوال طبیعی و اجتماعی می‌گردد و موجب فراوانی و وفورِ نعمت و دفع بلایا و رفع گرفتاری‌ها، یا کاهش نعمت و نیز تبدیلِ نعمت به نقمت و تغییر سرنوشت فردی و اجتماعی می‌شود. (بنگرید به: طباطبایی، 1417ق: 6 / 39 ـ 38؛ 8 / 206 ـ 199؛ 11 / 316 ـ 312؛ 16 / 201؛ 18 / 60 ـ 59) از دو آیه اخیر (روم / 41؛ شوری / 30) می‌توان دریافت که حوادث عالم به شکل معناداری تابع اعمالِ انسان‌هاست؛ یعنی میان کارهای زشت و حوادث ناگوار جهان طبیعت ارتباط وجود دارد؛ اما همان‌طور که خداوند گاهی اصل گناهان و بدی‌ها را عفو می‌کند، در تنبیه با حوادث ناگوار نیز گاهی با امهال رفتار می‌کند و تبهکار را فوراً نمی‌گیرد، بلکه به او مهلت توبه می‌دهد یا کمتر از بدی وی او را مؤاخذه می‌کند و بسیاری از خطاهایش را می‌بخشد. (جوادی آملی، 1386 الف: 203) توجه به این آیات در باور به نظام اخلاقی یا نظام کنش و واکنش در عالم هستی، بسیار کارساز است و حساسیت و دقّت انسان را نسبت به اعمال و رفتارش برمی‌انگیزد و درواقع، نوعی ضمانت اجرایی برای اخلاقی زیستن را در وجود انسان تقویت می‌کند. تأمل در چنین آیاتی، انسان را از حالت بی‌خبری و غفلت نسبت به رفتارش خارج ساخته، بصیرت اخلاقی او را افزایش می‌دهد؛ افزایش بصیرت اخلاقی، موجب کنترل و تنظیم رفتار با دیگران و طبیعت می‌شود. این کنترل و تنظیم روابط انسان با انسان‌های دیگر و با طبیعت، همان اخلاقی زیستن است که البته با شیوه‌های دیگری ازجمله قانون‌گرایی و نظارتِ قانونی و قضایی نیز دست‌یافتنی است؛ اما انسان مؤمنی که از طریق باورِ دینی به نظام اخلاقی عالم هستی، اخلاقی زیستن را برگزیند، در غیاب عوامل و مجریان قانونی و قضایی نیز اعمال و رفتارش را کنترل و تنظیم می‌کند. آیات دیگری ازجمله آیه هفت سوره اسراء و آیه 46 سوره فصلت نیز، بر بازتاب اعمال نیک و بد انسان به خودش دلالت داشته، بیانگر نظام عادلانه تأثیر و تأثّر میان انسان و عالم هستی‌اند. (بنگرید به: طباطبایی، 1417ق: 13 / 41 ـ 40؛ 17 / 401) توجه به این آیات انسان را به اخلاقی زیستن ترغیب می‌کند؛ زیرا وقتی دریابیم و باور داشته باشیم که نظام عالم هستی طوری طراحی شده است که رفتارمان را به ما بازمی‌تاباند، اعمال ریز و درشتِ خود را با دقتِ بیشتری کنترل و تنظیم می‌کنیم تا از یک‌سو با نیکوکاری و درستکاری، از بازتاب خوشایند کارهای نیک و درست بهره‌مند شویم و ازسوی دیگر با پرهیز از کارهای بد و نادرست از بازتاب ناخوشایند آن کارها در امان بمانیم. این جهان کوه است و فعل ما ندا سوی ما آید نداها را صدا (مولوی، 1372: دفتر اول، بیت 215) ممکن است گفته شود که حوادثی همچون سیل، زلزله، جنگ، قحطی و بیماری و دیگر حوادث ناگوار، معلولِ عللِ طبیعی‌اند که با تحقّق آن علل، این حوادث نیز تحقق می‌یابد و به صالح و ناصالح بودن آدمیان ارتباطی ندارند؛ بنابراین، استناد حوادث طبیعی به رفتار نیک و بد انسان، نادرست است و فرضیه‌ای دینی است که با واقعیت سازگار نیست. این سخن، ناشی از بدفهمیِ منظور قرآن و اهل قرآن است؛ زیرا کسانی که اعمال خوب و بد را موجب حوادث خیر و شرّ متناسب با آن اعمال می‌دانند، منظورشان ابطال علل طبیعی و انکار تأثیر آنها نیست؛ و نیز منظورشان تشریک تأثیر اعمال و رفتار انسان با علل طبیعی و مادی نیست؛ همچنان‌که منظور خداپرستان و خداباوران از اثبات صانع، ابطال قانون کلی علیت و پذیرشِ اتفاق و گزاف در عالم هستی و یا شریک دانستنِ خدا با علل طبیعی و در عرض اسباب مادی نیست؛ بلکه مرادشان اثباتِ نظام طولیِ علت‌ها و پذیرفتن عاملی معنوی، فوق عوامل مادی است. یعنی حوادث در یک مرتبه از این نظام طولی، به علل مادی و طبیعی، و در مرتبه دیگر، به علل معنویِ فرامادی وابسته‌اند. (طباطبایی، 1417ق: 2 / 187؛ 8 / 203 ـ 201؛ 9 / 204 ـ 197) درواقع، همان خدایی که خالق و پروردگارِ مُلک و ملکوت است و علل و اسباب طبیعی به‌دست اوست، با حفظ همه مظاهر علیت، خیر و برکت را به نیکوکاران می‌رساند و یا آن را از بدکاران بر می‌دارد؛ مثلاً خداوند گرچه بدونِ باران درختان را نمی‌رویاند، برای بارش باران علل و اسبابی وجود دارد که برخی از آنها ناشناخته‌اند و با تحققِ هریک از آنها که همگی تحت ربوبیت پروردگارِ عالَم‌اند، باران می‌بارد؛ آن‌چنان‌که پایداری مردم در راه درست اسباب فرود باران (جن / 16) و یا طلب آب در نماز باران، از همین علل و اسباب غیرطبیعی و ناشناخته است. (جوادی آملی، 1386 الف: 209) از نظر علامه طباطبایی ارتباط اعمال انسان و حوادث خارجی در آیه 96 سوره اعراف و آیه 41 سوره روم خلاصه شده است. (طباطبایی، 1417ق: 2 / 185) دو. تأثیر اعمال انسان بر زندگی خود و فرزندان و آیندگانش و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند. پس باید از خدا پروا دارند و سخنی [بجا و] درست گویند. درحقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می‌خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می‌برند، و به‌زودی در آتشی فروزان درآیند. (نساء / 10 ـ 9) تأمل در این آیات به‌خوبی نشان می‌دهد که از نظر قرآن بازتاب اعمال و رفتار انسان نه‌تنها در زندگی دنیوی و اخروی خودش، بلکه در زندگی فرزندان و ذریّه و نسل‌های آینده او نیز تأثیرگذار است و نعمت یا مصیبتی که به انسان در زندگی دنیوی می‌رسد، چه‌بسا حاصل رفتار خودش و یا یکی از نیاکان و پیشینیانش باشد. ستم بر یتیمان و تجاوز به حقوق آنان و تصرف ظالمانه اموالشان، از یک‌سو انسان را گرفتار عذاب اخروی (آتشخواری و سوختن در آتش جهنم) می‌سازد و از سوی دیگر فرزندان و ذریّه او را گرفتار ستمکاران خواهد ساخت که خود، موجب رنجش او در عالم برزخ می‌شود. (همان: 4 / 210 ـ 208؛ جوادی آملی، 1388: 17 / 438 و 450) همچنان‌که بنابر آیه‌ای دیگر که می‌توان آن را عکس آیه فوق در جانب خیر دانست، رفتار نیک و شایسته انسان‌های صالح در خیر و خوشبختی فرزندان و نوادگان آنان مؤثر است: و اما دیوار، از آنِ دو پسر [بچه] یتیم در آن شهر بود، و زیرِ آن، گنجی متعلق به آن‌دو بود، و پدرشان [مردی] نیکوکار بود، پس پروردگار تو خواست آن دو [یتیم] به حدّ رشد برسند و گنجینه خود را ـ که رحمتی از جانب پروردگارت بود ـ بیرون آورند ... . (کهف / 82) این آیه نشان می‌دهد که رفتار نیک پدر یا جدّ صالحِ این دو یتیم، احسان دو پیامبر الهی، حضرت موسی(ع) و حضرت خضر(ع) را در تجدید بنای دیوار و حفظ گنجینه متعلق به آن یتیمان درپی داشته است. (طباطبایی، 1417ق: 13 / 345) ابن‌عربی ضمن تأویلی باطنی از این آیه، نظر برخی مفسرین را نقل می‌کند که گنج مزبور را صحیفه‌هایی علمی دانسته‌اند که از پدر یا جدّ صالحِ آن یتیمان به‌جای مانده است. (بنگرید به: ابن‌عربی، 1368: 1 / 773) ممکن است آیات فوق با آیات دیگری از قرآن که هرکس را مسئول اعمال خود می‌داند و بار وی را بر دوش خودش می‌نهد (انعام / 164) و سود و زیان عملِ نیک یا بد را متوجه خودِ عامل می‌داند، (جاثیه / 15؛ اسراء / 7؛ نجم / 39) ناسازگار و ناهماهنگ به نظر رسد؛ ازاین‌رو، باید گفت، از یک‌سو اعمال انسان، زنده و جاوید بوده، از فاعلِ خود جدا نمی‌شوند و از سوی دیگر، نسل گذشته، حال و آینده یک خانواده به‌خاطر وحدتِ رحم و خون و غذا و ثروت و ... واقعیتی واحد بشمار می‌آیند؛ ازاین‌رو، هم اعمال گذشتگان در فرزندانشان مؤثر است و هم اعمال فرزندان آثاری برای گذشتگان پدید می‌آورد. چنان‌که خداوند مؤمنانِ صالح را همراه با ذریّه و نسلشان در مجموعه‌ای خانوادگی گرد می‌آورد تا کنار همدیگر بیشتر لذت ببرند. (طور / 21) البته این تأثیر و تأثر، نامحدود نیست و تنها در محدوده‌ای است که افراد دارای اشتراکات و پیوندهای رحمی، خونی و ... هستند؛ اما وقتی روابط افراد از محدوده خون، رحم، غذا و ثروت بیرون رود و یک واقعیت واحد بشمار نیایند، دیگر بر هم اثر نخواهند داشت و هرکس مسئول کار خویش است. بنابراین در آیات قرآن، رابطه انسان‌ها از دو بُعد بررسی می‌شود: از یک‌سو انسان‌ها افرادی مستقل و گسسته از پیوندهای نسبی و سببی و در گرو اعمال خویش‌اند و کارهای آنان برای یکدیگر سود و زیانی ندارد و ازسوی دیگر، به‌خاطر اشتراک در رحم، خون، غذا و ... واقعیتی واحد بوده، کارهایشان بر یکدیگر اثر دارد. (جوادی آملی، 1388: 17 / 445 ـ 442) منابع و مآخذ 1. ابن‌عربی، محی‌الدین، 1368، تفسیرالقرآن الکریم، تحقیق و مقدمه مصطفی غالب، تهران، ناصرخسرو. 2. اسلامی، محمدتقی و دیگران، 1386، اخلاق کاربردی: چالش‌ها و کاوش‌های نوین در اخلاق عملی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 3. ایتن، گای، 1384، شکوای زمین، ترجمه مهدی زمانی، در جام نو و می‌کهن: مقالاتی از اصحاب حکمت خالده، به اهتمام مصطفی دهقان، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی. 4. بینای مطلق، محمود، 1385، نظم و راز، تهران، هرمس. 5. پورسینا، زهرا، 1385، تأثیر گناه بر معرفت با تکیه بر آرای آگوستین قدیس، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 6. جوادی آملی، عبدالله، 1386 الف، اسلام و محیط زیست، قم، اسراء. 7. ـــــــــــــــ ، 1386 ب، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، جلدهای 1، 6، 8 ، 17، 18 و 20، قم، اسراء. 8. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، 1369، دیوان حافظ، تهران، اقبال. 9. زمانی، کریم، 1379، شرح مثنوی، تهران، اطلاعات. 10. ژیلسون، اتین، 1370، روح فلسفه قرون وسطی، ترجمه ع. داوودی، تهران، علمی و فرهنگی. 11. سعدی شیرازی، 1373، گلستان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، صفی علیشاه. 12. صدرالدین شیرازی، محمد، 1389 الف، تفسیر القرآن الکریم، ج 6، تصحیح، تحقیق و مقدمه محسن پیشوایی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا. 13. ـــــــــــــــ ، 1389 ب، تفسیر القرآن الکریم، ج 8 ، تصحیح، تحقیق و مقدمه محمد‌هادی معرفت و سید صدرالدین طاهری، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا. 14. ـــــــــــــــ ، محمد، 1428 ق، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، قم، طلیعه النور. 15. طباطبایی، سید محمدحسین، 1417 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. 16. فنایی، ابوالقاسم، 1384، دین در ترازوی اخلاق، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط. 17. مجلسی، محمدباقر، 1404 ق، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء. 18. ملکیان، مصطفی، 1381، سیری در سپهر جان: مقالات و مقولاتی در معنویت، تهران، نگاه معاصر. 19. مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی، 1372، مثنوی، با تصحیح رینولد نیکلسون، تهران، بهزاد. 20. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، 1371، کشف الاسرار و عدة الابرار، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر. 21. نصر، سید حسین، 1384، انسان و طبیعت، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 22. ـــــــــــــــ ، 1385، دین و نظم طبیعت، ترجمه انشاءالها رحمتی، تهران، نی. 23. نوری، حسین، 1408 ق، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث. منبع: فصلنامه اخلاق - شماره 13 ادامه دارد ......
93/01/31 - 00:02
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 63]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها