ضرورت و فوائد برنامه ریزی در اسلام

برای نمونه به چند مورد اشاره می کنیم باشد که در این ایام فراغت فراغ بالی به تمرین و ممارست در برنامه ریزی برای فرصت با ارزش زندگیمان بپردازیم :

1- سفارش علی(ع) به نظم در واپسین لحظات

علی(ع) به امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، و همه فرزندانش و تمامی کسانی که وصیت نامه حضرت به آنان می رسد این گونه وصیت کرد: «اوصیکما... بتقوی الله و نظم امرکم؛1 شما دو نفر را به تقوای الهی و نظم و برنامه ریزی در کارها سفارش می کنم.»

2- مؤمن باید برنامه ریزی داشته باشد

علی(ع) فرمود: «للمؤمن ثلاث ساعاتٍ: فساعة یناجی فیها ربّه و ساعةً یرمّ معاشه و ساعة یخلّی بین نفسه و بین لذّتها فیما یحلّ و یجمل؛2 سزاوار است مؤمن را سه زمان باشد: زمانی که در آن با پروردگارش راز و نیاز کند، و زمانی که هزینه های زندگی را تأمین کند، و زمانی را به خوشی های حلال و زیبا، اختصاص دهد.»

امام صادق(ع) فرمود: «در حکمت آل داوود، چنین آمده است، سزاوار است مسلمان خردمند زمانی را به اعمال میان خود و خداوند اختصاص دهد و زمانی را با خوشی های حلال سپری کند که این زمان، کمک به آن دو وقت خواهد بود.»3

ضرورت برنامه ریزی

در منابع اسلامی به چند جهت برنامه ریزی را ضروری و لازم دانسته است.

1- عمر و زمان به سرعت در حال گذشت است و گذشت آن محسوس نیست.

علی(ع) فرمود: «الفرصة تمرّ مرّ السّحاب؛4 زمان و فرصت همچون ابر در حال گذر است.»

بر لب جوی نشین و گذر عمر ببین

کاین اشارت زجهان گذرا ما را بس

2- عمر و زمان قابل بازگشت نیست و به هیچ طریقی نمی توان آن را برگرداند.

علی(ع) فرمود: «الفرصة سریعة الفوت، و بطیئته العود؛5 فرصت به سرعت می گذرد و به کندی برمی گردد.»

3- زمان با هیچ چیز قابل معاوضه نیست.

علی(ع) فرمود: «الفرصة غنمٌ؛6 زمان و فرصت غنیمت و منفعتی است (که با چیزی قابل معاوضه نیست.)»

هر سرمایه ای را انسان از دست دهد قابل جبران است جز سرمایه عمر و زمان که قابل جبران نیست.

فخر رازی در ذیل آیه «والعصر انّ الانسان لفی خسرٍ؛7 به عصر سوگند که انسان ها هم در زیانند.» چنین می گوید: «یکی از بزرگان پیشین می گوید: معنی این سوره را من از مرد یخ فروشی آموختم که فریاد می زد و می گفت: «ارحموا من یذوب رأس ماله ارحموا من یذوب رأس ماله؛ رحم کنید به کسیکه سرمایه اش ذوب می شود،رحم كنید به كسی كه سرمایه اش ذوب می شود.» پیش خود گفتم: این است معنی «انّ الانسان لفی خسرٍ» عصر و زمان بر او می گذرد و عمرش پایان می گیرد و ثوابی کسب نمی کند و در این حال زیانکار است.»8

گویند: گدائی در مغازه مردی آمد به او گفت: یک گونی از این گردوها را به من عطا کن. صاحب مغازه گفت: گدای ناشی! کجا دیده ای یک گونی گردو را به عنوان گدایی به گدا بدهند؟ گدا کنار گونی نشست گفت: اجازه میدهی دانه ای از آن ها را بردارم، صاحب مغازه گفت: بردار، دوباره گفت: دومی را اجازه می دهی... صاحب مغازه گفت: گویا همان یک گونی را می خواهی یکی یکی از من بگیری.

روزگار هم سرمایه ما را لحظه به لحظه از دست ما می برد بدون اینکه متوجه آن باشیم.

افسوس کــه ایــام جوانی بگـذشــت

حـالی نشد و جهـان فانی بگذشت

مطلوب همه جهان، نهان است امروز

دیدی همه عمر در گمانی بگذشت

رسول خدا(ص) فرمود: «انّ العمر محدودٌ لن یتجاوز احدٌ ما قدر له...؛9 عمر محدود است هیچ کس از مقداری که برای او تعیین شده است رد نمی کند.»

و فرمود: «کن علی عمرک اشحّ منک علی درهمک و دینارک؛10 بر عمر (و زمان) حریص تر باش تا نسبت به درهم و دینار.»

علی(ع) فرمود: «الفرصة غنمٌ؛ زمان و فرصت غنیمت و منفعتی است (که با چیزی قابل معاوضه نیست.)»

4- مدیریت زمان نشانه رشد اجتماعی و عامل سعادت اخروی است

رسول خدا(ص) فرمود: «انّ عمرک مهر سعادتک ان انفذته فی طاعة ربّک؛ عمر (و زمان) قیمت و بهای سعادت تو است اگر (با برنامه ریزی) در مسیر طاعت خدا به کار گرفته شود.»

و در جای دیگر فرمود: «احذروا ضیاع الاعمار فیما لایبقی لکم ففائتها لایعود؛11 از ضایع کردن عمر در چیزی که ماندگار نیست پرهیز کن چرا که عمرهای از دست رفته قابل برگشت نیست.»
ارزش وقت

5- لزوم انجام کارها در وقت خودش

لازم است هر کاری در زمان مقرر و مناسب خود انجام گیرد و این امر بوسیله برنامه ریزی میسر می گردد.

رسول خدا(ص) فرمود: «الامور مرهونةٌ باوقاتها؛12 هر کاری در گرو زمان خودش است.» از طرف دیگر اگر فرصت دادی و با برنامه ریزی در زمانش انجام ندادی دچار حزن و اندوه می شود.

پیامبر اکرم(ص) فرمود:« اضاعةٌ الفرصة غصّةٌ؛13 ضایع کردن فرصت (در مسیر غیر صحیح) غصّه می آورد.»

و فرمود: «ترک الفرص غصصٌ؛14 ترک فرصت ها (و بهره برداری نکردن) غصّه ها در پی دارد.»

6- راه رسیدن به موفقیت

معروف است که امام راحل (ره) آن قدر منظم بود که عرب مغازه دار بازار هویش نجف، با آمدن او ساعت خود را تنظیم می کرد.

«مارون کور» با برنامه ریزی دقیق، یکی از آثارش را در ضمن رفتن از خانه بیماری به خانه بیمار دیگر نوشت.»15

و دکتر «برزی» زبان فرانسوی و ایتالیایی را هنگام رفتن به اداره و بازگشت از آن یاد گرفت.»16

شیخ انصاری با برنامه ریزی که داشت علاوه بر کارهای اصلی، هر روز یک جزء قرآن، یک نماز جعفر طیار، زیارت جامعه و زیارت عاشورا می خواند.17

7- از لحظات عمرمان پرسش می شود

علی(ع) فرمود: «انّ عمرک عدد انفاسک و علیها رقیب یحصیها؛18 عمرت همان تعداد نفس های تو است که بر آن نگهبانی است که آن را شمارش می کند.»

رسول خدا(ص) فرمود:«لا تزول قدما عبد یوم القیامة حتی یسئل عن اربعٍ عن عمره فیما افناه و عن شبابه فیما ابلاهً...؛19 بنده در روز قیامت، گام از گام بر نمی دارد مگر آن که از چهار چیز پرسیده شود: از عمرش که چگونه سپری ساخته، و از جوانی اش که چگونه هدر داده است...»

اکنون که به فرمایشات اولیای والا مقام دینمان توجه کردیم سایسته است که قدر لحظه به لحظه زندگیمان را بدانیم چه در تعطیلات باشیم سر کلاس در و یا در مسیر عبور و مرور نباید این سرمایه غیر قابل جبران را به حراج گذاشت و در ازای هیچ به باد فنا داد .

الان که در تعیطلات نوروز به سر میبریم بهترین موقعیت است که نظری به روند زندگی خود بیندازیم که چگونه عمر خود را به بطالت می گذارنیم نباید به بهانه اینکه تعطیلی است تلاش در جهت کسب معرفت را نیز تعطیل کرد و افتاد در بند خور و خواب و شهوت و شکم باید سعی کرد در سفر و حضر در همه جا و همیشه عنان اختیار گذشت زمان را در دست داشته باشیم و لحظه ای را بیهوده از دست ندهیم که این بیهودگی دست از سر ما برنخواهد داشت و روزی باید پاسخگو باشیم .

پس شایسته است که برنامه دقیق و منظمی برای در امان نگه داشتن سرمایه عمرمان از خزلان و نابودی بیندیشیم .

نکاتی برای داشتن یک برنامه ریزی دقیق

1- ظرافت و دقت

در موفقیت هرکاری، برنامه ریزی امکانات، تلاش و... لازم است امّا هیچ چیزی به اندازه برنامه ریزی دقیق در موفقیت و انجام کارها مؤثر نیست.

علی(ع) می فرماید:«التّلطّف فی الحیلة اجدی من الوسیلة؛ ظرافت و دقّت در برنامه ریزی بهتر از امکانات است.»

قرآن کریم درباره اصحاب کهف که از خواب طولانی بیدار شدند یکی از آن ها گفت: «اکنون یک نفر را با این سکه ای که دارید به شهر بفرستید تا بنگرد کدامین نفر از آن ها غذای پاکتری دارند، از آن مقداری برای روزی شما بیاورد، امّا باید نهایت دقت را به خرج دهد و هیچ کس را از وضع شما آگاه نسازد، چرا که اگر آن ها از وضع شما آگاه شوند سنگسارتان می کنند، یا به آیین خویش شما را باز می گردانند...»20

در این آیه هم از برنامه ریزی اصحاف کهف خبر داده و هم از دقّت و ظرافت کاری آن ها در برنامه ریزی که باید از غذای پاک و حلال خریداری شود، و در رفت و آمدها مسئله امنیتی را مراعات کند و... این ها دقت ها و ظرافت های برنامه ریزی است.

رسول خدا (ص) فرمود: «لا تزول قدما عبد یوم القیامة حتی یسئل عن اربعٍ عن عمره فیما افناه و عن شبابه فیما ابلاهً...؛ بنده در روز قیامت، گام از گام بر نمی دارد مگر آن که از چهار چیز پرسیده شود: از عمرش که چگونه سپری ساخته، و از جوانی اش که چگونه هدر داده است...»

2- تفکر و تدبر :

برنامه ریزی خوب و عمیق و همه جانبه زاییدة فکر خوب و ژرف اندیشانه است اگر کسی بخواهد برنامه ریزی خوبی داشته باشد باید در مورد آن کار، جوانب آن، عاقبت و آینده آن خوب فکر کند، البته از این نکته نیز غافل نشود که فکر زیاد و دقّت و عاقبت اندیشی بیش از حد انسان را دچار وسواس می کند.

علی(ع) فرمود:«الحیلة قائدة الفکر؛21 چاره اندیشی حاصل اندیشیدن است.»
تفکر

هر چیز چاره ای دارد :

در زندگی انسان گاه انبوه مشکلات سر راه انسان سبز می شود که ممکن است انسان مأیوس شود و یا خود را در بن بست ببیند، ولی باید توجّه داشت که می توان با برنامه ریزی و چاره اندیشی کارها را سامان داد و گره ها را یکی پس از دیگری باز کرد.

علی(ع) فرمود:«لکلّ شی حیلةٌ؛22 هر چیزی چاره ای دارد.»

در قدیم گاهی برخی علما برای مطالعه در شب ها چراغ نداشتند با این حال برای مطالعه خویش برنامه داشتند، محدّث بزرگ سید نعمت الله جزایری می گوید:

ما در روشنایی ماه کتاب می خواندیم و من کتابهای "کافیه" و "شافیه" و الفیه ابن مالک را حفظ می کردم و شبهایی که روشنایی ماه نبود کتابهایی را که حفظ کرده بودم از حفظ تکرار می کردم، در تابستان گاهی تا اذان صبح مطالعه می کردم و بعد اذان می خوابیدم آنگاه به تدریس می پرداختم.23

3- مشورت

مشورت و کمک گرفتن از نظرات و تجربیات دیگران اصل مهمی است در اسلام، خصوصاً در برنامه ریزی های گروهی، مشورت امر ضروری تر است چون هم باعث غنای برنامه ریزی می شود و هم عامل جذب و همکاری دیگران. علی(ع) زیبا فرموده، آنجا که می گوید:«من جهل وجوه الآراء اعیته الحیل؛24 کسی که از آرای گوناگون آگاه نباشد (چاره اندیشی نتواند و) برنامه ریزی او را خسته خواهد کرد.»

قرآن صریحاً به پیامبر اکرم(ص) دستور می دهد، که در برنامه ریزی اجرای احکام و امورات با مردم مشورت کن.

«و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکّل علی الله؛23 با آن ها در کارها مشورت کن امّا هنگامی که تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن.»

چنانکه در جنگ بدر لشکر اسلام طبق فرمان پیامبراکرم(ص) می خواستند در نقطه ای اردو بزنند یکی از یاران حضرت به نام (حباب بن منذر) عرض کرد ای رسول خدا(ص) این محلی را که برای لشکرگاه انتخاب کرده اید طبق فرمان خداست که تغییر آن جایز نباشد و یا صلاحدید خود شما می باشد.

4- به هم نزدن برنامه
برنامه ریزی آموزش و یادگیری راهبردهای قرن بیست و یکمی مهارت های اجتماعی

برنامه ریزی وقتی ظریف و دقیق بود، باید با جدّیت تمام اجرا و عملی گردد به هیچ وجه اجازه ندهیم کارهای دیگر مانع انجام آن گردد. به این خاطره توجّه کنید.

یکی از دوستان شهید رجایی می گوید: در سال 52 یا 53، روزی به اتفاق رجایی برای خوردن ناهار قرار گذاشتیم وقتی به خیابان ولی عصر، سه راه شهید بهشتی رسیدیم. ناگهان رجایی گفت:«ماشین را نگهدارید!» ماشین را متوقف کردیم. گفتم چه شده است؟ گفت: بریم مسجد و نماز بخوانیم.

گفتم: رفقا منتظرند: گفت: والله من با خدای خود عهد کرده ام که همیشه قبل از ناهار، نماز ظهر و عصر را بخوانم. قبل از شام، نماز مغرب و عشاء را، و قبل از صبحانه نماز صبح را بخوانم، و اگر یک روز این برنامه را ترک کردم به عنوان جریمه یک روز، روزه بگیرم. شما که راضی به جریمه شدن من نیستید.»24

معروف است که امام راحل، در پاریس در حال مصاحبه با خبرنگاران بودند وقتی متوجه وقت نماز می شود مصاحبه را قطع می کند و نماز را اقامه می کند.

و از آقای فرقانی یکی از اطرافیان امام راحل نقل شده که در روز رحلت آقا مصطفی فرزند برومند امام راحل برنامه ملاقات با فقیری را که بنا بود به او کمک شود ترک نکرد .
حضرت علی (ع) زیبا فرموده، آنجا که می گوید:«من جهل وجوه الآراء اعیته الحیل؛24 کسی که از آرای گوناگون آگاه نباشد (چاره اندیشی نتواند و) برنامه ریزی او را خسته خواهد کرد»

5- توکل و توسّل :

با همة برنامه ریزیهای دقیق در انجام کارها تکیه بر خدا باشد تا او توفیق را رفیق انسان سازد. علی(ع) فرمود:«لا ینفع اجتهادٌ بغیر توفیق؛25 تلاش (در کنار برنامه ریزی) بدون توفیق (الهی) سود نخواهد بخشید. (و به جایی نخواهد رسید).»

لذا قرآن کریم وقتی دستور مشاوره به پیامبراکرم(ص) را می دهد، که در اجرای احکام دستورات الهی و برنامه ریزی آن با مردم مشورت کن می فرماید:«فاذا عزمت فتوکّل علی الله انّ الله یحبّ المتوکّلین؛26 امّا هنگامی که (با برنامه ریزی) تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن زیرا خداوند متوکّلان را دوست می دارد.»

و همین طور توسّل به پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) در کنار برنامه ریزی و تلاش فراموش نشود.

گروه دین تبیان

#