تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1833336892
مفهوم آزادی از دیدگاه قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
مفهوم آزادی از دیدگاه قرآن نويسنده: منصور - ميراحمدي مقاله حاضر براساس رهيافت درون دينى تلاش مى كند به اين دو پرسش پاسخ دهد: آيا مى توان به طرح مفهوم آزادى در قرآن پرداخت؟ چگونه مى توان با بهره گيرى از يك مدل نظرى خاص، به تحليل مفهوم آزادى از ديدگاه قرآن پرداخت؟ بررسى آيات قرآن نشان مى دهد كه از ديدگاه قرآن، انسان با برخوردارى از ويژگى هايى همچون جانشينى خداوند، فطرت الهى، شخصيت مستقل و آزاد، اختيار و اراده، عقل به عنوان فاعل آزادى (مولفه اول)، انسان هاى ديگر، اميال و هواهاى نفسانى و طبيعت به عنوان مهم ترين موانع آزادى (مولفه دوم) و توحيد و عدالت، شناخت و تكامل انسان به عنوان بهترين اهداف آزادى (مولفه سوم) دانسته شده اند. در نتيجه مى توان گفت از ديدگاه قرآن، انسان براى رسيدن به رشد و تكامل بايد از دخالت و سلطه انسان هاى ديگر، اميال و هواهاى نفسانى و طبيعت آزاد و رها باشد. مقدمه آزادى از واژه ها و مقوله هايى است كه توصيف ها و تجويزهاى گوناگونى درباره آن صورت گرفته است. مكاتب فكرى و مذاهب آسمانى درباره آن ديدگاه ها و آراى خود را بيان كرده اند. از آن جا كه اين آرا و انديشه ها بر اساس مبانى نظرى خاصى ارائه شده شاهد اختلاف نظرهاى زيادى درباره آزادى هستيم. اسلام نيز درباره آزادى ديدگاه هاى ويژه اى ارائه كرده است. بررسى اين ديدگاه ها با رويكردهاى متعددى امكان پذير است كه مراجعه به متون اصلى اسلامى و آرا و انديشه هاى متفكران مسلمان از مهم ترين اين رويكردها محسوب مى شوند. بديهى است رويكرد اول، هر چند مشكل تر است، از اهميت بيشترى برخوردار است. بر اين اساس، در اين مقاله، برآنيم تا با مراجعه به قرآن كريم به عنوان معتبرترين و موثق ترين منبع و متن دين اسلام، ديدگاه اسلام را درباره آزادى بررسى كنيم. نظام جمهورى اسلامى در ايران ضمن آن كه يكى از شعارها و آرمان هاى اصيل خود را ((آزادى)) معرفى كرد، زمينه طرح ديدگاه هاى مختلفى را درباره آزادى و ديدگاه هاى اسلام در اين باره را فراهم نمود. از آغاز شكل گيرى نظام اسلامى تا كنون، به دليل اوضاع خاص سياسى ـ اجتماعى و نيز ماهيت خاص اين نظام، قرائت هاى مختلفى از آزادى ارائه شده است. در يك تقسيم بندى كلى مى توان اين قرائت ها را به قرائت هاى درون دينى و برون دينى تقسيم كرد. در اين مقاله، از رهيافت درون دينى براى تبيين مفهوم آزادى استفاده مى شود. بى ترديد با مراجعه به قرآن مى توان به داورى صحيحى دست يافت، ضمن آن كه صحت و سقم ديدگاه هاى ديگر را نيز بررسى كرد. مقاله حاضر در پى پاسخ گويى به اين پرسش هاى اصلى است كه آيا مى توان به طرح مفهوم آزادى در قرآن پرداخت؟ چگونه مى توان با بهره گيرى از يك مدل نظرى خاص، به تحليل مفهوم آزادى از ديدگاه قرآن پرداخت؟ براين اساس، اين مقاله در صدد تبيين اقسام و مصاديق آزادى در قرآن نبوده، بلكه صرفا به تبيين مفهوم آزادى مى پردازد از ديدگاه مقاله حاضر، مى توان با مطالعه روشمند و اتخاذ الگوى نظرى مناسب، به بررسى ديدگاه قرآن درباره مفهوم آزادى پرداخت. مفهوم آزادى در قرآن مفهوم آزادى از جمله مباحث بسيار مهم و مطرح در بحث آزادى است. تا كنون برداشت هاى متعددى از آزادى صورت گرفته است. اين واژه از جمله واژگانى است كه انديشمندان و نظريه پردازان تعابير و برداشت هاى مختلفى از آن ارائه داده اند. هر چند كه اين تعابير مختلف است، از طرفى داراى مفهوم واحد و مشتركى هستند. اين مفهوم واحد مشترك، بر اساس تحليل مفهومى آزادى و تحليل عناصر و مولفه هاى آن به دست مىآيد. براين اساس، اگر بخواهيم چنين تحليلى را از آزادى ارائه كنيم، به مولفه ها و عناصر تشكيل دهنده آن مى رسيم كه عبارتند از: 1. فاعل: مراد از اين مولفه شخصى است كه متصف به وجدان يا فقدان وصف آزادى است. در پاسخ به پرسش ((آزادى چه كسى؟)) عنصر ((فاعل)) مطرح مى شود. 2. مانع: مراد از اين مولفه، شخص، اشخاص يا اشيايى است كه مانع برخوردارى فرد ديگرى از آزادى مى شوند. پرسشى كه در اين جا مطرح مى شود اين است كه ((آزادى از چه چيز و يا چه كسى؟)). در پاسخ به اين پرسش، مولفه دوم (مانع) مطرح مى گردد. 3. هدف: مراد از اين مولفه، قصد و غرضى است كه فرد براى انجام آن نيازمند برخوردارى از آزادى است و يا حقوقى است كه برخودارى از آنها، هدف اساسى فرد است. در اين جا اين مولفه در پاسخ به اين پرسش مطرح مى شود كه ((آزادى براى چه؟)). همان طورى كه ملاحظه مى شود، مفهوم آزادى داراى سه مولفه فاعل، مانع و هدف است و بر اين اساس، مى توان آزادى را اين گونه تعريف كرد: آزادى فرد يا افرادى از قيد فرد يا افراد ديگر براى انجام دادن رفتارى خاص و يا برخوردارى از حقوق اساسى خود. 2 با توجه به آنچه گذشت، پرسش اصلى مقاله حاضر اين است: مفهوم آزادى در قرآن چيست؟ اين پرسش را مى توان با تعابير ديگرى طرح كرد: آيا بر اساس آيات قرآن، مى توان مفهومى واحد براى آزادى استنتاج و استخراج كرد؟ مولفه ها و عناصر اساسى آزادى در قرآن چيست؟ چگونه مى توان تحليل مفهومى از آزادى ارائه كرد؟ به نظر مى رسد بتوان براساس مدل و الگوى مذكور به تحليل مفهوم آزادى پرداخت و عناصر و مولفه هاى آن را بيان كرد. در اين راستا، در صدد تبيين ديدگاه قرآن درباره فاعل، مانع و هدف آزادى به عنوان سه مولفه اساسى آزادى هستيم؛ بنابراين به دنبال آزمون امكان يا عدم امكان به كارگيرى اين مدل نظرى در آيات قرآن هستيم و در صورت امكان، ديدگاه ويژه قرآن را درباره نوع خاص هر يك ازاين مولفه ها جست و جو خواهيم كرد. مولفه اول، فاعل آزادى همان طورى كه اشاره شد، مراد از ((فاعل)) شخصى است كه متصف به وجدان يا فقدان وصف آزادى مى شود كه مى توان آن را اين گونه تعبير كرد: ((الف آزاد است يا آزاد نيست)). در اين عبارت، الف مولفه اول آزادى محسوب مى شود. حال در اين بخش، با توجه به آيات قرآن، به دنبال توصيف ويژگى هايى هستيم كه براى انسان به عنوان فاعل آزادى بيان شده است؛ از اين رو لازم است ديدگاه قرآن درباره انسان و ويژگى هاى آن بيان گردد. با مراجعه به آيات قرآن، انسان شناسى قرآن آشكار مى شود. انسان از ديدگاه قرآن داراى ويژگى هاى متعددى است كه مهم ترين آنها ـ كه به نوعى در ارتباط با آزادى انسان است ـ عبارتند از: 1. انسان خليفه و جانشين خداوند در روى زمين است؛ در آيه سى ام سوره بقره مى خوانيم: و اذ قال ربك للملائكه انى جاعل فى الارض خليفه قالوا إتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمإ و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انى إعلم مالاتعلمون؛ (به خاطر بياور) هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روى زمين جانشينى قرار خواهم داد. (فرشتگان) گفتند: (پروردگارا) آيا كسى را در آن قرار مى دهى كه فساد و خونريزى كند؟ ما تسبيح و حمد تو را به جا مىآوريم و تو را تقديس مى كنيم. پروردگار فرمود: من حقايقى را مى دانم كه شما نمى دانيد. در اين آيه شريفه، انسان خليفه خداوند در زمين معرفى شده است؛ هر چند كه صرف خلافت از جانب خداوند، بر ارزش و جايگاه والاى انسان در ميان موجودات دلالت دارد، ذيل آيه نيز به گونه اى ديگر بر ارزش انسان تإكيد مى كند. خداوند در پاسخ به فرشتگان مى فرمايد: من حقايق و چيزهايى را درباره انسان مى دانم كه شما نمى دانيد. در واقع اين عبارت، بيانگر اين است كه انسان داراى ارزش والايى است كه فرشتگان از آن بى خبر بودند. بنابراين انسان از ديدگاه قرآن داراى چنان مقام و ارزشى است كه از وى به عنوان ((خليفه)) خداوند ياد مى شود. در نتيجه در آياتى كه خداوند انسان را آزاد معرفى مى كند، چنين انسانى مورد نظر است. انسان آزاد از ديدگاه قرآن، انسانى است كه داراى ويژگى خليفه اللهى باشد. 2. انسان فطرتى خدا آشنا دارد از ديدگاه قرآن، انسان فطرتا خداشناس و موحد است: فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها لاتبديل لخلق الله ذلك الدين القيم و لكن إكثر الناس لايعلمون3؛ پس روى خود را متوجه آيين خالص پروردگار كن. اين فطرتى است كه خداوند، انسان ها را بر آن آفريده؛ دگرگونى در آفرينش الهى نيست؛ اين است آيين استوار، ولى بيشتر مردم نمى دانند. براساس اين آيه ـ همان گونه كه ملاحظه مى شود ـ انسان فطرتا متوجه دين خالص و راستين الهى است و از اين رو ويژگى ديگر انسان از نگاه قرآن، خدا آشنا بودن فطرى او است. در نتيجه با ضميمه اين آيه به آيات ديگرى كه آزادى را براى انسان به رسميت مى شناسد ـ كه به برخى از آنها در بخش اول اشاره شد ـ مى توان به اين نتيجه گيرى دست يازيد كه انسان فطرتا با دين راستين الهى آشناست و اگر اين دين آزادى را براى انسان به رسميت شناخته، فطرتا با آزادى مزبور نيز به عنوان يكى از آموزه هاى دين آشناست و در صورتى كه موانع برداشته شود، انسان ها به آزادى به عنوان ارزش اساسى انسان واقف گرديده و ارزش آن را درك خواهند كرد. به همين جهت يكى از رسالت هاى اساسى پيامبران رها ساختن انسان ها از موانع مختلفى است كه ممكن است مانع شناخت آزادى و بهره بردارى از آن گردد. 3. انسان شخصيتى مستقل و آزاد دارد از نظر قرآن انسان موجودى است كه در انتخاب راه پس از هدايت، آزاد است. در آيه سوم سوره انسان پس از آن كه انسان را شنوا و بينا معرفى مى كند، مى فرمايد: انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا؛ ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس. بر اساس اين آيه شريفه، انسان در انتخاب راه آزاد است و مى توان آن را بپذيرد و يا رد كند؛ بنابراين يكى ديگر از ويژگى هاى انسان، آزاد بودن اوست. 4. انسان موجودى است مختار و خود مى تواند سرنوشت خويش را تغيير دهد از ديدگاه قرآن، انسان به گونه اى آفريده شده كه مى تواند سرنوشت خودش را تغيير دهد. از اين رو سنت الهى بر اين قرار گرفته تا زمانى كه انسان ها در يك جامعه به دنبال تغيير وضعيت زندگى خود نباشند، خداوند نيز تغييرى در زندگى آنها ايجاد نكند: ان الله لايغير ما بقوم حتى يغيروا ما بانفسهم4؛ خداوند سرنوشت هيچ قوم (وملتى) را تغيير نمى هد، مگر آن كه آنان آنچه را در خودشان است تغيير دهند. بر اساس اين آيه شريفه، اگر انسان ها موانع درونى رشد و پيشرفت خود را از بين ببرند و اراده تغيير در سرنوشت خويش را پيدا كنند، خداوند نيز تغييرات لازم را در زندگى و سرنوشت آنان انجام خواهد داد. دقت در مفهوم اين آيه، روشن مى سازد كه انسان از اراده و اختيار لازم براى تغيير زندگى و سرنوشت خود برخوردار است. انسان به گونه اى آفريده شده است كه توانايى چنين تغييرى را دارد، در غير اين صورت ((حتى يغيروا ما بإنفسهم)) معنا و مفهومى نخواهد داشت. از ديدگاه قرآن، انسان موجودى است با اراده و مختار، و توانايى تغيير وضعيت خود را دارا مى باشد. اين ويژگى با آزادى انسان ارتباط وثيقى دارد. آزادى انسان در صورتى مفهوم دارد كه وى بتواند آزادانه سرنوشت و زندگى خود را تغيير دهد. بدين ترتيب پايه و مبناى ديگرى براى آزادى انسان در اين آيه شريفه مهيا مى گردد. 5. انسان از خوبى و بدى شناخت فطرى دارد از نظر قرآن، انسان فطرتا خوبى و بدى را مى شناسد و مى تواند اين دو را از يكديگر باز شناسد. انسان داراى چنان توانايى است كه مى تواند با تإمل در اعمال و رفتارها و امور زندگى، اعمال و رفتار و امور نيك را از نادرست تشخيص دهد. خداوند در آيه هشتم سوره شمس پس از سوگند به خورشيد و ماه، روز و شب، آسمان و زمين، به جان آدمى سوگند ياد كرده، مى فرمايد: ((فإلهما فجورها و تقويها؛ پس فجور و تقوا (شر و خير) را به او (انسان) الهام كرده است)). براساس اين آيه، شناخت خير و شر به انسان الهام شده است و انسان فطرتا مى تواند اين دو را تشخيص دهد. بنابراين يكى از ويژگى هاى انسان، امكان شناخت فطرى او از خوبى و بدى است و اين شناخت فطرى پايه و مبناى ديگرى براى آزادى انسان را فراهم مى سازد. انسان به دليل چنين شناختى، در انتخاب هر يك از خوبى و بدى آزاد است. از ديدگاه اسلام انسان به اين دليل آزاد دانسته شده كه مى تواند خود خوبى و بدى را درك كند و بر اساس اين درك، مسير درست را انتخاب نمايد. بنابراين آزادى انسان بر مبناى فطرت و شناخت فطرى وى نيز اثبات مى شود و به گفته استاد مطهرى، ((اختيار و آزادى جز با قبول آنچه در اسلام به نام فطرت ناميده مى شود و قبل از اجتماع در متن خلقت به انسان داده شده است، معنا پيدا نمى كند)). 5 همچنين علاوه بر امكان شناخت فطرى از خوبى و بدى، انسان موجودى است عاقل و با برخوردارى از عقل مى تواند خير و شر را تشخيص دهد. عقل از ديدگاه اسلام جايگاه بسيار بالايى داشته و در مقايسه با ديگر قواى بدن از ارزش والاترى برخوردار است. از نظر اسلام شناختى كه بر اساس عقل به دست آيد، شناخت حقيقى است و به گفته امام على7 عقل، هيچ گاه به انسان خيانت نمى كند: هرگز انديشه خردمندانه را نمى توان با ديدن چشم و شناخت حسى برابر دانست، چه بسا كه چشم ها به صاحب خود دروغ بگويند؛ اما آن كه از عقل راه بجويد، عقل به او خيانت نخواهد كرد. 6 بنابراين مى توان گفت وجود عقل در آدمى، از وى موجودى انتخابگر مى سازد و اين امكان را براى انسان فراهم مى سازد كه در زندگى خود تإثير گذار باشد و بدين سان پايه و مبناى ديگرى در وجود آدمى براى آزادى فراهم مى شود و مى توان بر اساس عقل، آزادى انسان را استنتاج كرد. به گفته استاد مطهرى ((بشر مختار و آزاد آفريده شده است، يعنى به او عقل و فكر و اراده داده شده است)). 7 با توجه به آنچه به اختصار گذشت، مى توان ويژگى هاى انسان را از ديدگاه قرآن در يك جمع بندى اين گونه خلاصه كرد: انسان خليفه و جانشين خداوند در روى زمين بوده، فطرتى خدا آشنا، شخصيتى مستقل و آزاد داشته، موجودى مختار و با اراده و قادر به تغيير سرنوشت خود بوده، از خوبى و بدى شناخت فطرى داشته و از عقل برخوردار است. اين ويژگى ها پايه و مبناى مستحكمى براى آزادى انسان فراهم مى سازد و بدين ترتيب، روشن مى شود كه مولفه اول آزادى (فاعل) از نظر قرآن داراى چه ويژگى هايى است. مولفه دوم، مانع آزادى مولفه دوم آزادى، ((مانع)) آزادى است. بر اساس تحليل مفهومى كه ذكر شد، فرد در صورتى آزاد تلقى مى گردد كه موانعى در برابر او نباشد. پرسشى كه دراين جا مطرح مى شود اين است كه از ديدگاه قرآن كريم، فرد از دخالت چه موانعى بايد رها باشد تا آزادى صدق كند؟ براى پاسخ به اين پرسش نيز مراجعه به آيات قرآن رهگشاست؛ با مراجعه به آيات قرآن مى توان موانع آزادى انسان را از ديدگاه قرآن به طور مختصر و كلى اين گونه فهرست كرد: 1. انسان هاى ديگر قرآن هرگونه سلطه انسان ها بر يكديگر، نفى و انكار كرده است. بر اساس برخى از آيات قرآن سلطه افراد كه از آن به ((ارباب بودن)) تعبير شده، ممنوع شده است. در آيه 64 سوره آل عمران مى خوانيم: قل يا إهل الكتاب تعالوا الى كلمه سوإ بيننا و بينكم إلا نعبد الا الله و لانشرك به شيئا و لاتتخذ بعضنا بعضا إربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون؛ بگو اى اهل كتاب، بياييد بر سر سخنى كه بين ما و شما يكسان است بايستيم، كه جز خداوند را نپرستيم و براى او هيچ گونه شريكى نياوريم و هيچ كس از ما ديگرى را به جاى خداوند به خدايى برنگيرد و اگر رويگردان شدند، بگوييد شاهد باشيد كه ما فرمانبرداريم. در اين آيه شريفه، انسان هاى ديگر مانع آزادى انسان ها شناخته شده اند و اين مانع نفى گرديده است. براساس اين آيه، هيچ كس حق ندارد خود را ارباب ديگران قرار داده و بر ديگرى سلطه اى روا دارد و از سوى ديگر نيز هيچ كس حق ندارد ديگران را ارباب خود قرار داده و سلطه ديگران را پذيرا گردد. در اين آيه، اتخاذ ارباب، در رديف شرك به خدا قلمداد شده كه اهميت والاى اين مسإله را بيان مى كند. بر اين اساس، ايجاد سلطه برديگران، شرك به خدا تلقى گرديده، همان طورى كه اتخاذ سلطه و پذيرش آن نيز در حكم شرك به خداست. در نظر گرفتن ((انسان هاى ديگر)) به عنوان مانع آزادى فرد، باعث شكل گيرى نوعى آزادى مى شود كه از آن به ((آزادى اجتماعى)) تعبير مى شود. آزادى اجتماعى، آزادى انسان از ناحيه ديگران است و به گفته استاد مطهرى، آزادى اجتماعى ((يعنى بشر بايد در اجتماع از ناحيه ساير افراد اجتماع آزادى داشته باشد، ديگران مانعى در راه رشد و تكامل او نباشند، او را محبوس نكنند، به حالت يك زندانى در نياورند كه جلو فعاليتش گرفته شود، ديگران او را استثمار نكنند، استخدام نكنند، استعباد نكنند، يعنى تمام قواى فكرى و جسمى او را در جهت منافع خودشان به كار نگيرند)). 8 البته روشن است كه اگر اين مانع (انسان هاى ديگر) را به ((حاكمان و دولت)) تعميم دهيم، در آن صورت مى توان از اين آزادى به ((آزادى سياسى)) به مفهوم خاص آن تعبير كرد. بر اساس اين تعميم، سلطه و ارباب بودن حاكمان و دولت ها بر افراد و شهروندان رد شده است و هيچ حاكمى حق ندارد خود را ارباب مردم تلقى كند. در اين صورت مى توان گفت فرد در صورتى آزاد است كه از دخالت و سلطه انسان هاى ديگر و حاكمان رها و آزاد باشد. 2. اميال و هواهاى نفسانى يكى ديگر از موانع آزادى انسان، اميال و هواهاى نفسانى انسانى است. از ديدگاه قرآن، انسان آزاد، انسانى است كه اسير اميال و هواهاى نفسانى خود نباشد. انسان در صورتى مى تواند به آزادى نايل آيد كه اميال و هواهاى نفسانى اش بر وى تسلطى نيابد. قرآن كريم كفار را گرفتار و سرگرم اميال و آرزوها معرفى مى كند و از پيامبر9 در خواست مى كند كه آنها را به همين حالت رها كند: ذرهم يإكلوا و يتمتعوا و يلههم الامل فسوف يعلمون9؛ رهايشان كن تا بخورند و بهره مند شوند و آرزوها سرگرم شان بدارند، به زودى خواهند دانست. دقت در مفهوم اين آيه و قرار دادن آن در كنار آيه 157 سوره اعراف10 ـ كه در بخش اول مقاله توضيح آن گذشت ـ بيانگر اين حقيقت است كه گرفتار شدن در آمال و آرزوها، يكى از موانع اساسى آزادى انسان تلقى مى گردد. در آيه 157 سوره اعراف رسالت پيامبران رهايى انسان ها از غل و زنجير و موانع آزادى معرفى شده است، در حالى كه در آيه فوق، از پيامبر خواسته شده كه كفار را كه سرگرم و گرفتار آمال و آرزوهاى خود هستند رها كند و به حال خود واگذارد. از اين رو روشن مى شود كه گرفتار شدن در اميال و آرزوها، از ديدگاه قرآن، مانع مهمى فرا روى آزادى انسان و گام نهادن به وادى ايمان و آزادى حقيقى است. در آيه ديگرى، قرآن كريم پيروى از هوا و هوس را باعث خروج از عدل، داد و حق معرفى كرده و از مومنان مى خواهد كه از آن پيروى نكنند: يا إيها الذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط شهدإ لله و لو على إنفسكم إو الوالدين و الاقربين ان يكن غنيا إو فقيرا فالله إولى بهما فلا تتبعوا الهوى إن تعدلوا... 11؛ اى مومنان، به عدل و داد برخيزيد و در راه رضاى خدا شاهد باشد، اگر چه به زيان خودتان يا پدر و مادر و خويشاوندانتان باشد و اگر چه توانگر يا تهى دست باشد. خداوند بر آنان مهربان تر است، پس از هواى نفس پيروى مكنيد كه از حق عدول كنيد.... بنابراين با توجه به اين آيات، مى توان اميال و هوا و هوس را از موانع آزادى مورد نظر قرآن دانست. اين آزادى از هوا و هوس، در كلام برخى از نويسندگان به ((آزادى معنوى)) تعبير شده و تفاوت آن با آزادى اجتماعى اين گونه بيان شده است: آزادى معنوى برخلاف آزادى اجتماعى، آزادى انسان، خودش از خودش است. آزادى اجتماعى، آزادى انسان است از قيد و اسارت افراد ديگر، ولى آزادى معنوى نوع خاصى از آزادى است و در واقع آزادى انسان است از قيد و اسارت خودش. 12 3. طبيعت يكى ديگر از عناصرى كه مى تواند مانعى در برابر انسان باشد، عنصر طبيعت و هستى است كه از ديدگاه قرآن كريم اين مانع نيز از جلو انسان برداشته شده است. انسان مقهور طبيعت نيست؛ توانايى ها و ظرفيت هايى مانند عقل كه در انسان است از وى موجودى ساخته كه مى تواند در هستى تصرف كرده و خود را از بند آن برهاند. آيات متعددى در قرآن كريم وجود دارد كه هستى و موجودات آن را مسخر انسان دانسته است، 13 از آن جمله است: و سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جميعا منه ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون14؛ او آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است، همه را از سوى خودش مسخر شما ساخته، در اين نشانه هاى (مهمى) است براى كسانى كه انديشه مى كنند. همان طورىكه ملاحظه مى شود، در اين آيه همه آنچه در آسمان ها و زمين است، مسخر انسان دانسته شده است. براين اساس انسان در برابر طبيعت و آنچه در آسمان ها و زمين است، آزاد بوده و مقهور و مجبور آن خلق نشده است. در واقع اين قسم از آزادى، دلالتى بر توان شناخت انسان دارد كه به تدريج از هستى و اشيا و موجودات آن پيدا كرده و به تدريج با افزايش تجربه و علم او، قدرت و تسلطش بر طبيعت بيشتر شده و از آن رهايى يافته است. توجه به اين مولفه (طبيعت) در مفهوم آزادى، باعث شكل گيرى تحولى در مفهوم آزادى شده و به گفته برخى از نويسندگان غربى، ركن شناختى آزادى تحقق مى يابد. فرانتس نويمان بر اين باور است كه ركن شناختى آزادى در پرتو پيشرفت علوم طبيعى محقق شده است كه بر اساس آن فهم طبيعت بيرونى، انسان را از قيد ترس آزاد و رها ساخته است. از نظر وى، در انديشه سياسى غرب ((ازويكو و منتسكيو، جاده به هگل و ماركس مى رسد كه هر دو، اين ضابطه اپيكورى ـ اسپينوزايى را قبول داشته كه آزادى چيزى جز كسب بينش نسبت به ضرورت نيست و كسى كه بفهمد چه روى مى دهد و چرا روى مى دهد، به يمن اين فهم، آزاد مى شود)). 15 بنابراين مى توان گفت اين ركن آزادى، با كسب بينش و درك از طبيعت بيرونى حاصل مى شود كه خود آزادى، با اين بينش و درك، قدرت تسلط بر طبيعت را به دست مىآورد. با توجه به آنچه گذشت، روشن شد كه مهم ترين موانع آزادى انسان از ديدگاه قرآن، انسان هاى ديگر، اميال و هواهاى نفسانى و طبيعت هستند و اين كه انسان در صورتى آزاد است كه بتواند از سلطه اينها آزاد و رها گردد. در چنين صورتى، مولفه دوم آزادى نيز تحقق مى يابد. مولفه سوم، هدف آزادى مولفه سوم آزادى، بيانگر هدفى است كه براى رسيدن به آن، انسان به عنوان مولفه اول، از دخالت موانع به عنوان مولفه دوم، آزاد و رهاست. در اين جا نيز لازم است با مراجعه به قرآن كريم، اهداف آزادى انسان را بيان كنيم. با توجه به آيات قرآن كريم ـ كه برخى از آنها ذكر شد ـ مى توان مهم ترين اهداف آزادى را با توجه به نوع مولفه دوم (مانع) بيان كرد: 1. توحيد و خدا باورى يكى از مهم ترين اهداف آزادى انسان از ديدگاه قرآن، دورى از شرك و پذيرش اصل توحيد است. اين هدف از آزادى در رابطه با اولين مانع آزادى ذكر شده در اين مقاله (انسان هاى ديگر) شكل مى گيرد. اگر متغير ((انسان هاى ديگر)) را مانع آزادى محسوب كنيم. در اين صورت مطابق ديدگاه قرآن، اتخاذ ارباب و پذيرش سلطه ديگران با اصل توحيد ناسازگار بوده و انسان را به شرك مبتلا مى گرداند. همان طورى كه گذشت در آيه 65 سوره آل عمران خداوند از پيامبر مى خواهد كه اهل كتاب را به عبادت خدا و پرهيز از شرك و اتخاذ انسان هاى ديگر به عنوان ارباب دعوت كند؛ از اين رو اتخاذ ارباب و پذيرش سلطه ديگران موجب ابتلاى به شرك، و آزادى از اين سلطه و عدم اتخاذ ارباب، انسان را موحد واقعى مى گرداند. براين اساس، شرط واقعى موحد بودن، عدم پذيرش سلطه ديگران است؛ بنابراين جامعه سياسى توحيدى نيز جامعه اى است كه در آن، حاكمان به سلطه بر شهروندان نينديشند و آنها را برده و بنده خود نسازند. از آن جا كه اصل توحيد در انديشه و تفكر اسلامى از جايگاه بسيار والايى برخوردار است، آزادى از سلطه ديگران نيز از ارزش و جايگاه بالايى برخوردار مى گردد. 2. عدالت از ديدگاه قرآن يكى از اهداف آزادى انسان، عدالت است. اين هدف با توجه به مانع دوم ذكر شده در اين مقاله (اميال و هواهاى نفسانى) شكل مى گيرد؛ به عبارت ديگر، آزادى انسان از اميال و هواهاى نفسانى، انسان را به مقام و جايگاه عدالت نزديك مى سازد، همان طورى كه پيش تر گذشت، خداوند در آيه 135 سوره نسإ، مومنان را از پيروى هواى نفس بر حذر داشته و هدف آن را قرار گرفتن انسان در مدار عدل دانسته است: ((فلاتتبعوا الهوى ان تعدلوا...)). براين اساس، انسان عادل كسى است كه از سيطره و سلطه اميال و هواهاى نفسانى خود آزاد و رها باشد و رهايى از اين اميال و هواهاى نفسانى، انسان را مستحق وصف عدالت مى گرداند؛ از اين رو مى توان گفت هدف اصلى آزادى معنوى، رشد و تكامل اخلاقى و معنوى انسان و رسيدن به عدالت است. آزادى انسان از قيد و بند و اسارت خود، او را به كمال انسانى نزديك ساخته، به انسان عادلى كه نمونه انسان كامل است، تبديل مى كند. 3. شناخت و آگاهى يكى ديگر از اهداف آزادى انسان از ديدگاه قرآن، كسب شناخت و آگاهى نسبت به هستى و امكان برخوردارى از نعمت هاى الهى است. اين هدف، با توجه به در نظر گرفتن ((طبيعت)) به عنوان مولفه دوم (مانع) شكل مى گيرد. بر اين اساس، آزادى انسان از طبيعت و رهايى او از سلطه آن، به منظور نيل به شناخت و آگاهى و قدرت تصرف در طبيعت است. دقت در آياتى كه طبيعت و موجودات و اشياى آن را مسخر انسان معرفى كرده، بيانگر اين نكته است كه هدف از اين تسخير، دست يابى به شناخت و آگاهى است كه خود نيز به منظور كسب قدرت و توانايى تصرف در طبيعت در جهت بهره بردارى از آنان است؛ همان طورى كه در آيه سيزده سوره جاثيه به اين مسإله اشاره شده است: ((سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جميعا منه ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون)). در اين آيه براى كسانى كه انديشه و تفكر مى كنند، نشانه هاى مهمى در آسمان ها و زمين معرفى شده است. روشن است كه اين تفكر براى كسب شناخت و آگاهى است. در برخى ديگر ازاين نوع آيات مى خوانيم: و هو الذى سخر البحر لتإكلوا منه لحما طريا و تستخرجوا منه حليه تلبسونها وترى الفلك مواخر فيه و لتبتغوا من فضله و لعلكم تشكرون16؛ او كسى است كه دريا را مسخر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخوريد و زيورى براى پوشيدن (مانند مرواريد) از آن استخراج كنيد و كشتى ها را مى بينى كه سينه دريا را مى شكافند تا شما (به تجارت پردازيد و) از فضل خدا بهره گيريد، شايد شكر نعمت هاى او را به جا آوريد. توجه در اين آيه، روشن مى سازد كه هدف تسخير دريا در مرحله نخست، استفاده از نعمت هاى آن است، اما هدف اصلى كسب شناخت و آگاهى نسبت به اين نعمت ها و در نتيجه شكر آنهاست. همچنين در آيه ديگرى در اين زمينه مى خوانيم: الم تروا إن الله سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض و اسبغ عليكم نعمه ظاهره و باطنه و من الناس من يجادل فى الله بغير علم و لاهدى و لاكتاب منير17؛ آيا نديديد خداوند آنچه را در آسمان ها و زمين است مسخر شما كرده و نعمت هاى آشكار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانى داشته است؟ ولى بعضى از مردم بدون هيچ دانش و هدايت و كتاب روشنگرى، درباره خدا مجادله مى كنند. دراين آيه پس از آن كه هدف از مسخر ساختن آسمان ها و زمين و آنچه در آنهاست را بهره بردارى از نعمت ها دانسته است، علت طغيان انسان ها را در برابر خداوند، ناآگاهى آنان مى داند؛ بنابراين مى توان گفت هدف اصلى آزادى شناختى، كسب شناخت و آگاهى است. با توجه به آنچه گذشت، مى توان به اين جمع بندى اشاره كرد كه مهم ترين هدف آزادى انسان از ديدگاه قرآن، عبارت است از ((رشد و تكامل انسان)). اين رشد و تكامل مى تواند ابعاد مختلفى داشته باشد كه با توجه به آياتى كه ذكر رشد، مى توان به سه بعد و جنبه مهم آن اشاره كرد: رشد و تكامل عقيدتى كه در پرتو باور به توحيد و در نتيجه آزادى از سلطه ديگران حاصل مى شود، رشد و تكامل اخلاقى كه در پرتو عدالت و در نتيجه آزادى از اميان و هواهاى نفسانى (آزادى معنوى) به بار مىآيد و رشد و تكامل علمى و معرفتى كه در پرتو شناخت و آگاهى نسبت به آزادى از طبيعت به وجود مىآيد. البته روشن است كه رشد و تكامل انسان منحصر به اين سه جنبه نبوده، هر يك از اين جنبه ها نيز مى تواند زير مجموعه هايى داشته باشد. جمع بندى و نتيجه گيرى آنچه گذشت كوششى براى دست يابى به مفهوم آزادى در قرآن بود. همان طورى كه در مقدمه گذشت، براى رسيدن به اين هدف، از رهيافت درون دينى بهره برده، تلاش كرديم براساس اين رهيافت به دو پرسش اصلى مقاله پاسخ دهيم. روشن شد كه اولا، طرح مفهوم آزادى در قرآن با توجه به برخى از آيات امكان پذير است؛ ثانيا، مى توان با بهره گيرى از يك مدل نظرى خاص به تحليل مفهوم آزادى از ديدگاه قرآن پرداخت. همان طورى كه اشاره شد، هدف از اين پژوهش مختصر، نه تبيين مصاديق و اقسام آزادى در قرآن، بلكه تبيين مفهوم آن و نيز بهره گيرى از مدل نظرى براى مطالعه منظم و روشمند و در نتيجه فهم بهتر مفهوم آزادى از ديدگاه قرآن بود. در اين راستا ابتدا به طور مختصر جايگاه آزادى در قرآن را بررسى كرده، سپس تلاش كرديم با استفاده از مدل نظرى خاصى كه مفهوم آزادى را به سه مولفه فاعل، مانع و هدف تحليل مى كرد، به تحليل مفهوم آزادى در قرآن بپردازيم. مباحث گذشته نشان داد كه از ديدگاه قرآن، ((انسان)) با توجه به ويژگى هاى خاصى كه گذشت، فاعل آزادى است، ((انسان هاى ديگر))، ((اميال و هواهاى نفسانى)) و ((طبيعت)) مهم ترين موانع آزادى و ((توحيد و خداباورى))، ((عدالت)) و ((شناخت و آگاهى)) و در يك كلمه ((رشد و تكامل انسان)) بهترين اهداف آزادى است. در نتيجه مى توان به اين تعريف آزادى از ديدگاه قرآن اشاره كرد كه: ((انسان)) از ((انسان هاى ديگر))، ((اميال و هواهاى نفسانى)) و ((طبيعت)) براى رسيدن به ((رشد و تكامل)) (توحيد و خداباورى، عدالت و شناخت و آگاهى) آزاد و رهاست. اقسام و مصاديق به دست آمده از اين تحليل مفهومى عبارتند از: آزادى اجتماعى ـ سياسى، آزادى معنوى و آزادى شناختى. روشن است كه اين اقسام، اقسام انحصارى آزادى در قرآن نيست، هر يك از اين سه مى تواند خود مصاديق و اقسامى را شامل شود. در نهايت اگر بخواهيم يك نتيجه گيرى تجويزى نيز از اين پژوهش براساس ديدگاه قرآن، ارائه دهيم مى توان گفت: از ديدگاه قرآن، انسان براى رسيدن به رشد و تكامل بايد از دخالت و سلطه انسان هاى ديگر، اميال و هواهاى نفسانى و طبيعت آزاد و رها باشد. انسان واقعى و آرمانى از ديدگاه قرآن انسانى است كه داراى چنين وصف آزادى است. بدين ترتيب آنچه از اين پژوهش مختصر به دست مىآيد، مفهوم آزادى در دو وجه توصيفى و تجويزى آن است و از اين رو تبيين اقسام و مصاديق آزادى و تفاوت آنها فرصت و مجال ديگرى مى طلبد. پي نوشت ها: 1. حجه الاسلام والمسلمين منصور ميراحمدى عضو هيإت علمى گروه علوم سياسى دانشگاه باقرالعلوم (ع) و دانشجوى دكترى علوم سياسى دانشگاه تهران. 2. اين تعريف و تحليل مفهومى مبتنى بر ديدگاهى است كه يكى از نويسندگان غربى به نام مك كالومMac Callum طرح و بسط داده است. وى بر اين باور است كه مفهومConcept آزادى واحد و برداشت هاىConceptions از آن متعدد است. از نظر وى اين برداشت ها بر اساس تإكيد بر مولفه هاى سه گانه و يا برخى از آنها شكل مى گيرد. 3. روم (30) آيه 30. 4. رعد (12) آيه 11. 5. مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج3، ص 420. 6. عبدالمجيد معاديخواه، فرهنگ آفتاب (تهران: نشر ذره، 1373)، حرف ع. 7. مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج1، ص 385. 8. مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 14. 9. حجر (15) آيه 3. 10. ((الذين يتبعون الرسول النبى الامى الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التوارئه و الانجيل يإمرهم بالمعروف و ينههم عن المنكر و يحل لهم الطيبات و يحرم عليهم الخبائث و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التى كانت عليهم...)). 11. نسإ (4) آيه 135. 12. مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 32. 13. از جمله آيات: رعد (13) آيه2، ابراهيم (14) آيه32 و 33، نحل (16) آيه 12 و 14، حج (22) آيه 65، عنكبوت (29) آيه61، لقمان (31) آيه 20 و 29، فاطر (35) آيه 13، زمر (39) آيه5، زخرف (43) آيه 13. 14. جاثيه (45) آيه 13. 15. فرانتس نويمان، آزادى و قدرت و قانون، ترجمه عزت الله فولادوند (تهران: خوارزمى، 1373) ص 102. 16. نحل (16) آيه 14. 17. لقمان (31) آيه 20. منبع: فصلنامه - علوم سياسي - باشگاه اندیشه ارسال توسط کاربر محترم:j133719
#دین و اندیشه#
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 445]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها