تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836432796
نظارت در حكومت علوی
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
نظارت در حكومت علوی نويسنده:عبدالمجید ناصریمنبع:فصلنامه معرفت پیش درآمدامروز كه قانون مبنای نظم اجتماعی شناخته شده است، نظارت از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است. زیرا نظارت در صورتی كه دقیق، كارشناسانه و همه جانبه باشد نه تنها حسن اجرای قانون و مقررات را تضمین میكند كه به تدریج، نقاط قوت و ضعف قوانین و مقررات را نیز نمایانده و راهكارهای روشن و مطمئن برای تصحیح آنها و بهبود و كمال مبنای نظم اجتماعی فراهم میكند.در آئین مقدس اسلام، نظارت در حوزه وظایف فردی و اجتماعی دارای پشتوانه بسیار قوی و اندیشه بنیادین است. یك مسلمان به حكم آموزههای دینی، همواره خود را تحت نظارت و اشراف مافوق میداند و در تنهاییترین تنهاییها، او تنها و خارج از دید و نظارت نیست. خداوندی را كه اسلام معرفی میكند و هر مسلمانان بدان ایمان دارد، حضور فراگیر و همه جانبه بر عالم دارد و جهان در محضر اوست و قاضی و حاكم نیز حضرت اوست. قدرت نامتناهی، آگاهی نامحدود و حسابرسی دقیق و موشكانه دارد و نسبت به انسان از رگهای گردن او نزدیكتر میباشد. «و عنده مفاتح الغیب لایعلمها الا هو و یعلم ما فی البرّ و البحر و ما تسقط من ورقة الا یعلمها» (انعام: 6)در كنار نظارت باریكبین و همه جانبه الهی، شیاطین انس و جن، كه درصدد انحراف انسان و بازداشتن وی از پیمودن صراط مستقیم و سبیل حق و عدل هستند، نیز كم توان و بیكار نیستند تا انسان تن به غفلت دهد و برای خود مصونیت تصور نماید. بلكه انسان همواره باید مراقب بوده، نظارت الهی را احساس كند و از دامهای شیاطین جنی و انسی غافل نباشد. و هر لحظه خود را در معرض خطر و بر سرد دو راهی «امّا شاكرا و امّا كفورا» (انسان: 76) احساس نماید.با توجه به چنین درونمایه اعتقادی هر مسلمان، موضوع نظارت در جامعه اسلامی حائز اهمیت است. نظام علوی نیز كه بیشائبهترین آئینه اسلام و معارف ناب و زلال آن در ابعاد گوناگون، به ویژه بخش حكومتی است، به این مقوله اهتمام ویژه میدهد.این نوشتار نظارت را با رویكرد سیاسی و اجتماعی و جایگاه این امر را در نظام علوی و ساز و كار حضرت امیرالمؤمنین علیهالسلام در اجرای بهتر و شیوه بهنیه آن را مورد توجه قرار میدهد.نگاهی به پیشینه نظارتهرچند مهمترین پشتوانه فكری و دینی در اسلام برای اعمال نظارت، اصل امر به معروف و نهی از منكر میباشد، اما پیامبر مكرم اسلام صلیاللهعلیهوآله صرفا به بیان این اصل و مفاد و منافع آن اكتفا نكردند بلكه بنا بر گزارشهای تاریخی، راهكارهای عملی برای اجرای نظارت و نهادینه كردن آن در جامعه اسلامی بیان فرمودند.امام علی علیهالسلام علیرغم میل باطنی و پس از فشار زیاد برای پذیرش زمام امور و سرانجام پس از نیل به خلافت، مواضع شفاف و بدون ابهام در این زمینه اتخاذ كرد و در سایه اصل مهم بازگشت به كتاب خدا و تبعیت از سیره رسولالله صلیاللهعلیهوآله و به كار بستن اجتهاد خویش، با صراحت اعلام كرد كه حكومت و از جمله بیتالمال در دست خلیفه مسلمانان و كارگزاران اسلامی امانت است.پیامبر عظیمالشأن اسلام در نخستین تلاشهای خویش برای برپایی نظام سیاسی اسلام و در ملاقات با نمایندگان مدینه، كه بعدها به عنوان انصار شهرت یافتند، پس از آنكه انصار با آن حضرت دیدار نمودند و به ایشان ایمان آورده و بیعت كردند، برای هر طایفه از طوایف آنان یك یا دو نفر را به عنوان نقیب نصب فرمود تا اوضاع آنان را از نزدیك تحت نظر داشته باشد و جریان اسلامگرایی و گذر جامعه از جاهلیت به توحید را كنترل نمایند.(1)پس از آنكه، حضرت به مدینه هجرت نمود و حكومت اسلامی را به كمك انصار تأسیس كردند نه تنها نمایندگان و ناظران یادشده را بر كنار نكرد بلكه به تدریج دامنه نظارت را گستراند و ناظران بیشتری برای تحت نظر داشتن بخشها و قبایل گوناگون مدینه و اطراف برگزید. به عنوان نمونه وی، در سال ششم هجری برای هر ده نفر از مجاهدان یك نفر را به عنوان «عریف» معین فرمود تا توسط آنان اوضاع و احوال را تحت نظر داشته، از روند كار و جریان امور به خوبی آگاه شوند.از جمله اقدامات دیگر پیامبر، تعیین عریف (= نقیب و ناظر) برای قبایل گوناگون بود. افرادی چون جندب بن النعمان، رافع بن خدیج و... جهت نظارت بر امور قبایل و گزارش از وضعیت سیاسی و دینی آنان به مدینه مأمور شدند و حضرت در مورد بازار و امور اقتصادی نیز نظارت دقیق داشت و دستگاه نظارتی خود را با گماشتن سعید بن العاص بر بازار مكه و عمربن الخطاب بر بازار و تجارت مدینه، تقویت نمود.(2)با گسترش قلمرو اسلام و انباشت تجارب حكومتی، نظارت نیز از جنبه كمی و كیفی توسعه یافت و پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله از زنان نیز به منظور نظارت و اطلاعرسانی بهره جست كه گماشتن «ام الشفا» بر یكی از بازارهای اسلامی گواه بر این مدعاست. علاوه بر این، خود سفارش فرمود: برای هر صنف [در امر نظارت] از افراد شایسته آن صنف استمداد جویید.پس از دوران رسالت، تا حدودی دستگاه نظارت حكومت تضعیف شد و تخلفاتی كه از برخی فرماندهان در جریانهای مختلف از جمله جنگهای رده، به ویژه داستان مالك بن نویره مشاهده شد، نشانگر همین واقعیت است، اما به تدریج و پس از رفع خطرات نظامی حكومت اسلامی و تحركات جنگهای رده، این مقوله مورد اهتمام قرار گرفت و در زمان خلیفه دوم، اهمیت گذشته خود را باز یافت. چنانكه در دوران خلافت عثمان بن عفان، به دلایلی كه اكنون مجال طرح آنها نیست، نظارت خلیفه و دارالخلافه مدینه بر امور كارگزاران و نهادها و اصناف به شدت كاهش یافت و جامعه به تدریج دچار انواع بیماریها و ناهنجاریهایی گردید كه سرانجام منجر به انقلاب خونین و قتل خلیفه شد.امام علی علیهالسلام و نظارتچنانكه اشارت رفت، امام علی علیهالسلام زمانی زمام حكومت را به دست گرفت كه دارالخلافه مدینه، مقوله نظارت را عملاً به دست فراموشی سپرده بود. خلیفه سوم از حیث نظارت و اطلاعرسانی با ناكارآمدی جدی مواجه بود و تا زمانی كه صدای پای انقلابیون مصر، كوفه، یمن و مدینه را از بام اطاق خود نشنید، آشفتگی اوضاع و انفجار جامعه را باور نكرد و هنگامی طنین انقلاب مردم را حس كرد كه دیگر دیر شده بود. آگاهی و احیانا نظارتش در این زمان نه تنها به حال جامعه كه به حال خود هم سودی نداشت.امام علی علیهالسلام علیرغم میل باطنی و پس از فشار زیاد برای پذیرش زمام امور و سرانجام پس از نیل به خلافت، مواضع شفاف و بدون ابهام در این زمینه اتخاذ كرد و در سایه اصل مهم بازگشت به كتاب خدا و تبعیت از سیره رسولالله صلیاللهعلیهوآله و به كار بستن اجتهاد خویش، با صراحت اعلام كرد كه حكومت و از جمله بیتالمال در دست خلیفه مسلمانان و كارگزاران اسلامی امانت است؛ آنان حق تملك و تصرفات مالكانه ندارند. بیتالمال متعلق به همه مسلمانان است نه حاكمان! این در حالی است كه، خلیفه پیشین، حكومت و بیتالمال را اگر ملك طلق خود نمیدانست، دستكم به چنان ولایتی باور داشت كه تصرف مالكانه و دلبخواهانه مینمود و هیچ نصیحت و مصلحتی را مانع بخششهای كلان اموال و اعطای مقامات سیاسی از ناحیه خود و كارگزارانش نمیدید و به شكوه و انتقاد نیز در این باب وقعی نمینهاد.اما امام علیهالسلام با صراحت اعلام كرد: حكومت، امارت و بیتالمال، امانت مسلمانان در دست حاكم اسلامی است؛ در این باره باید كمال احتیاط، تحفظ و عدالت را مبذول داشت. در زمان خلافت خود نیز عملاً به این سیره عمل نمود. به رفاعه بن شداد بجلی قاضی شهر بغداد نوشت: «لا تستعمل من لا یصدقك و لا یصدّق قولك فینا والاّ فاللّه خصمك و طالبك..»كسانی را كه به سخنان تو اعتقادی نداشته و عقیده تو را درباره ما قبول ندارند، به كار مگیر اگر (چنین كسانی را) استخدام كنی پس خدا دشمن تو خواهد بود. بدان ای رفاعه! این مقام حكومت (بر مردم) امانت (الهی) است و هر كس نسبت به آن خیانت ورزد. لعنت خدا تا روز جزا بر او باد و هركس خائن را استخدام كند پیامبراكرم صلیاللهعلیهوآله در دنیا و آخرت از او بیزار است.(3)آن حضرت در جاهای دیگر نیز نظام حكومتی امّت را بر پایه امانت دانسته و هرگونه رویكرد مالكانه و غیرعادلانه را خیانت به امانت و امّت اسلامی خوانده است(4) و در برابر ابوالاسود از جریان عملكرد فرماندار بصره كه گزارشی ارسال داشته بود، نوشت «امثال تو (اشخاص متعهد و وظیفهشناس) برای امام و امت خیرخواهی كرده و امانت را (كه مأموریت اجرایی باشد) عمل نموده است و بر حق راهنمایی كرده است...»(5) و در نامه به ابن عباس تصریح كرد: من تو را در امانت خود شریك نمودم... نه با پسرعمویت مواسات نمودی و نه امانت را ادا كردی.(6) حضرت در نامهای از ابی سلمه، حاكم بحرین قدردانی میكند، و نیز حكومت را یك امانت میداند كه نباید مورد خیانت قرار گیرد: «تو را (از حاكمیت بحرین) عزل كردم، بدون اینكه به تو عیب و نقصی باشد و ولایت را به گونهای نیكو انجام دادی و امانت را ادا كردی، بدون (كوچكترین) اتهام (و سوء ظن در مورد تو) برگرد.(7)اطلاع رسانی در مورد ضرورت نظارتبدیهی است كه دیدگاه امانتنگر درباره حكومت و اجزای آن، ضرورت نظارت بر امور كارگزاران و گردش فعل و انفعالات سیاسی را دو چندان میكند. دستگاه حكومت باید تدابیری بیندیشد تا پس از آموزش و باوراندن امانت بودن حكومت و تصحیح نگرش مردم و ارباب سیاست در این باب، لزوم نظارت را تبیین نماید و هرگونه ابهام و پرسش را در این زمینه رفع نماید. بر این اساس، امیرمؤمنین علیهالسلام از راههای گوناگون و بیان و شیوههای مختلف، بر ضرورت و اهمیت نظارت در حكومت تأكید میفرمایند كه اهم آنها از این قرار است:الف. تقویت نظارت درونیهمه نصایح اخلاقی و تذكرات تربیتی امام نسبت به مردم و كارگزاران حكومت در این راستا است. حضرت برای اینكه عقل و حقطلبی و درستكاری را در انسانها تقویت نماید، تا بر اثر آن به دور از چشم ناظران حكومتی و قاطبه امّت دست به خطا و تخلف نزنند، موضوع تقوای الهی، ترس از فرجام تخلف و نافرمانی، نظارت همیشگی و دقیق الهی به امور و اهمیت حقوق مردم را طی خطبهها، نامهها و تذكرات متعدد یادآور میشود. از كوتاه بودن دوران امانتداری و حتمیت حسابرسی و كیفردهی خبر میدهد و مرگ، قیامت، بهشت و جهنم را یادآور میشود، تا كارگزاران دوران فرمانروایی را «طعمه» ندیده، فرصتطلبی و آزمندی نكنند، بلكه آن را به دید امانت نگریسته، نظارت الهی را جدی و همیشگی بدانند و صداقتورزی را پیشه خود سازند.ب. لزوم تأسیس دستگاه نظارتی بیرونیامام علیهالسلام پس از تبیین روشنگریهای لازم درباره توجه مأموران دولتی به نظارت الهی و تأكید بر عدم غفلت آنان از این مهم، نظارت بیرونی را مطرح نموده و بر ضرورت آن به منظور سلامت نظام سیاسی و پایداری آن اصرار میورزد و در نامهای خطاب به اشعث بن قیس كندی میفرمایند: «انَّ عمَلَك لیس لك بطعمة ولكنه فی عنقك امانة و انت مسترعی لمن فوقك لیس لك ان تفتات فی رعیة و لا تخاطر الا بوثیقة و فی یدیك مال من مال اللّه...(8)حضرت در این مكتوب سیاسی به لزوم نظارت مقام مافوق از عملكرد كارگزاران و زیردستان و ضرورت پذیرش آن از سوی عمال دولت، توجه میدهد و در صدد نهادینه كردن نظارت بیرونی در ارتباط با شیوه حكومتداری دولتمردان میباشد. در فرازی از نامه تاریخی خود خطاب به مالكاشتر میفرمایند: برای كنترل كارمندان و مأموران خود، جاسوسان صادق و وفادار به نظام را تعیین كن.(9) به فرماندار دیگر خود نیز چنین گوشزد میكنند: «نظر من این است كه گروهی شایسته و پاكیزه را كه به دین و امانتداری آنان اطمینان داری بفرست تا از رفتار عمّال و كارگزاران حكومتی پرسش كنند (و از مردم تحقیق نمایند) و از آنچه در شهرها انجام میدهند، تفتیش و سؤال نمایند.»(10)این فرازها در واقع بخش اندكی از تذكراتِ بسیار آن حضرت درباره لزوم نظارت و تقویت چشم نظارتی نمایندگان در بلاد اسلامی تشكیل میدهد كه تحت نظر بودن كارگزاران دولتی را بدون استثنا یادآور میشود و افكار و اندیشههای آنان را جهت نظارتپذیری، راستاندیشی، درست كرداری و پاسخگویی مهیا میسازد.راهكارهای عملیاتی نظارتامیرمؤمنین علیهالسلام در حكومت خویش، مكانیزمهای مختلف نظارتی را به اجرا درآورد كه در مجموع توفیقات فراوان اصلاحی را برای كارآمد نمودن نظام حكومتی خود و نظام علوی به بار آورد. بدین ترتیب، توانست پس از گذشت قرنهای متمادی. به عنوان، نظام مطلوب و ایدهآل مورد آرزوی آزادیخواهان و پژوهندگان حاكمیت عدالت و برقراری مدینه فاضله باشد.گماشتن كارگزاران مكتبیبیشك وجود كارگزاران سالم و مكتبی در یك نظام سیاسی بسیار مغتنم و ارزشمند است. امام علی علیهالسلام پس از دستیابی به حكومت، ترتیبشناسایی و به كارگیری نیروهای كیفی و ارزشی و حذف و طرد فرصتطلبان و استبدادورزان را درصدر برنامههای خویش قرار داد. نگاهی گذرا به كارگزاران امام علیهالسلام و مقایسه آنان با اسلافشان این واقعیت را تأیید میكند كه حضرت علی علیهالسلام در این اقدام بر ویژگیهای مختلف كارگزاران خود از جمله، حضور پررنگ نظارت وجدانی و در نظر داشتن نظارت الهی و پذیرش نظارت و پاسخگویی در حكومتداری تكیه داشته است. بدیهی است كسانی كه پروای بیشتری از خداوند و روز واپسین دارند و تقوای مثال زدنی و پارسایی فوقالعاده كارگزارانی چون مالك اشتر، محمدبن ابی بكر، ابی سلمة بن ام سلمه (ام المؤمنین)، ابوالاسود، ابن عباس و یارانی مانند سلمان فارسی، بلال حبشی، ابوذر غفاری، مقداد، عمار یاسر، ابن تیهان، ذوشهادتین و... نظارت را آسان میكند و دستگاه نظارتی را كم هزینه و كارآمد میگرداند. زیرا مدیران مكتبی و شایسته اساس درستاندیشی و نیكوكرداری در یك نظام میباشند و با سلامت و عفت مدیران و كارگزاران سلامت بخش مهمی از عملكردها و سیاستگذاریها بیمه میشود و نظام از بخش عمدهای از خطرات مصون میماند.در واقع، گماشتن مدیران و فرمانروایان پارسا و امین به جای مروان بن حكم، معاویة بن سفیان، مغیرة بن شعبه، سعید بن عثمان، عمروبن عاص، زیاد بن ابیه و... اصلاح نظام اسلامی در ابعاد گوناگون از جمله بهبود چشمان نظارتی و فعال نمودن این بخش مهم حكومت در جهت اهداف عالیه الهی و مردمی است. به كار گرفتن نیروهای مدیر و كارآمد در واقع، سالمسازی نظارت و اطلاعیابی كارشناسانه و دقیق میباشد.تأكید بر نظارت عمومیبا توجه به سیره امام علی علیهالسلام در باب حكومت، كه آن را امانت الهی و مردمی میداند و اهتمام عملی آن بزرگوار در مورد اصل عملی امر به معروف و نهی از منكر، این انتظار میرفت كه آن حضرت پس از كسب ظاهری قدرت، بر نظارت عمومی تأكید ورزد و آن را از وظایف مهم و حقوق اساسی مردم نسبت به حاكمیت بداند و رضایت افكار عمومی را به كارگزاران خود گوشزد نماید.امر به معروف كه «واقع، دستور به انجام كار خوب و عمل نیكویی است كه حسن آن توسط عقل و شرع شناخته شده است با زوج آن یعنی نهی از منكر (= منع از كار زشت) مورد تأكید و سفارش فراوان امام علی علیهالسلام میباشد. آن حضرت میفرماید: «اعمال نیكو و حتی جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منكر همانند قطره است در مقابل دریای پهناور»(11) و در جای دیگر پیامد ترك این دو فریضه را حاكمیت اهریمنی و شر میدانند كه توسط هیچ عامل حتی دعای نیكان از بین نمیرود.(12) همینطور، امر به معروف را مایه پشت گرمی مؤمنان و نهی از منكر را عامل ذلّت كافران میشمارد و میفرماید: «كن بالمعروف آمرا و عن المنكر ناهیا و بالخیر عاملاً و للشر مانعا»(13) و در ادامه شرایط اجرای این دو اصل نظارتی اسلام و فوائد فراوان عملی آن را برمیشمارد.تشكیل گروه نظارت و بازرسجانشین پیامبراكرم صلیاللهعلیهوآله ، تنها به فعال كردن مردم در صحنه نظارت و گزارشهای مردمی درباره تخلفات، كاستی و نارضایتیها اكتفا نمیكرد، بلكه گروهی را تشكیل داد تا در امور گوناگون و به گونه مؤثر و كارآمد نظارت و سركشی نمایند و آن حضرت را در جریان جزئیات امور قرار دهند. چنانكه در نامهای حضرت به كارگزاران بصره و اطراف مینویسد: باید درباره متخلفان و عهدشكنان پرسوجو نمایند و اخبار دقیق آن را به كوفه گزارش دهند.(14)یكی از محققان درباره نظام اطلاعاتی كارآمد درحكومت علوی مینویسد: «گو اینكه در سیره امام علی علیهالسلام از تشكیلاتی با عنوان «نظام اطلاعاتی» سخن نرفته است، اما نصوص مختلف و پراكندهای كه در زمینه مأموریتهای اطلاعاتی وجود دارد و اقدامهایی كه آن بزرگوار، به روزگار حكومتش به اساس جمعآوری گزارشهای پنهانی انجام میداده است، همه و همه نشاندهنده این است كه حكومت امام علیهالسلام ، از وجود تشكیلاتی كارآمد و دقیق برخوردار بوده است. جستوجوی پنهانی و جمعآوری گزارشهای گوناگون مرتبط با امنیت داخلی، اطلاعات نظامی و عملكرد كارگزاران، وظیفه اساسی این تشكیلات است... [كه] از آثار و چگونگی تصمیمهای امام علیهالسلام ، كاملاً میتوان به وجود آن پی برد...»(15)مسأله تشكیل گروه نظارتی، كه در غیاب حاكم بر كارگزاران و عملكرد آنان نظارت نماید و در جاهایی كه از چشم خلیفه مسلمانان دور مانده است، به رؤیت و درایت بپردازد، مورد سفارش پیامبراكرم صلیاللهعلیهوآله نیز بوده است. در عهدنامه امام علی از زبان پیامبر صلیاللهعلیهوآله میخوانیم: «كارهای مردم اصلاح نمیشود مگر به اصلاح اشخاصی كه از آنان در كارهایشان استعانت میكنند و برای انجام مسؤولیتها آنان را استخدام مینمایند كه در غیاب آنان كار انجام دهند. پس برای تولّی اعمال، اهل ورع و علم و سیاست را انتخاب كن و خود را به صاحبان تجربه و عقول نزدیك ساز...»(16)یكی از وظایف «شرطة الخمیس»، نظارت بر امور كارگزاران و اصناف و در واقع، اجرای عملی و رسمی امر به معروف و نهی از منكر است. این ناظران در امور اقتصادی آگاهی به دست میآوردند و در بندرها، كاروانسراها، انبارها و مرزها به جریان صادرات و واردات نظارت میكردند، به بازار نظارت و نرخ اجناس را تحت نظر داشتند. از این لحاظ در تاریخ میخوانیم كه آن حضرت «عامل السوق» اهواز را دستور داد در اثر خیانت، با اعمال شاقه زندانی نمودند و چون آن بزرگوار مشاهده كرد كه جمعی در بازار از وظایف و محدوده خود تخطی كردند، دستور داد جایگاهی كه درست كرده بودند خراب كنند.(17)آن بزرگوار در فرازی از نامه خود به مالك اشتر نیز لزوم نظارت و بازرسی در نظام اداری و مالیاتی را یادآور میشود: «وابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء علیهم»(18) و به فرماندار دیگری نوشت: «نظر من این است كه گروهی از اهل صلاح و عفاف را كه به دین و امانتداری آنان وثوق داری بفرست...»(19)نكتهای كه نباید از نظر دور داشت، اصل مثبتنگری در امر نظارت است. بازرسان و ناظران باید بیش از هر چیز زحمات و فداكاریهای مدیران و كارمندان را مورد توجه قرار دهند و با دید مثبت و قدرشناس به تلاش كارگزاران متعهد و مكتبی بنگرند.ناظران مخفی: از فرمان مبارك امیرمؤمنان به مالك استفاده میشود كه حضرت به گماشتن ناظران رسمی و بازرسان علنی اكتفا نكرده، بر نصب و تعیین ناظران مخفی نیز همت گماشتند. چنانكه در ادامه میفرماید: «پس فراموش نكن كه باید بر آنان مأموران مخفی از مردمان امین و حقگوی را، كه در میان مردم به این صفات شناخته شده باشند، بگماری تا زحمات و فداكاریهای آنان را بر تو بنویسند و آنان مطمئن باشند كه تو زحمات و فداكاریهای ایشان را میدانی و باید مقدار رنج هر یك را در نظر داری و مناسب با میزان زحمات و فداكاریهایشان با آنان رفتار نمایی...»(20)نظارت شخصی و مستقیم: از بررسی سیره علوی در نظام حكومتی به دست میآید كه آن حضرت به شیوههای یادشده برای اطمینان از صحت كاركرد كارگزاران حكومتی و وضع مردم اكتفا نمیكرد و تا آنجا كه امكان داشته خود مستقیم و بدون واسطه وارد بازار و مجامع میشد تا اوضاع مردم را از نزدیك دیده، افكار عمومی را نسبت حاكمیت و كارگزاران به دست آورد. در منابع گوناگون آمده است كه علی علیهالسلام هر روز در بازارهای كوفه میگذشت و امر به معروف و نهی از منكر مینمود و شخصا به اوضاع رسیدگی میكرد...»(21) و یكی از راویان گزارش میكند كه حضرت را در محله (شط الكلا) دیدم كه از قیمتهای اجناس سؤال میكرد.(22)حضرت نه تنها به دین شیوه پایبند بود بلكه به حكمرانان و استانداران خود نیز بدین روش سفارش میكرد از جمله به مالك اشتر میفرماید: «اما بعد شخصی را به جای خود به عنوان جانشین قرار ده و خود به همراه گروهی از یارانت [جهت نظارت [تمام سرزمین سواد (عراق) را منطقه به منطقه بگردید و از چگونگی رفتار و اعمال كارگزاران جویا شوید و سیره آنان را مورد رسیدگی و پیگیری قرار دهید.»(23)پیآمدهای نظارتواقعیت این است كه نظارت حضرت علی علیهالسلام نسبت به احوال، اعمال و رویكردهای كارگزاران به شیوههای مختلف و با مكانیسمهای گوناگون شعاری و برای كسب وجاهت مردمی و یا انتخاباتی نبود. بلكه حضرت این امر را برای پایداری حكومت، احقاق و گسترش عدل و محو ظلم لازم میدید و به طور جدی حاصل تلاشها، بازرسیها و نظارت مأموران رسمی و غیررسمی و شكایات مردمی را مورد مطالعه و ارزیابی جدی قرار میداد و پس از اطمینان از صحت گزارشات و اخبار رسیده، دست به واكنش شایسته و بایسته عملی میزد.البته امیرمومنین علیهالسلام به محض رسیدن گزارش بازرس یا بازرسان، عكسالعمل نشان نمیداد بلكه نخست آن اخبار را مورد مداقّه قرار میداد و در صورت تردید و یا عدم اطمینان، گزارشات جدید و یا تكمیلی را توسط افراد امین و مورد وثوق جدید به دست میآورد و یا گزارش و نظرات سایر ناظران را طلب میكرد و از مردم در این زمینه كمك میگرفت. در مواردی نیز شخصا، چنانكه گذشت، به نظارت و كسب اطلاع میپرداخت. سرانجام پس از مطالعه و بررسی همه جوانب قضیه و اطمینان از صحت و سقم آن، با قاطعیت و بدون اتلاف وقت و مسامحه وارد عمل میشد و با ناهنجاری برخورد میكرد.طبیعی است كه واكنش حضرت به كارنامه و عملكرد كارگزاران یكدست نبود همانگونه كه اشاره شد، افرادی چون ابیسلمه استاندار یمن و یا محمد بن ابی بكر استاندار مصر، با آنكه به دلایلی از سمت خود كنار گذاشته شدند، مورد تمجید و تشویق قرار گرفتند. هرگز نقاط درخشان اقدامات و فعالیتهای مثبت آنان نادیده گرفته نمیشد بلكه با نامه و پیام كتبی اینگونه كارگزاران توسط حضرت مورد تقدیر قرار میگرفتند. در مقابل، كسانی كه تخلف هر چند ساده داشتند و یا درصدد انحراف از سبیل حقمداری، امانتداری و عدالتورزی بودند، زهد، سادهزیستی و مستضعفان را فراموش میكردند و ثروتمندان و ارباب قدرت، زر و تزویر را در آغوش میكشیدند با عكسالعمل شدید امام علی علیهالسلام مواجه میشدند. حضرت در این مورد، هیچ تفاوتی بین خویشان و دیگران قایل نگردید و افرادی چون ابن عباس و دیگران چون زیاد بن ابیه و قاضیان چون شریح و والیان و شهرداران و فرماندهان نظامی مانند علی بن اصمع والی «بارجاة»، شهردار اهواز، اشعث بن قیس والی آذربایجان، عثمان بن حنیف والی بصره، قدامه بن عجلان كارگزار كسكر (منطقهای بین بصره و كوفه)، معقله بن هبیره، مغذر بن جارود و غیره همه مشمول اقدامات نظارتی و عكسالعمل شدید كیفری آن حضرت قرار گرفتند. در این مورد به دو نمونه اشاره میشود: «علی علیهالسلام اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان را احضار كرد، وی از سوی عثمان، فرماندار آذربایجان بود و صدهزار درهم به دست آورد. برخی گویند آن را عثمان به وی بخشید و برخی دیگر گویند كه آن را به دست آورد.امام علی علیهالسلام فرمان داد آن را آماده سازد: ولی وی سرباز زد و گفت: ای امیرمؤمنان! این ثروت را در دوران حكومت تو به دست نیاوردهام. امام فرمود: «به خدا سوگند، اگر آن را در بیتالمال مسلمین برنگردانی، این شمشیر را چنان بر تو فرود آوردم كه هر چه خواست از تو بازستاند.»(24) پس اشعث اموال را آورد و امام آنها را از او گرفت و به بیتالمال برگرداند.در مورد «ابن هرمه» شهردار اهواز نیز آمده است كه امام علی به رفاعه نوشت: «هنگامی كه نامهام را خواندی ابن هرمه را از بازار بركنار كن و او را به خاطر [نارضایتی و حقوق] مردم بازداشت كن سپس زندانی نما و جریان را به اطلاع عموم برسان... درباره ابن هرمه غفلت و مسامحه یا افراط نكن كه نزد خداوند هلاك شوی و من هم به بدترین شیوه بركنارت خواهم كرد. از این كار تو را به خدا پناه میدهم.بیان تفصیل واكنش قاطع و بدون ملاحظه امام علی علیهالسلام در برابر خیانت و فسادهای مالی، سیاسی، اداری، قضایی، نظامی و ثروتهای بادآورده كارگزاران متخلف مجال بیش از این میطلبد و مبارزه وی با فساد و اقداماتش در جهت اصلاح كه در سایه نظارت قوی و به كار گرفتن شیوههای كارآمد نظارت و بازرسی ممكن میشد، برگ زرّین در تاریخ سیاسی و حكومتداری است كه پس از گذشت قرنهای متمادی بسیار راهگشا و در خور سرمشق میباشد.پینوشتها1ـ رسول جعفریان، تاریخ تحول دولت و خلافت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1380، ص 70 ـ 1682ـ محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، ج 2، بیروت، الاعلمی، 1407 ق، ص 561 ـ 5593ـ ابن الاثیر، اسدالغابة، ج 2، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1400، ص 3094ـ میرزا علی احمد میانجی، لزوم وزارت اطلاعات در حكومت اسلامی، قم، نشر برگزیده، 1374، ص 345ـ نهجالبلاغه، صبحی، حكمت 2526ـ احمدی میانجی، پیشین، ص 337ـ ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، ج 1، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1382 ق، ص 2318ـ نهجالبلاغه، نامه 429و10ـ همان، نامه 5، 26، 5311ـ ابناعثمكوفی، فتوح،ج5، بیروت، الاعلمی، 1407 ق، ص 4412ـ نهجالبلاغه، حكمت 37413ـ همان، نامه 4714ـ سیداصغر ناظمزاده قمی، تجلی امامت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1374، ص 29015ـ محمد محمدی ریشهری، سیاستنامه امام علی علیهالسلام ، ترجمه مهدی مهریزی، قم، دارالحدیث، 1379، ص 53316ـ همان، ص 7417ـ احمدی میانجی، پیشین، ص 11318ـ همان، ص 4ـ10319ـ نهجالبلاغه، نامه 5320ـ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 2، بیروت، دارصادر، 1407 ق، ص 5ـ 18021ـ مصطفی دلشاد تهرانی، ارباب امانت، تهران، دریا، 1379، ص 16922ـ احمد بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، بیروت، الاعلمی، 1405، ص 12923ـ سید شهابالدین مرعشی، تعایق احقاق الحق، ج 8، قم، كتابخانه مرعشی، بیتا، ص 56324ـ نهجالبلاغه، نامه مالكاشتر، محمدتقی جعفری، حكمت اصول سیاسی اسلام، تهران، بنیاد نهجالبلاغه، ص 1369، صفحات متعدد
#دین و اندیشه#
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 244]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها