محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1830876623
نگاهى تطبيقى به نظريه سعادت آراى ارسطو و ملامهدى نراقى(1)
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
نگاهى تطبيقى به نظريه سعادت آراى ارسطو و ملامهدى نراقى(1) نويسنده: دكتر محسن جوادى نگاهى تطبيقى به نظريه سعادت آراى ارسطو و ملامهدى نراقى 1. اخلاق جمع «خلق» است و «خلق» (1) به آن دسته از هنجارهاى روحى و نفسانى گفته مىشود كه از استوارى نسبى برخوردار بوده و مقتضى صدور افعال به سهولت و بدون نياز به فكر و تروى است (2) . براساس اين تعريف موضوع اخلاق نوع خاصى از حالتهاى روحى و فضايل و رذايل اخلاقى همگى از جنس ويژگىهاى روحى خواهند بود; بنابراين، بحث از حسن و قبح افعال اختيارى مستقل از خواستگاه روحى آنها جزء اخلاق نخواهد بود. در سنت اخلاقى اسلامى معمولا در مقام تعريف اخلاق چنين محدوديتى براى آن لحاظ شدهاست; ولى در مقام بحث و بررسى از حدود مذكور در تعريف اخلاق، فراتر رفته و به بحث از حسن و قبح مستقل افعال هم پرداخته شدهاست. شايد بحث از قبح دروغ يا سرقت، بدون توجه به خاستگاه روحى آنها، به لحاظ تعريف، جزء اخلاق نباشد; اما به لحاظ تحقق، جزء مباحث اصلى آن است. پس بهتر است در تعريف اخلاق از معناى محدود لغوى آن فراتر رويم و آن را اعم از حالتهاى روحى و افعال رفتارى انسان به حساب آوريم تا مقام تعريف علم اخلاق با مقام تحقق آن همگرايى يابد. البته لازم به ذكر است كه برخى از مذاهب اخلاقى رايج در غرب اصولا به خاستگاههاى روحى عمل آدمى بهايى نمىدهند و فعل اختيارى انسان را به صورت مستقل و فقط براساس نتايجى كه براى جامعه انسانى دارد، ارزيابى مىنمايند. براى يك سودگرا آنچه مهم استخود راست گفتن است نه نيت و انگيزه آن، اما يك عالم اخلاقى مسلمان هر دوى اينها را در كنار هم جستوجو مىكند. يكى از نكات مهم در سنت اخلاقى اسلامى بهويژه در آثار ملامهدى نراقى، تصور طب گونهاى است كه از علم اخلاق وجود دارد، براين اساس همانگونه كه بدن انسان گاهى از حالت طبيعى خارج شده و دستخوش بيمارى مىگردد، روح آدمى هم گاهى تعادل خود را از دست مىدهد و گرفتار بيمارى مىگردد. به نظر نراقى همانگونه كه خلقتبدن انسان به گونهاى است كه با برخى چيزها تنافر دارد و هرگونه تماس آنها با بدن موجب بيمارى آن مىشود، خلقت روحى انسان هم با برخى چيزها تنافر دارد و آلايش به آنها موجب بيمارى روح مىگردد. علم پزشكى عهدهدار بررسى جزئيات امور منافر و ملايم با بدن است و علم اخلاق عهدهدار بررسى جزئيات امور منافر و ملايم با نفس و روح آدمى است (3) . البته آنچه مهم استشناسايى امور ملايم است كه موجب شكوفايى بدنى و روحى انسان است; ولى براى نيل به آراستگى، لازم است ابتدا انواع آلودگىها را شناخت و از آنها پاك شد. براين اساس است كه نراقى بحث از ناروايىهاى اخلاقى را بر بررسى فضايل اخلاقى مقدم مىدارد (4) . تاكيد بر اهميت نقش علاجى اخلاق در سنت اسلامى چنان است كه امام خمينى برخى از كتابهاى معروف اخلاقى مانند «اخلاق ناصرى» و «طهارة الاعراق فى تحصيل الاخلاق» را به دليل بىتوجهى به آن، بازدارنده آدمى از مقصد اصلى مىدانند (5) . «كتاب اخلاق، موعظه كتبيه بايد باشد و خود معالجه كند دردها و عيبها را» (6) الگوى عمل در علم اخلاق شبيه علم پزشكى است (7) ; اما چون علم اخلاق به درمان بيمارىهاى روح مىپردازد، بسيار با ارزشتر از پزشكى است (8) . 2. نراقى در پاسخ به اين پرسش كه چرا آدمى زحمت پيراستن نفس از رذايل و آراستن آن به فضايل را بر خود هموار مىكند، مىگويد: غرض نهايى وصول به سعادت است (9) . پس بايد ديد خير و سعادت چيست؟ وى سعادت را رسيدن هر شخص به كمالى كه به صورت استعداد در نهاد او به وديعه گذاشته شده، مىداند كه از رهگذر فعاليت ارادى صورت مىگيرد و براين اساس سعادت افراد را برحسب اختلاف استعداد آنها، متفاوت مىداند (10) . نراقى براى توضيح ديدگاه خود ابتدا ديدگاه فيلسوفان يونانى را مطرح مىكند. وى مىگويد: ظاهر كلام «ارسطو» اين است كه فقط كمالات نفسانى را خير مطلق و سعادت مىداند; اما كمالات خارج از نفس مثل ثروت، شهرت، سلامت و قدرت بدنى را خير مضاف مىداند كه فقط در صورتى كه مقدمه تحصيل كمالات نفسانى قرار گيرند داراى ارزشاند. وى سپس مىگويد كه: ديدگاه «ارسطو» درباره سعادت علىرغم ظاهر آن، تركيبى است; يعنى همه اجزاى شخص را لحاظ مىكند و رسيدن به كمال هر جزء را سعادت مىداند. بدين ترتيب چيزهاى زيادى مانند ثروت، سلامت، شهرت و امورى از اين دست، چون همه آنها به شخص آدمى مربوطاند سعادت جزئى به شمار مىآيند. نراقى معتقد استسعادت در نظر «ارسطو» به پنج چيز مربوط است (11) . 1- به بدن از آن رو كه بدن است مثل سلامت و اعتدال; 2- به بدن از آن نظر كه وسيله انجام كارهاى نيك است مثل ثروت و دوست; 3- به آنچه موجب شهرت است; 4- به توفيق و بخت در رسيدن به آمال; 5- به نفس و روح مثل حكمت و فضيلتهاى اخلاقى. نراقى بعد از بيان ديدگاه «ارسطو» درباره تعلق سعادت به بدن و روح به بيان ديدگاه فيلسوفان متقدم مانند «رواقيان» مىپردازد كه از سعادت هيچ بهرهاى را به بدن و امور مادى نمىداند و سعادت را فقط به روح و حالتهاى نفسانى مربوط مىدانستند (12) . وى سپس به تفصيل ديدگاه خود مىپردازد و آن را به حكيمان مسلمان نسبت مىدهد; اما پيش از بيان تفصيلى ديدگاه وى درباره سعادت لازم است توضيح مستندى درباره ديدگاه «ارسطو» و حكيمان متقدم مورد اشاره نراقى بدهيم. 3. «ارسطو» بىهيچ ترديدى، يكى از برجستهترين عالمان اخلاق است و تاثير زيادى برانديشه اخلاقى پس از خود گذاشته است. اعتناى فراوان ملا مهدى نراقى به نقل و شرح ديدگاههاى ارسطو، بهويژه، بيان احتمالهاى مختلف درباره نظريه سعادت او، نشانگر درك درست نراقى از جاىگاه رفيع ارسطو در عرصه پژوهشهاى اخلاقى است. ارسطو كتاب معروف خود «اخلاق نيكوماخوس» را با بحث از سعادت شروع مىكند; زيرا آن را غايت قصوى، خير اعلى و خير مطلق براى هركس مىداند. همه افعال و اعمال آدمى براى دست پيدا كردن به سعادت است، اما به رغم توافقى كه در نام آن است، اختلاف زيادى در مورد مؤلفه يا مؤلفههاى آن وجود دارد (13) . برخى آن را در تفريح و شادمانى مىجويند و برخى در قدرت سياسى و برخى ديگر در حكمت و فضيلت اخلاقى (14) . پس اولين وظيفهاى كه برعهده عالمان اخلاق است تبيين درستسعادت است تا آدمى در مورد آن دچار اشتباه نگردد; زيرا خطا در تشخيص سعادت مانند اين است كه تيراندازى در ميدان مسابقه هدف را به خطا گمان كند و آنگاه تيراندازى نمايد. اگر بخواهيم نظريه سعادت «ارسطو» را به اجمال برسى نماييم بايد به دو تفسير مهم از كلام وى در طول تاريخ فلسفه اشاره نماييم. «سعادت» از ديدگاه ارسطو، فعاليت آدمى براساس عقل و خردورزى است، و با چنين فعاليتى است كه فرد، انسان شكوفا مىشود (15) . تاكيد بر فعاليت ارادى انسان، كه هم در تعريف ارسطو و هم در تعريف نراقى ديده مىشود، براى توجه دادن به نقش كليدى خود انسان در تحصيل سعادت و شكوفا كردن خود است. به تعبير ارسطو آدمى با داشتن استعداد فضيلت نيكبخت نمىشود مگر آنكه آن را با فعاليت مستمر خود به فعليت برساند. «در مسابقههاى المپيك نيز جايزه را به كسانى نمىدهند كه تنشان بهتر از همه پرورده شدهاست و قوىتر از همهاند; بلكه جايزه تنها به كسانى داده مىشودكه در مسابقه شركت مىجويند; زيرا آن كه گوى سبقت از حريفان مىبرد در ميان اينان است. به همين قياس تنها كسانى كه فعاليت مىكنند از مواهب نيك و شريف بهرهمند مىگردند» (16) . اما چرا ارسطو شكوفايى و سعادت انسان را در فعاليت او بر مبناى عقل و خردورزى مىداند؟ پاسخ اين پرسش را با توجه به تعريف سعادت مىتوان يافت، زيرا سعادت هر چيز، چنانكه نراقى با صراحتبيان داشته است، در فعليتيافتن استعداد خاص آن چيز است; بنابراين، سعادت انسان هم در گرو فعليتيافتن استعداد ويژه او است. اين استدلال در تاريخ فلسفه به نام برهان كاركرد (ارگن) معروف است كه در اصل از «افلاطون» است، ولى «ارسطو» هم آن را پذيرفته است (17) . با استناد به برهان كاركرد و با توجه به اينكه استعداد خاص آدمى كه موجودات ديگر از آن بىبهرهاند، همان عقلانيت و خردورزى است معلوم مىشود كه شكوفايى و سعادت ويژه انسان در گرو فعاليت عقلانى است. اما نكته مهم اين است كه از اين مفهوم فعاليت عقلانى دو برداشتشدهاستيكى اينكه سعادت آدمى فقط در فعاليت عقلى محض يعنى نظريهپردازى و تامل (18) است. اين ديدگاه به عنوان تفسير عقلگرايانه يا تفسير غايت غالب (19) از سعادت، معروف است. بر اين اساس، سعادت فقط از رهگذر حكمت نظرى (سوفيا) حاصل مىشود و فقط اهل نظر و تامل يا فيلسوفان از آن بهرهمنداند. شواهد زيادى در كتاب دهم اخلاق نيكوماخوس است كه نشان مىدهد «ارسطو» چنين ديدگاهى دارد (20) . اما براساس تفسير ديگر كه به تفسير غايب جامع (21) معروف است، منظور از فعاليت عقلانى، فعاليتى است كه ريشه در عقل و خردورزى دارد; بنابراين، فضايل اخلاقى مانند سخاوت، راستگويى و... همگى چون به دستور عقل صورت مىگيرند فعاليت عقلايى به شمار مىآيند و مايه شكوفايى انسان و جزء سعادت اويند. پس در اين ديدگاه، سعادت، مجموعه فعاليت محض عقلى و فعاليت اخلاقى مبتنى بر عقل است، كه هر دو جزء كمالات نفس به شمار مىآيند. «ارسطو» در كتاب اول «اخلاق نيكو ماخوس» به صراحت از اين ديدگاه دفاع مىكند وبراين اساس در كتابهاى بعدى به توضيح انواع فضايل اخلاقى و نيز فعاليتهاى محض عقلانى مىپردازد. مشكل عدم سازگارى كتاب اول و دهم «اخلاق نيكوماخوس» از موضوعهاى مورد بحث در فلسفه اخلاق است (22) . در اين ميان برخى از شارحان ارسطو به جمع دو مؤلفه اخلاقى و عقلانى محض سعادت، چيزهاى ديگر هم افزودهاند و مثلا وجود دوستان خوب، ثروت و شهرت را هم جزء سعادت به شمار آوردهاند (23) . مستند اين برداشت از كلام «ارسطو» كتابهاى ديگر ارسطو از جمله «خطابه» است (24) . اما با توجه به تعريف ارسطو از سعادت و نيز اولويت كتاب «اخلاق نيكوماخوس» از لحاظ استناد مطالب اخلاقى به ارسطو، نمىتوان راى اخير را پذيرفت. با توجه به اين توضيح مىتوان فهميد كه نراقى فقط به تفسير جامع كلام «ارسطو» اشارهمىكند. وى ابتدا به تفسير جامع معروف كه سعادت را مربوط به دو جنبه از كمالات نفسانى مىداند، اشاره مىكند و مىگويد: ظاهر نوشتههاى «ارسطو» چنين است; اما سپس به تفسير جامع غير قابل قبول اشاره دارد كه مؤلفههاى بسيارى را جزء سعادت آوردهاست. ظاهر نوشتههاى نراقى درباره ارسطو ترجيح اين برداشت است اما چنانكه اشاره كرديم اين برداشت اصولا قابل دفاع نيست. متاسفانه نراقى به تفسير عقلانى سعادت در نظر ارسطو كه اتفاقا در سنت عرفانى اسلامى به نام نظريه اتصال شهرت يافته بود، اشارهاى ندارد. به نظر مىرسد كه تفسير جامع دو مؤلفهاى (فعاليت عقلى محض و فعاليت اخلاقى) از نظريه سعادت «ارسطو» از اعتبار بيشتر برخوردار است و شواهد زيادى در تاييد آن وجود دارد، كه مهمترين آنها تاكيد خود ارسطو برارزش ذاتى فضيلتهاى اخلاقى است. اگر تفسير عقلانى درستباشد بايد ارزش فضيلتهاى اخلاقى را در حد تامين امكان تامل و نظريهپردازى دانست; در حالى كه چنين چيزى با روح حاكم براخلاق ارسطويى منافات دارد. 4. منظور نراقى از متقدمان بر ارسطو، حكيمان بزرگى مانند «سقراط» و «افلاطون» است كه البته بازتاب انديشههاى اخلاقى آنها را در مذاهبى مانند «رواقيان» و «كلبيان» هم مىيابيم. امورى مانند ثروت، سلامت و شهرت در نظر ارسطو «خيرات بيرونى» اند; زيرا به مقدار زيادى تابع اوضاع و احوال خارج از نفس و اختيار خود انساناند; ولى به هر حال داراى اهميتاند. چنانكه اشاره شد «ارسطو» در خطابه آنها را جزء مؤلفههاى سعادت مىداند اما در «اخلاق نيكوماخوس» آنها را ابزار مناسبى براى تحصيل سعادت مىداند; ولى براى حكيمانى مثل «سقراط» اصولا «خيرات بيرونى» (25) شان و منزلتى در نيكبختى آدمى ندارد. «سقراط» در بسيارى جاها استدلال مىكند كه وجود فضيلتها براى رستگارى انسان كافى است و بدون خيرات بيرونى هم نيكبختى قابل تحصيل است. در رساله «اوتودموس» سقراط حتى نام خيرات را هم از آن دريغ مىدارد (26) . تصور «سقراط» از ذات انسان به عنوان گوهرى عقلانى خاستگاه چنين برداشتى از سعادت گرديده است. «افلاطون» شاگرد نامدار «سقراط» هم، كه به تعبير نراقى جزء حكماى متقدم بر «ارسطو» است، نيكبختى آدمى را در اشتغال به علم «مثل» مىداند و تفسيرى عقلانى و كلى از سعادت مىدهد و براى امور مادى مانند ثروت و شهرت در قياس با امور مجرد و كلى بهايى قائل نمىشود. «ارسطو» كوشيد تا با واقع نگرى، سهم خيرات بيرونى و حتى بخت و اتفاق را در نيكبختى آدمى نشان دهد; ولى بعدها در دوره يونانى مآبى گروههاى مختلفى مانند «رواقيان» به شدت به دفاع از ديدگاه «سقراط» پرداختند و حتى خيرات بيرونى را مانع نيكبختى آدمى قلمداد كردند (27) . 5. اينك به بررسى تطبيقى ديدگاه نراقى و ارسطو درباره سعادت مىپردازيم: ديدگاه كلى اخلاقى نراقى مانند «ارسطو» فضيلتگرايانه است. هر چند اخلاق فضيلتگرايانه در فلسفه اخلاق جديد براى اشاره به ديدگاه خاصى در ميان نظرهاى مختلف اخلاقى به كار مىرود، اما همانطور كه «السدير مك اينتاير» مىگويد در فلسفه يونانى فضيلت همان شكوفايى و مزيت است. و اخلاق هم چيزى جز شكوفايى و برترى شخصيت انسان نيست; در نتيجه، هر نظريه اخلاقى، ساختار فضيلتگرايانه دارد. «مك اينتاير» مؤلفههاى اصلى اخلاق ارسطو (فضيلتگرايانه) را چهار چيز مىداند (28) كه در اينجا ما به مقايسه برخى از آنها با ديدگاه نراقى مىپردازيم: الف) سعادت، كه هدف نهايى هر انسانى است، بدون فضيلتحاصل نمىآيد ربط فضيلت و سعادت يكى از مشخصههاى اساسى اخلاق «ارسطو» است. براى ارسطو سعادت كه همان شكوفايى ويژگى خاص انسان يعنى خردورزى است در فضيلتهاى مختلف ظهور و نمود مىيابد; از اين رو، جز از راه آراستگى به فضيلتها نمىتوان به سعادت دستيافت. ملامهدى نراقى دقيقا براين نكته تاكيد دارد: «فضيلتهاى اخلاقى از عوامل نجات و رساننده به رستگارىاند و رذيلتهاى اخلاقى از عوامل تباهى انسان و موجب شقاوت و بدبختى ابدىاند، پس پاكى از رذيلت و آراستگى به فضيلت، جزء مهمترين وظايف است و حيات سزاوار آدمى بدون آنها ممكن نيست، پس بر هر خردمند كوشايى لازم است در كسب فضيلتهاى اخلاقى كه همان حد وسطهاى مورد تاييد شرع است و نيز اجتناب از رذيلتها كه همان انحرافهاى از حد وسط است، كوشش نمايد. اگر در اين جهت كوتاهى نمايد به هلاكت ابدى گرفتار خواهد شد» (29) . ادامه دارد پي نوشت ها : 1) به گفته «راغب اصفهانى» خلق و خلق از ريشه واحدى هستند كه اولى به حالتهاى ظاهرى خلقت انسان و دومى به حالتهاى روحى او گفته مىشود. ر.ك: راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، ص 159. 2) نراقى، محمدمهدى، جامع السعادات، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، ج 1، ص 22. 3) همان، ص 5. 4) همان، ص 10. 5) امام خمينى، شرح حديث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ سوم، 1377، ص 12. 6) همان، ص 13. 7) نراقى، جامع السعادات، ص 95. 8) همان، ص 5. 9) همان، ص 36. 10) همان. 11) همان، ص 37. 12) همان. 13) ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، انتشارات طرح نو، 1378، ص17. 14) همان، ص 21. 15) همان، ص 31. 16) همان، ص 36. 17) همان، ص 30 و 31. 18. contemplation. برخى از شارحان ارسطو در عصر جديد مانند هاردى وكنى و هينامن از اين ديدگاه دفاع مىكنند ر.ك: Hardi, W.F.R, The Final Good in Aristotle|s Ethics in Aristitle : A collection of critical Essas, ed. J.M.E. Moravcsil, New York, 1967. 19. dominant end. 20) ر.ك: ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، كتاب دهم (فصل 7 و 8)، ص 388- 394. 21. inclusive end. 22) ر.ك: نوسبان، مارتا، ارسطو، ترجمه عزت الله فولادوند، طرح نو، 1374، ص 99 و 100. 23. Cooper, John, Aristotle on the Goods of Fortune, Philosophical Review, N. 94,1985. p. 283-288. 24. see Rhe, 1360, b 14-25. 25. External Good. اصطلاحى كه ارسطو براى تفكيك خيرات روحى و درونى از خيرات ديگر بهكار مىبرد. ر.ك: ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ص 34. 26. see: Plato, Euthydemus, 280 b - 281 b. 27) براى آشنايى اجمالى با ديدگاههاى فيلسوفان يونانى درباره اخلاق ر.ك: تاريخ فلسفه اخلاق غرب، ويراسته لارنس سى بكر، ترجمه گروهى از مترجمان، انتشارات مؤسسه پژوهشى و آموزشى امام خمينى، 1378، ص 13 تا 57. 28) السيدير مك اينتابر، اخلاق فضيلت مدار، ترجمه حميد شهريارى، مجله نقد و نظر، سال چهارم، شماره اول و دوم، زمستان و بهار 1376- 1377، ص 300- 386. 29) نراقى، جامع السعادت، ج 1، ص 9. منبع:www.naraqi.com
#دین و اندیشه#
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 346]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها