محبوبترینها
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
چه مواردی بر قیمت کابین دوش حمام تاثیر دارند؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1798174261
وقف نامهي موقوفات سرداران قزويني در ايروان
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
وقف نامهي موقوفات سرداران قزويني در ايروان نويسنده: عمادالدين کازروني معرفي سندسند حاضر وقفنامهاي است که در تاريخ جماديالاول 1233 به شکل طوماري به طول 5ر184 و عرض 5ر44 سانتيمتر تنظيم شده ا ست. سند به خط شکسته نستعليق و بر پنج بند کاغذ فرنگي نوشته شده است. غير از بندهاي ذکر رقبات و مصارف موقوفه که در ميان سطور 20 تا 24 آمده، سند داراي 34 سطر است.از صدر سند تا شروع متن 35 سانتيمتر فاصله ميباشد که با تزيين پر شده است. اين سند از معدود وقفنامههايي است که بدين سان با گل و بوته تزيين شده است. با توجه به دو مهر سربند اول سند به نظر ميرسد تزيين آن همزمان يا بعد از سال 1233 انجام شده باشد. اما رقم و تاريخ ذکر شده در ميان تزيينات صدر سند »محمدباقر، سنه 1150« ميباشد.وقفنامه داراي يک سجل و چهار مهر در بالا و تعداد 12 مهر شهود در حاشيه سمت راست پايين سند ميباشد. مهر واقفان نيز در سربند و در پايان وقفنامه آمده است. اصل سند متعلق به آقاي دکتر خرومي است که چند سال پيش براي تهيهي عکس و کپي در اختيار مجلهي وقف ميراث جاويدان و بايگاني مرکزي سازمان اوقاف قرار گرفته است.رونوشتهايي از اين وقفنامه نيز در آرشيو مرکزي سازمان اوقاف به شمارهي لوله 181 و پروندهي 11/م قزوين نگهداري ميشود.نام واقفان در اين سند محمدحسن خان و محمدحسين خان فرزندان بهرام قلي بيگ قاجار قزوين1)ذکر شده است. نوع وقف، خاص و عام است و سه وقفنامه را به اين شرح دربر ميگيرد:الف. يک ششم از 22 روستا واقع در بلوک سورملو، کرني وادي و کرني باسار بر مشهد امام حسين بن علي (ع) در کربلا وقف شده و درآمد اين بخش موقوفه براي روشنايي بقعهي حضرت سيدالشهدا و حضرت عباس (س)، فقرا و ساکنين کربلا، خدام بقعه، طلاب مدرسهي واقفان در کربلا، پيشنماز و مدرس آن مدرسه و نيز در وجه حقالتوليه و حافظ وقفنامه اختصاص يافته و توليت آن برعهدهي مجتهد جامعالشرايط کربلا گذاشته شده است.ب. واقفان سهم مساوي خود از پنج ششم بيست و دو روستا را بر يکديگر و سپس اولاد ذکور يکديگر وقف کردهاند. توليت اين بخش از موقوفه بعد از واقفان برعهده ارشد اولاد ذکور واقفان است. اين نوع وقف که براي جلوگيري از شبههي وقف بر نفس بدينسان شکل گرفته، احتمالا براي استفاده از معافيتهاي مالياتي يا حفظ همبستگي ميان اين دو برادر و خانوادهي آنان انجام شده است.ج. وقف سوم نيز واقفان چهار دانگ قريه چهارباغ واقع در قرختلاغ از نواحي چخور سعد ايروان را بر فقرا، ضعفا، مساکين و ابناءالسبيل کربلا وقف کرده و توليت اين موقوفه را بعد از خود به مجتهد جامعالشرايط کربلا مفوض کردهاند.زندگي نامه واقفان1. محمدحسين خان قاجار قزويني مشهور به سردار ايرواني در حدود سال 1155 ه ق متولد شد. زماني که فتحعلي شاه استاندار فارس بود، وي يوزباشي غلامان خاصه بود. در سال 1213-1212 در ماجراي به تخت نشستن فتحعلي شاه و نزاع بر سر حکومت، وي سرکردهي سپاه او بود. در سال 1217 حکومت نيشابور و سرداري خراسان بر عهدهي او گذاشته شد. در سال 1221 به تهران احضار شد و به رتبهي سرداري و سپهسالاري ارتقا يافت و به سرداري ايروان منصوب شد. وي در جنگهاي پياپي ميان روس و ايران تا سال 1243 به همراه برادرش محمدحسن خان مشغول نزاع با روسها بود و رشادتهاي بسيار از خود نشان داد. او مجددا تا سال 1245 حکومت خراسان را برعهده داشت. پس از آن به رياست ايل بختياري تعيين شد اما در همين سال در سن 90 سالگي درگذشت.2)2. محمدحسن خان سردار ملقب به ساري اصلان (شير زرد) و معروف به باباخان در بيشتر مسؤوليتهايش در خراسان و نيز در نزاعهاي ايران و روس به همراه برادر بود. در سال 1243 که ايروان پس از چهار ماه محاصره به دست روسها افتاد، پس از پايداري بسيار به دست روسها اسير، و به تفليس فرستاده شد.وي پس از عهدنامهي ترکمنچاي آزاد، و مجددا به سرداري خراسان منصوب شد.در سال 1265 به حکومت شهر يزد و پس از آن در سال 1268 حکومت کرمان و بلوچستان نيز بر قلمرو او افزوده شد. محمدحسن خان سرانجام در سال 1271 در کرمان درگذشت. جنازه او به نجف اشرف منتقل شده و در رواق حضرت علي (ع) به خاک سپرده شد.3)لازم به يادآوري است که رقبات موقوفهي حاضر و نيز تمامي اموال و داراييهاي اين دو برادر شجاع و خير براساس بند دوازدهم عهدنامهي ننگين ترکمنچاي مصادره گرديده است.4) محمدحسن و محمدحسين خان، سرداران قزويني علاوه بر موقوفات ايروان، داراي موقوفات ديگري نيز هستند که به برخي از آنها اشاره ميگردد:مسجد، مدرسه و کتابخانهي حسن خان سردار در کربلااين مدرسه به همراه يک مسجد و کتابخانهي عمومي در سال 1180 هجري بنا شده است. مدرسه در شما باروي صحن مطهر، در نزديکي يکي از دروازههاي ورودي صحن و در آغاز بازار بزرگ کربلا قرار دارد. اين مدرسه از شهرت فراواني در تاريخ کربلا برخوردار است؛ زيرا بزرگترين مدرسه ديني کربلا تا سالهاي اخير بوده و ساختمان آن از زيبايي خاصي از لحاظ مهندسي و کاشيکاريهاي نفيس برخوردار است. اين کاشيها که بر آنها آيات قرآن و احاديث نوشته شده بود بر سردر ورودي و گرداگرد مدرسه ديده ميشد. اين مدرسه داراي موقوفات بسيار زيادي بود که از محل درآمد آنها مخارج مدرسه و کمکهاي مالي به طلاب تأمين ميشد. ساختمان مدرسه متجاوز از يک قرن مورد استفادهي حوزهي علميه و طلاب علوم ديني در کربلا بوده و در اين سالها صدها نفر در آنجا به درس و آموزش مشغول بودهاند. بعضي از مورخين آوردهاند که سيد جمالالدين اسدآبادي مدتي در اين مدرسه به تحصيل پرداخته است [تراث کربلا، ص 202] در 16 محرم سال 1368 هجري بخش عمدهي اين مدرسه به همراه موقوفات آن که عبارت از تعداد فراواني مغازه بود بر اثر توسعهي فلکهي اطراف حرم تخريب شد. در همين تاريخ باقي ماندهي زمين مدرسه به همت نيکوکاران و علماي دين بازسازي شد و تا سالهاي اخير پيش از حوادث سال 1412 هجري پا برجا بود.5) اين مسجد و مدرسه اگرچه به نام محمدحسن خان سردار شهرت دارد اما به تصريح وقفنامهي حاضر توسط هر دو برادر ساخته شده است (سطر 27).آب انبار سردار در قزويندر انتهاي جنوبي محلهي قملاق و به فاصلهي کمي در شمال غربي سلطان سيد محمد، روبه روي مدرسهاي به همين نام واقع شده و يکي از آبانبارهاي مهم قزوين به شمار ميرود و از حيث عظمت بنا و ظرافت ساختمان در رديف آبانبار حاج کاظم است. از بالا تا پايين 37 پله دارد که چهار شير در آن به کار رفته، انبار آن مسقف به چهار گنبد و چهار بادگير يا بخارکش است ازارهي پلکانش تمام سنگ و نمايش با آجرهاي کاشي تزين يافته است.اين آبانبار داراي کتيبهاي بوده است که چند بيت آن نقل ميشود:... به ياد تشنه لب کربلا حسين شهيدامير مشرق و مغرب امام جن و بشرسزد که خطهي قزوين از او به خود نازدچنان که ساحت جنت ز چشمهي کوثر... تمام گشت چو اين برکه در جهان شد طاقکشيده صف پي پاداش قدسيان يک سرچو مايل از پي تاريخ در دعا گفتندنصيب باد به هريک ز زمزم و کوثر (1229)6)آب انبار سردار در قزويناين آبانبار در بيآبترين محلات شهر يعني محلهي راه ري بنا شده و اکنون در کنار خيابان سپه در بخش باختري آن واقع گرديده است. اين آبگير عظيم داراي يک طاق است و ابعاد آن عبارت است از 16 ذرع درازا و 16 ذرع پهنا و 16 ذرع گودي که مجموع ابعاد آن چهار هزار و نود و شش ذرع مکعب ميشود. در وسط طاق بزرگ از خارج يک گنبد مخروطي کوچک از کاشي فيروزه نظير همان که در مسجد سردار بنا شده است ساختهاند. اين آب انبار 48 پله دارد اما روسازي و نماسازي نشده و کتيبهاي ندارد.7)قنات سردار در تهرانبيشتر به نام »آب سردار« معروف است و هنوز هم جريان دارد از اراضي نارمک سرچشمه ميگرفت در امتداد محل کنوني خيابان نارمک پايين ميآمد پس از به کار انداختن آسياب سردار در عمق 8 متري ظاهر شده، خيابان سردار را قطع ميکرد و پس از کمي انحراف وارد قسمت غربي خيابان نارمک ميشد و به سمت جنوب جريان مييافت. در حدود خيابان زرين نعل دو رشته ميشد: يک رشته آن به سمت جنوب ميرفت و پس از قطع خيابان خورشيد در عمق 5ر3 متري در شمال خيابان ژاله (شهدا)، نبش خيابان عينالدوله (ايران) ظاهر ميشد (و ميشود). رشتهي ديگر در امتداد محل خيابان زرين نعل به سمت مشرق جريان مييافت خيابان 17 شهريور را در مقابل محل کارخانه برق در عمق 5ر2 متري قطع ميکرد، از زير کارخانه ميگذشت و در يک صد متر شرق ميدان ژاله (شهدا) به طرف جنوب ميرفت و در اکبرآباد ظاهر ميشد. اين قنات در بهار بين 5 تا 6 سنگ و در پاييز در حدود 4 تا 5ر4 سنگ آب داشت که بعدها به سه سنگ آب کاهش يافت.8)مسجد مدرسهي سردار در قزويناين مدرسه در محلهي ديمج روبه روي آبانبار سردار واقع شده و يکي از مدارس زيبا و ممتاز قزوين است.شکل هندسي آن مربع مستطيل و تقريبا به طول 60 و عرض 40 ذرع است که 2400 ذرع ميشود. ساختمان آن دو اشکوبه، ازارهي آن با سنگ و بقيه با آجر تراش ساخته شده و با کاشيهاي رنگارنگ تزيين يافته است. حجرات آن در دو جانب خاور و باختر مدرسه بنا گرديده به اين ترتيب که در وسط، يک مدرس يا حجرهي بزرگ است و در دو طرف آن دو گوشوارهي باريک قرار دارد که راهرو اشکوب دوم ميباشد. روي هم رفته اين مدرسه داراي 32 باب حجره است. در جنوب مدرسه و متصل به اين مهتابي، مسجدي است که طول آن (از شرق به غرب) 36 و عرض آن 12 ذرع است و سقف آن در روي سه طاق آجري قرار دارد. در بالاي طاق وسطي که بزرگتر از دو طاق ديگر است از خارج گنبد مخروطي شکل کوچکي با کاشي فيروزهاي بنا شده است.در کتيهي سر در مدرسه اشعاري به خط نستعليق ممتاز در سنگ مرمر نقر شده است. سه بيت از اين کتيبه آورده ميشود:... دو کامياب دلاور دو شير گير دليرکه روز جنگ گريزد ز چنگشان رستم... خجسته مدرسهاي دلگشا بنا کردندکه دلکش است و فرحبخش همچو باغ ارمرقم زد از پي سال عمارتش خازناساس کعبهي دين گشت زين بنا محکم (1231)9) از پروندههاي مربوط به سرداران قزويني در بايگاني مرکزي سازمان اوقاف و امور خيريهي تهران نيز اين موقوفات شناخته ميشود:1. وقفي خاص به تاريخ 1231 ه ق که از حيث نوع وقف مشابه وقفنامهي ايروان است و طي آن اين دو برادر 10 روستا در بلوک دشتبي، اشتهارد و بلوک زهرا را بر يکديگر وقف کردهاند.5.2ر1 دانگ از شش دانگ کاروانسراي حاجي رحيم واقع در بازار قزوين براي مخارج ضروري مدرسهي سردار نيز تعزيهداري در آن سال 1240 ه ق وقف شده است (پروندهي شمارهي 11 / م قزوين).3. يک باب حمام واقع در محلهي گوسفند قزوين و در گذر سرکلک و نيز سه دانگ محل مبذر قريهي کهک بر مسجد و مدرسهي سردار در محلهي قملان به تاريخ 1231 ه ق وقف شده است. (پروندهي شمارهي 11/ م قزوين).4. حکم توليتي به تاريخ 1281 ه ق از محمد يوسف بن محمدحسن خان موجود است و طي آن به موقوفهي محمدحسن خان سردار در شهر مشهد براي مصارف مقبرهي پدر واقع در دارالحفاظ اختصاص يافته، اشاره شده است. موقوفه عبارت از 5ر39 سهم از يک تيمچهي شش دانگي واقع در راستهي بازار سرپوشيده است که به محلهي سرشور در محلهي قيصريه منتهي ميگردد (لولهي شمارهي 148).در پايان نيز به يکي ديگر از بناهاي منسوب به سرداران قزويني که در شهر تهران واقع شده و به باغ سردار مشهور بوده، اشاره ميشود. حدود کلي اين باغ به اين شرح بوده است:پيادهروي جنوبي خيابان ژاله از سهراه آن تا چهارراه آب سردار (چهارراه خيابان ايران) حدود 140 تا 160 سال پيش ضلع شمالي باغي بود که ضلع شرقي آن از چهار راه خيابان ايران تا سه راه امين حضور و ضلع جنوبي آن از سهراه امين حضور تا چهارراه سرچشمه (چهارراه سيروس که آن روزها اين قسمت از خيابان سيروس به خيابان نظاميه معروف بود) و ضلع غربي آن از چهارراه سرچشمه تا سهراه ژاله (در امتداد خيابان بهارستان کنوني) قرار داشت.10) متن وقف نامه/1 هو الواقف علي الضمار والمطلع علي السراير/2 بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين/3 حمدي که واقفان مواقف اخلاص و سالکان مسالک اختصاص، در پيشگاه بارگاه مقربان حضرت، به معرض عرض کشانند، و شکري که معتکفان درگاه الوهيت و محرمان دستگاه ربوبيت به مرتبهي قبول رسانند، حضرت واقف السرايري را زيباست که لباس سعادت اساس / 4 توفيق به اندام فيروزبختان دوخته، و چراغ تأييد يافتگان را به روغن ملاطفت خو، افروخته؛ چمن احوال ارباب سداد را به منصهي خرمي رسانيده و گلشن حال اهل فلاح را از نسايم الطاف به نظارت مقرون گردانيده؛ آفتاب مکرمت خود را / 5 پرتوافکن اهل توفيق نموده؛ و ماه مرحمت خويش را از جيب احوال اصحاب تأييد، طالع فرموده؛ مفتاح ابواب سعادت سرمديه را به کف کفايت ايشان نهاده و کليد فيوضات غيبيه را به يد آنها داده؛ گلبرگ تري از شبنم احسانش تازه / 6 و عندليب چمن از بهار پيرايي مکرمتش خوشآوازه است. ثور، گاو کاري است از مزرع قدرتش. سنبله، خوشهاي از خرمن حکمتش. چرخ پير در مزرعهي بندگياش دهقان کهن اساس؛ و ماه نو در دست زارعان صنعش داس، از رود / 7 دل روشن ضميران، آب زلال حکمتبه اراضي معرفت جريان داده، و از چشم چشمهساران، آبهاي فراوان گشاده؛مر او را رسد کبريا و منيکه ملکش قديم است و ذاتش غنيچون ز وجودش کرم آباد شدبند وجود از عدم آزاد شددر هوس اين دو سه ويرانه دهکار فلک بوده گره بر گرهتا نگشود اين کرم وهمسوززلف شب ايمن نشد از دست روزجل جلاله و عم نواله. و مزارع درود خجسته ورود، وقف بارگاه جلال رسول بيهمالي است / 8 که کاخ ايمان به دعايم رسالت او برپاست؛ و اساس اسلام به قوت نبوت او برجا. با رفعت مکانش، عرش، پستترين پايه و باعلو شأنش، کيوان، خاک نشين بند بيمايه. (والشمس والضحي) حسنآبادي از حسن جمالش / 9.(و ينصرک الله نصرا عزيزا) ناصرآبادي از مملکت اقبالش.اي شرف مظهر روحالامينعرش ز اقبال تو کرسي نشينمکه ز فيض نظرت يافت زيبطيبه ز گرد قدمت يافت طيبچشمهي زمزم نمکين از تو شد/10 کنيت جبريل امين از تو شدفيض سحر، نکهت صحراي توزهره، عماري کش زهراي توملک دلم همچو فدک مال اوستتاج سرم خاک ره آل اوست.و صلات صلوات بر آل طيبين و ذريهي طاهرين او باد / 11. که ملک امامت، وقف آن اولاد است و ولايت ولايت ملک. موروثي آن عترت امجاد؛ خصوصا امام والامقامي که رياحين محبت او در دلها تا روز نشور خضرت ده جانهاست، و آب حيات مودتش در حدايق قلوب، جانبخش روانها. / 12. ارقام دقايق حقايق در دفاتر اوراق نگاشتهي اوست، و بذور معارف و عوارف در دلها کاشتهي او؛ بوستان شرع دين به آبياري ميراب ارشاد او خرمآباد است و گلشن ملت حنيفهي اسلاميه از رشحات سحاب افادات او / 13 چون گلستان ارم بنياد؛ صلوات الله عليهم اجمعين.و بعد از حمد الهي و درود حضرت رسالت پناهي - صلي الله عليه و آله - بر عاقل بصير و هوشمند خبير، پوشيده نيست که معمار ازل، کالبد بشر را بيثبات / 14 ريخته و خالق انس و جان، وجود ايشان را از اجزاي متضاده به هم آميخته؛ همه کس را لباس حيات به عاريت دادهاند و منشور عمر هر فردي را طغراي اجلي در عنوان نهادهاند؛ اقاصي و اداني چون موج آب همگي در بحر فنا غوطهورند / 15 و وضيع و شريف جملگي بالمآل خاک و خاکسترند. سلطنت و پادشاهي، منع نزول قضا نمينمايد و حکومت و سرداري به سرداري تيغ قدر، بال همت نميگشايد. در اين عبرتسرا زخارف دنيا موج سراب و نقش بر آب است./ 16 لهذا سبب از تحرير اين کلمات شرعية المقدمات، آن است که در تاريخ ذيل الکتاب، عالي جاهان رفيع و منيع جايگاهان عظمت و حشمت دستگاهان ابهت و جلالت ابتناهان بسالت و نبالت انتماهان فتوت و مروت همراهان / 17 جامعان مکارم دنيوي و اخروي و حاويان محاسن صوري و معنوي، کامل نصابان سعادات يزداني و صاحب نصيبان توفيقات دو جهاني، اميرالامراء العظامان، مقربان الحضرت العلية العاليه و معتمدان الدولة البهية من الافات والبليات - خلف الصدقان مرحمت و غفران پناه جنت و رضوان آرامگاه، متکي ارايک جنان، بهرام قلي بيگ قاجار قزوين / 19 خواهشمند وقفيت املاک و مزارعاتي که در بلدهي چخور سعد ايروان برخي را مجددا احداث و احيا و بعضي را به موافق شرع شريف غرا ابتياع کرده بودند و بلانزاع و مساهمت غير در تصرف داشتند، بوده بنابر استشار و استصواب امناي شرع، / 20 قربتا الي الله و طلبا لمرضاته، وقف مؤبد و حبس مخلد صحيح شرعي نمودند، تمامي و همگي و جملگي يک دانگ از جملهي شش دانگ از کل قراي مفصلهي ذيل را با جميع توابع و کافهي لواحق از اراضي و صحاري آبي و ديمي، بحيث لايستثني منها شيء به عتبهي عليه و مشهد مقدس جناب خامس آل عبا.از جملهي املاک واقعه در بلوک سورملو که حدود همگي در تفصيل ذيل مشخص و معين ميگردد:از جملهي 6 دانگ قريهي حاجيآباد مشهور به داش بورون يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي سرهنگ آباد يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به جنتآباد مشهور به پروانه يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي سيلمان آباد مشهور به ديزج يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به عليآباد عليا مشهور به علي خان يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به عليآباد سفلي مشهور به نظرعلي قشلابي يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به حسنآباد مشهور به داش قراقوينلو يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به نظرآباد مشهور به داش مسيوکلو يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به کمالآباد که من جملهي منضمات نظرآباد است يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به نظامآباد مشهور به ميرزا چوبوقچي يک دانگ.از جلهي 6 دانگ قريهي مدعوه به فيضآباد که من جملهي منضمات تاش مسيوکلوست يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به شريفآباد مشهور به مسيوکلو يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به ناصرآباد مشهور به قوشچي يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به کلي جه يک دانگ.از جملهي املاک ابتياعي واقعه در بلوک کرني وادي که مدار زراعت ايشان از ارس مشروب ميشود:از جملهي 6 دانگ قريهي سردارآباد مشهور به قمشلو يک دانگ.پي نوشت : 1-نام پدر واقفان در منابع تاريخي دورهي قاجار و نيز در سند شماره لولهي 148 بايگاني مرکزي سازمان اوقاف به صورت محمدخان سردار ايرواني آمده است.2- بامداد، مهدي، شرح حال رجال ايران، تهران، زوار، 1371، ج 1، صص 332-329.3- همان، صص 404-401.4-طباطبايي مجد، غلامرضا، معاهدات و قراردادهاي تاريخي در دورهي قاجار، تهران، بنياد موقوفات افشار، 1373، ص 133.5-انصاري قمي، محمدرضا، »موقوفات ايرانيان در عراق، بخش سوم، کربلا« وقف، ميراث جاويدان، ش 7، پاييز 1373، ص 82.6-گلريز، سيد محمدعلي، مينودر يا باب الجنهي قزوين، تهران، دانشگاه تهران، 1337، ص 278.7- همان، ص 279.8- معتمدي، محسن، »آب تهران، تاريخچه، مشکلات و راهحلها«، مجلهي باستانشناسي و تاريخ، سال چهارم، ش 1، شهريور 1369، ص 54.9-گلريز، همان، صص 571-565.10-انوار، عبدالله، »باغ سردار« کتاب تهران، ج 1، تهران، روشنگران، 1370، ص 36.منبع:ميراث جاويدان
وقف نامهي موقوفات سرداران قزويني در ايرواننويسنده: عمادالدين کازرونيمعرفي سندسند حاضر وقفنامهاي است که در تاريخ جماديالاول 1233 به شکل طوماري به طول 5ر184 و عرض 5ر44 سانتيمتر تنظيم شده ا ست. سند به خط شکسته نستعليق و بر پنج بند کاغذ فرنگي نوشته شده است. غير از بندهاي ذکر رقبات و مصارف موقوفه که در ميان سطور 20 تا 24 آمده، سند داراي 34 سطر است.از صدر سند تا شروع متن 35 سانتيمتر فاصله ميباشد که با تزيين پر شده است. اين سند از معدود وقفنامههايي است که بدين سان با گل و بوته تزيين شده است. با توجه به دو مهر سربند اول سند به نظر ميرسد تزيين آن همزمان يا بعد از سال 1233 انجام شده باشد. اما رقم و تاريخ ذکر شده در ميان تزيينات صدر سند »محمدباقر، سنه 1150« ميباشد.وقفنامه داراي يک سجل و چهار مهر در بالا و تعداد 12 مهر شهود در حاشيه سمت راست پايين سند ميباشد. مهر واقفان نيز در سربند و در پايان وقفنامه آمده است. اصل سند متعلق به آقاي دکتر خرومي است که چند سال پيش براي تهيهي عکس و کپي در اختيار مجلهي وقف ميراث جاويدان و بايگاني مرکزي سازمان اوقاف قرار گرفته است.رونوشتهايي از اين وقفنامه نيز در آرشيو مرکزي سازمان اوقاف به شمارهي لوله 181 و پروندهي 11/م قزوين نگهداري ميشود.نام واقفان در اين سند محمدحسن خان و محمدحسين خان فرزندان بهرام قلي بيگ قاجار قزوين1)ذکر شده است. نوع وقف، خاص و عام است و سه وقفنامه را به اين شرح دربر ميگيرد:الف. يک ششم از 22 روستا واقع در بلوک سورملو، کرني وادي و کرني باسار بر مشهد امام حسين بن علي (ع) در کربلا وقف شده و درآمد اين بخش موقوفه براي روشنايي بقعهي حضرت سيدالشهدا و حضرت عباس (س)، فقرا و ساکنين کربلا، خدام بقعه، طلاب مدرسهي واقفان در کربلا، پيشنماز و مدرس آن مدرسه و نيز در وجه حقالتوليه و حافظ وقفنامه اختصاص يافته و توليت آن برعهدهي مجتهد جامعالشرايط کربلا گذاشته شده است.ب. واقفان سهم مساوي خود از پنج ششم بيست و دو روستا را بر يکديگر و سپس اولاد ذکور يکديگر وقف کردهاند. توليت اين بخش از موقوفه بعد از واقفان برعهده ارشد اولاد ذکور واقفان است. اين نوع وقف که براي جلوگيري از شبههي وقف بر نفس بدينسان شکل گرفته، احتمالا براي استفاده از معافيتهاي مالياتي يا حفظ همبستگي ميان اين دو برادر و خانوادهي آنان انجام شده است.ج. وقف سوم نيز واقفان چهار دانگ قريه چهارباغ واقع در قرختلاغ از نواحي چخور سعد ايروان را بر فقرا، ضعفا، مساکين و ابناءالسبيل کربلا وقف کرده و توليت اين موقوفه را بعد از خود به مجتهد جامعالشرايط کربلا مفوض کردهاند.زندگي نامه واقفان1. محمدحسين خان قاجار قزويني مشهور به سردار ايرواني در حدود سال 1155 ه ق متولد شد. زماني که فتحعلي شاه استاندار فارس بود، وي يوزباشي غلامان خاصه بود. در سال 1213-1212 در ماجراي به تخت نشستن فتحعلي شاه و نزاع بر سر حکومت، وي سرکردهي سپاه او بود. در سال 1217 حکومت نيشابور و سرداري خراسان بر عهدهي او گذاشته شد. در سال 1221 به تهران احضار شد و به رتبهي سرداري و سپهسالاري ارتقا يافت و به سرداري ايروان منصوب شد. وي در جنگهاي پياپي ميان روس و ايران تا سال 1243 به همراه برادرش محمدحسن خان مشغول نزاع با روسها بود و رشادتهاي بسيار از خود نشان داد. او مجددا تا سال 1245 حکومت خراسان را برعهده داشت. پس از آن به رياست ايل بختياري تعيين شد اما در همين سال در سن 90 سالگي درگذشت.2)2. محمدحسن خان سردار ملقب به ساري اصلان (شير زرد) و معروف به باباخان در بيشتر مسؤوليتهايش در خراسان و نيز در نزاعهاي ايران و روس به همراه برادر بود. در سال 1243 که ايروان پس از چهار ماه محاصره به دست روسها افتاد، پس از پايداري بسيار به دست روسها اسير، و به تفليس فرستاده شد.وي پس از عهدنامهي ترکمنچاي آزاد، و مجددا به سرداري خراسان منصوب شد.در سال 1265 به حکومت شهر يزد و پس از آن در سال 1268 حکومت کرمان و بلوچستان نيز بر قلمرو او افزوده شد. محمدحسن خان سرانجام در سال 1271 در کرمان درگذشت. جنازه او به نجف اشرف منتقل شده و در رواق حضرت علي (ع) به خاک سپرده شد.3)لازم به يادآوري است که رقبات موقوفهي حاضر و نيز تمامي اموال و داراييهاي اين دو برادر شجاع و خير براساس بند دوازدهم عهدنامهي ننگين ترکمنچاي مصادره گرديده است.4) محمدحسن و محمدحسين خان، سرداران قزويني علاوه بر موقوفات ايروان، داراي موقوفات ديگري نيز هستند که به برخي از آنها اشاره ميگردد:مسجد، مدرسه و کتابخانهي حسن خان سردار در کربلااين مدرسه به همراه يک مسجد و کتابخانهي عمومي در سال 1180 هجري بنا شده است. مدرسه در شما باروي صحن مطهر، در نزديکي يکي از دروازههاي ورودي صحن و در آغاز بازار بزرگ کربلا قرار دارد. اين مدرسه از شهرت فراواني در تاريخ کربلا برخوردار است؛ زيرا بزرگترين مدرسه ديني کربلا تا سالهاي اخير بوده و ساختمان آن از زيبايي خاصي از لحاظ مهندسي و کاشيکاريهاي نفيس برخوردار است. اين کاشيها که بر آنها آيات قرآن و احاديث نوشته شده بود بر سردر ورودي و گرداگرد مدرسه ديده ميشد. اين مدرسه داراي موقوفات بسيار زيادي بود که از محل درآمد آنها مخارج مدرسه و کمکهاي مالي به طلاب تأمين ميشد. ساختمان مدرسه متجاوز از يک قرن مورد استفادهي حوزهي علميه و طلاب علوم ديني در کربلا بوده و در اين سالها صدها نفر در آنجا به درس و آموزش مشغول بودهاند. بعضي از مورخين آوردهاند که سيد جمالالدين اسدآبادي مدتي در اين مدرسه به تحصيل پرداخته است [تراث کربلا، ص 202] در 16 محرم سال 1368 هجري بخش عمدهي اين مدرسه به همراه موقوفات آن که عبارت از تعداد فراواني مغازه بود بر اثر توسعهي فلکهي اطراف حرم تخريب شد. در همين تاريخ باقي ماندهي زمين مدرسه به همت نيکوکاران و علماي دين بازسازي شد و تا سالهاي اخير پيش از حوادث سال 1412 هجري پا برجا بود.5) اين مسجد و مدرسه اگرچه به نام محمدحسن خان سردار شهرت دارد اما به تصريح وقفنامهي حاضر توسط هر دو برادر ساخته شده است (سطر 27).آب انبار سردار در قزويندر انتهاي جنوبي محلهي قملاق و به فاصلهي کمي در شمال غربي سلطان سيد محمد، روبه روي مدرسهاي به همين نام واقع شده و يکي از آبانبارهاي مهم قزوين به شمار ميرود و از حيث عظمت بنا و ظرافت ساختمان در رديف آبانبار حاج کاظم است. از بالا تا پايين 37 پله دارد که چهار شير در آن به کار رفته، انبار آن مسقف به چهار گنبد و چهار بادگير يا بخارکش است ازارهي پلکانش تمام سنگ و نمايش با آجرهاي کاشي تزين يافته است.اين آبانبار داراي کتيبهاي بوده است که چند بيت آن نقل ميشود:... به ياد تشنه لب کربلا حسين شهيدامير مشرق و مغرب امام جن و بشرسزد که خطهي قزوين از او به خود نازدچنان که ساحت جنت ز چشمهي کوثر... تمام گشت چو اين برکه در جهان شد طاقکشيده صف پي پاداش قدسيان يک سرچو مايل از پي تاريخ در دعا گفتندنصيب باد به هريک ز زمزم و کوثر (1229)6)آب انبار سردار در قزويناين آبانبار در بيآبترين محلات شهر يعني محلهي راه ري بنا شده و اکنون در کنار خيابان سپه در بخش باختري آن واقع گرديده است. اين آبگير عظيم داراي يک طاق است و ابعاد آن عبارت است از 16 ذرع درازا و 16 ذرع پهنا و 16 ذرع گودي که مجموع ابعاد آن چهار هزار و نود و شش ذرع مکعب ميشود. در وسط طاق بزرگ از خارج يک گنبد مخروطي کوچک از کاشي فيروزه نظير همان که در مسجد سردار بنا شده است ساختهاند. اين آب انبار 48 پله دارد اما روسازي و نماسازي نشده و کتيبهاي ندارد.7)قنات سردار در تهرانبيشتر به نام »آب سردار« معروف است و هنوز هم جريان دارد از اراضي نارمک سرچشمه ميگرفت در امتداد محل کنوني خيابان نارمک پايين ميآمد پس از به کار انداختن آسياب سردار در عمق 8 متري ظاهر شده، خيابان سردار را قطع ميکرد و پس از کمي انحراف وارد قسمت غربي خيابان نارمک ميشد و به سمت جنوب جريان مييافت. در حدود خيابان زرين نعل دو رشته ميشد: يک رشته آن به سمت جنوب ميرفت و پس از قطع خيابان خورشيد در عمق 5ر3 متري در شمال خيابان ژاله (شهدا)، نبش خيابان عينالدوله (ايران) ظاهر ميشد (و ميشود). رشتهي ديگر در امتداد محل خيابان زرين نعل به سمت مشرق جريان مييافت خيابان 17 شهريور را در مقابل محل کارخانه برق در عمق 5ر2 متري قطع ميکرد، از زير کارخانه ميگذشت و در يک صد متر شرق ميدان ژاله (شهدا) به طرف جنوب ميرفت و در اکبرآباد ظاهر ميشد. اين قنات در بهار بين 5 تا 6 سنگ و در پاييز در حدود 4 تا 5ر4 سنگ آب داشت که بعدها به سه سنگ آب کاهش يافت.8)مسجد مدرسهي سردار در قزويناين مدرسه در محلهي ديمج روبه روي آبانبار سردار واقع شده و يکي از مدارس زيبا و ممتاز قزوين است.شکل هندسي آن مربع مستطيل و تقريبا به طول 60 و عرض 40 ذرع است که 2400 ذرع ميشود. ساختمان آن دو اشکوبه، ازارهي آن با سنگ و بقيه با آجر تراش ساخته شده و با کاشيهاي رنگارنگ تزيين يافته است. حجرات آن در دو جانب خاور و باختر مدرسه بنا گرديده به اين ترتيب که در وسط، يک مدرس يا حجرهي بزرگ است و در دو طرف آن دو گوشوارهي باريک قرار دارد که راهرو اشکوب دوم ميباشد. روي هم رفته اين مدرسه داراي 32 باب حجره است. در جنوب مدرسه و متصل به اين مهتابي، مسجدي است که طول آن (از شرق به غرب) 36 و عرض آن 12 ذرع است و سقف آن در روي سه طاق آجري قرار دارد. در بالاي طاق وسطي که بزرگتر از دو طاق ديگر است از خارج گنبد مخروطي شکل کوچکي با کاشي فيروزهاي بنا شده است.در کتيهي سر در مدرسه اشعاري به خط نستعليق ممتاز در سنگ مرمر نقر شده است. سه بيت از اين کتيبه آورده ميشود:... دو کامياب دلاور دو شير گير دليرکه روز جنگ گريزد ز چنگشان رستم... خجسته مدرسهاي دلگشا بنا کردندکه دلکش است و فرحبخش همچو باغ ارمرقم زد از پي سال عمارتش خازناساس کعبهي دين گشت زين بنا محکم (1231)9) از پروندههاي مربوط به سرداران قزويني در بايگاني مرکزي سازمان اوقاف و امور خيريهي تهران نيز اين موقوفات شناخته ميشود:1. وقفي خاص به تاريخ 1231 ه ق که از حيث نوع وقف مشابه وقفنامهي ايروان است و طي آن اين دو برادر 10 روستا در بلوک دشتبي، اشتهارد و بلوک زهرا را بر يکديگر وقف کردهاند.5.2ر1 دانگ از شش دانگ کاروانسراي حاجي رحيم واقع در بازار قزوين براي مخارج ضروري مدرسهي سردار نيز تعزيهداري در آن سال 1240 ه ق وقف شده است (پروندهي شمارهي 11 / م قزوين).3. يک باب حمام واقع در محلهي گوسفند قزوين و در گذر سرکلک و نيز سه دانگ محل مبذر قريهي کهک بر مسجد و مدرسهي سردار در محلهي قملان به تاريخ 1231 ه ق وقف شده است. (پروندهي شمارهي 11/ م قزوين).4. حکم توليتي به تاريخ 1281 ه ق از محمد يوسف بن محمدحسن خان موجود است و طي آن به موقوفهي محمدحسن خان سردار در شهر مشهد براي مصارف مقبرهي پدر واقع در دارالحفاظ اختصاص يافته، اشاره شده است. موقوفه عبارت از 5ر39 سهم از يک تيمچهي شش دانگي واقع در راستهي بازار سرپوشيده است که به محلهي سرشور در محلهي قيصريه منتهي ميگردد (لولهي شمارهي 148).در پايان نيز به يکي ديگر از بناهاي منسوب به سرداران قزويني که در شهر تهران واقع شده و به باغ سردار مشهور بوده، اشاره ميشود. حدود کلي اين باغ به اين شرح بوده است:پيادهروي جنوبي خيابان ژاله از سهراه آن تا چهارراه آب سردار (چهارراه خيابان ايران) حدود 140 تا 160 سال پيش ضلع شمالي باغي بود که ضلع شرقي آن از چهار راه خيابان ايران تا سه راه امين حضور و ضلع جنوبي آن از سهراه امين حضور تا چهارراه سرچشمه (چهارراه سيروس که آن روزها اين قسمت از خيابان سيروس به خيابان نظاميه معروف بود) و ضلع غربي آن از چهارراه سرچشمه تا سهراه ژاله (در امتداد خيابان بهارستان کنوني) قرار داشت.10) متن وقف نامه/1 هو الواقف علي الضمار والمطلع علي السراير/2 بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين/3 حمدي که واقفان مواقف اخلاص و سالکان مسالک اختصاص، در پيشگاه بارگاه مقربان حضرت، به معرض عرض کشانند، و شکري که معتکفان درگاه الوهيت و محرمان دستگاه ربوبيت به مرتبهي قبول رسانند، حضرت واقف السرايري را زيباست که لباس سعادت اساس / 4 توفيق به اندام فيروزبختان دوخته، و چراغ تأييد يافتگان را به روغن ملاطفت خو، افروخته؛ چمن احوال ارباب سداد را به منصهي خرمي رسانيده و گلشن حال اهل فلاح را از نسايم الطاف به نظارت مقرون گردانيده؛ آفتاب مکرمت خود را / 5 پرتوافکن اهل توفيق نموده؛ و ماه مرحمت خويش را از جيب احوال اصحاب تأييد، طالع فرموده؛ مفتاح ابواب سعادت سرمديه را به کف کفايت ايشان نهاده و کليد فيوضات غيبيه را به يد آنها داده؛ گلبرگ تري از شبنم احسانش تازه / 6 و عندليب چمن از بهار پيرايي مکرمتش خوشآوازه است. ثور، گاو کاري است از مزرع قدرتش. سنبله، خوشهاي از خرمن حکمتش. چرخ پير در مزرعهي بندگياش دهقان کهن اساس؛ و ماه نو در دست زارعان صنعش داس، از رود / 7 دل روشن ضميران، آب زلال حکمتبه اراضي معرفت جريان داده، و از چشم چشمهساران، آبهاي فراوان گشاده؛مر او را رسد کبريا و منيکه ملکش قديم است و ذاتش غنيچون ز وجودش کرم آباد شدبند وجود از عدم آزاد شددر هوس اين دو سه ويرانه دهکار فلک بوده گره بر گرهتا نگشود اين کرم وهمسوززلف شب ايمن نشد از دست روزجل جلاله و عم نواله. و مزارع درود خجسته ورود، وقف بارگاه جلال رسول بيهمالي است / 8 که کاخ ايمان به دعايم رسالت او برپاست؛ و اساس اسلام به قوت نبوت او برجا. با رفعت مکانش، عرش، پستترين پايه و باعلو شأنش، کيوان، خاک نشين بند بيمايه. (والشمس والضحي) حسنآبادي از حسن جمالش / 9.(و ينصرک الله نصرا عزيزا) ناصرآبادي از مملکت اقبالش.اي شرف مظهر روحالامينعرش ز اقبال تو کرسي نشينمکه ز فيض نظرت يافت زيبطيبه ز گرد قدمت يافت طيبچشمهي زمزم نمکين از تو شد/10 کنيت جبريل امين از تو شدفيض سحر، نکهت صحراي توزهره، عماري کش زهراي توملک دلم همچو فدک مال اوستتاج سرم خاک ره آل اوست.و صلات صلوات بر آل طيبين و ذريهي طاهرين او باد / 11. که ملک امامت، وقف آن اولاد است و ولايت ولايت ملک. موروثي آن عترت امجاد؛ خصوصا امام والامقامي که رياحين محبت او در دلها تا روز نشور خضرت ده جانهاست، و آب حيات مودتش در حدايق قلوب، جانبخش روانها. / 12. ارقام دقايق حقايق در دفاتر اوراق نگاشتهي اوست، و بذور معارف و عوارف در دلها کاشتهي او؛ بوستان شرع دين به آبياري ميراب ارشاد او خرمآباد است و گلشن ملت حنيفهي اسلاميه از رشحات سحاب افادات او / 13 چون گلستان ارم بنياد؛ صلوات الله عليهم اجمعين.و بعد از حمد الهي و درود حضرت رسالت پناهي - صلي الله عليه و آله - بر عاقل بصير و هوشمند خبير، پوشيده نيست که معمار ازل، کالبد بشر را بيثبات / 14 ريخته و خالق انس و جان، وجود ايشان را از اجزاي متضاده به هم آميخته؛ همه کس را لباس حيات به عاريت دادهاند و منشور عمر هر فردي را طغراي اجلي در عنوان نهادهاند؛ اقاصي و اداني چون موج آب همگي در بحر فنا غوطهورند / 15 و وضيع و شريف جملگي بالمآل خاک و خاکسترند. سلطنت و پادشاهي، منع نزول قضا نمينمايد و حکومت و سرداري به سرداري تيغ قدر، بال همت نميگشايد. در اين عبرتسرا زخارف دنيا موج سراب و نقش بر آب است./ 16 لهذا سبب از تحرير اين کلمات شرعية المقدمات، آن است که در تاريخ ذيل الکتاب، عالي جاهان رفيع و منيع جايگاهان عظمت و حشمت دستگاهان ابهت و جلالت ابتناهان بسالت و نبالت انتماهان فتوت و مروت همراهان / 17 جامعان مکارم دنيوي و اخروي و حاويان محاسن صوري و معنوي، کامل نصابان سعادات يزداني و صاحب نصيبان توفيقات دو جهاني، اميرالامراء العظامان، مقربان الحضرت العلية العاليه و معتمدان الدولة البهية من الافات والبليات - خلف الصدقان مرحمت و غفران پناه جنت و رضوان آرامگاه، متکي ارايک جنان، بهرام قلي بيگ قاجار قزوين / 19 خواهشمند وقفيت املاک و مزارعاتي که در بلدهي چخور سعد ايروان برخي را مجددا احداث و احيا و بعضي را به موافق شرع شريف غرا ابتياع کرده بودند و بلانزاع و مساهمت غير در تصرف داشتند، بوده بنابر استشار و استصواب امناي شرع، / 20 قربتا الي الله و طلبا لمرضاته، وقف مؤبد و حبس مخلد صحيح شرعي نمودند، تمامي و همگي و جملگي يک دانگ از جملهي شش دانگ از کل قراي مفصلهي ذيل را با جميع توابع و کافهي لواحق از اراضي و صحاري آبي و ديمي، بحيث لايستثني منها شيء به عتبهي عليه و مشهد مقدس جناب خامس آل عبا.از جملهي املاک واقعه در بلوک سورملو که حدود همگي در تفصيل ذيل مشخص و معين ميگردد:از جملهي 6 دانگ قريهي حاجيآباد مشهور به داش بورون يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي سرهنگ آباد يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به جنتآباد مشهور به پروانه يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي سيلمان آباد مشهور به ديزج يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به عليآباد عليا مشهور به علي خان يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به عليآباد سفلي مشهور به نظرعلي قشلابي يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به حسنآباد مشهور به داش قراقوينلو يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به نظرآباد مشهور به داش مسيوکلو يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به کمالآباد که من جملهي منضمات نظرآباد است يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به نظامآباد مشهور به ميرزا چوبوقچي يک دانگ.از جلهي 6 دانگ قريهي مدعوه به فيضآباد که من جملهي منضمات تاش مسيوکلوست يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به شريفآباد مشهور به مسيوکلو يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به ناصرآباد مشهور به قوشچي يک دانگ.از جملهي 6 دانگ قريهي مدعوه به کلي جه يک دانگ.از جملهي املاک ابتياعي واقعه در بلوک کرني وادي که مدار زراعت ايشان از ارس مشروب ميشود:از جملهي 6 دانگ قريهي سردارآباد مشهور به قمشلو يک دانگ.پي نوشت : 1-نام پدر واقفان در منابع تاريخي دورهي قاجار و نيز در سند شماره لولهي 148 بايگاني مرکزي سازمان اوقاف به صورت محمدخان سردار ايرواني آمده است.2- بامداد، مهدي، شرح حال رجال ايران، تهران، زوار، 1371، ج 1، صص 332-329.3- همان، صص 404-401.4-طباطبايي مجد، غلامرضا، معاهدات و قراردادهاي تاريخي در دورهي قاجار، تهران، بنياد موقوفات افشار، 1373، ص 133.5-انصاري قمي، محمدرضا، »موقوفات ايرانيان در عراق، بخش سوم، کربلا« وقف، ميراث جاويدان، ش 7، پاييز 1373، ص 82.6-گلريز، سيد محمدعلي، مينودر يا باب الجنهي قزوين، تهران، دانشگاه تهران، 1337، ص 278.7- همان، ص 279.8- معتمدي، محسن، »آب تهران، تاريخچه، مشکلات و راهحلها«، مجلهي باستانشناسي و تاريخ، سال چهارم، ش 1، شهريور 1369، ص 54.9-گلريز، همان، صص 571-565.10-انوار، عبدالله، »باغ سردار« کتاب تهران، ج 1، تهران، روشنگران، 1370، ص 36.منبع:ميراث جاويدانمعرفي سايت مرتبط با اين مقاله تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 794]
-
گوناگون
پربازدیدترینها