محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1842615870
پلورالیزم دینی و قرآن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
پلورالیزم دینی و قرآن
عدم تعمق کافی در شناخت مفردات قرآن، مبهم جلوه‌دادن قرآن، عدم شناخت دقیق دیدگاه قرآن‌کریم در باب تکثرگرایی و غفلت از ابعاد تکثرگرایی به معنای صحیح قرآنی آن از معایب محتوایی مقاله است که مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
چکیده در بخش نخست این نوشتار، خلاصه‌ای از ترجمه مدخل ارایه شده است. در بخش دوم از دو بعد ساختاری و محتوایی به بررسی مدخل پرداخته شده است. هرچند نویسندگان به معناشناسی مفردات قرآنی، ورود خوبی داشته‌اند، اما فزونی مقدمات بر اصل بحث، جانبداری از برخی گروه‌های خاص دینی و عدم رعایت انصاف علمی در پاره‌ای موارد، مسلم پنداشتن تکثرگرایی نسبیت اندیشانه و نقد آموزه‌های قرآن با آن، از معایب ساختاری است که کار آنان را دچار نقص کرده است. عدم تعمق کافی در شناخت مفردات قرآن، مبهم جلوه‌دادن قرآن، عدم شناخت دقیق دیدگاه قرآن‌کریم در باب تکثرگرایی و غفلت از ابعاد تکثرگرایی به معنای صحیح قرآنی آن از معایب محتوایی مقاله است که مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. کلید واژگان: قرآن، استشراق، تکثرگرایی دینی، دایرة المعارف قرآن لیدن، جین دمن مک اولیف، کلیر وایلد. 1. مقدمه بررسی و نقد آراء و اندیشه‌های مستشرقان پیرامون اسلام، به ویژه قرآن کریم، هم از نظر آشنایی با دیدگاه‌های آنان و هم از نظر پاسخگویی به شبهات آنان ضروری است. در این پژوهش، ضمن بررسی دیدگاه نویسندگان در مورد پلورالیزم دینی از منظر قرآن، اشکالات مطرح شده درباره این موضوع را تجزیه و تحلیل می‌نماییم. 2. معرفی اجمالی نویسندگان مدخل: جین دمن مک اولیف (Jane Dammen McAuliffe) رئیس دانشگاه «برین مور» و استاد تاریخ، محقق شناخته شده و متخصص در سطح بین‌المللی در زمینه مطالعات اسلامی است. علاوه بر انتشار آثار متعدد و مقالات مختلف، کار تدوین دایرة‌المعارف قرآن ِ لیدن را به پایان برده است (کریمی‌نیا، مقاله دایرة‌المعارف قرآن به انگلیسی، گلستان قرآن، 118/29ـ30). برخی از آثار وی عبارت است از: نشست کمبریج در مورد قرآن، مسیحیانِ قرآن، تصویر عیسی مسیح(ع) در اسلام، محمد(ص) و عیسی(ع) (به نقل از: سایت دانشگاه جرج تاون). کلیر وایلد (Clare Wilde) استاد الهیات دانشگاه جرج تاون آمریکا و دانش آموخته مرکز مطالعات الهیات و ادیان است (به نقل از: سایت دانشگاه کاتولیک آمریکا). 3. خلاصه مقاله مفردات قرآنی: دین، ملة، عبادت رایج‌ترین اصطلاح برای «religion»، دین است. اصطلاح فارسی «دِن» معنی «religion» یا «cult» و واژه اکدی «دانو» معنی قضاوت می‌دهد (ر.ک: جفری، واژگان بیگانه). در قرآن واژه عربی دین، هر دو معنی فوق را داراست. «ملت»، اصطلاح دیگری برای «religion» است و در عربی کهن شاهدی برای کاربرد قرآنی آن وجود ندارد. در قرآن «ملة» اشاره به «دین» یا« فرقه» دارد و اغلب نشانگر کیش و عقیده ابراهیم است.واژه‌ای که ارتباط تنگاتنگی با حیطه معنایی دین داشته و سومین اصطلاح عمومی برای «religion» (رویه دینی) است، واژه «عبادة» می‌باشد. به هر حال، معنای این ریشه «ساختن»، «انجام دادن» و «کار کردن» است. (ر.ک: جفری، واژگان بیگانه، 209). اسلام منظور قرآن از اسلام دقیقاً روشن نیست. مهم‌تر اینکه تفاوت روشنی بین ایمان و تسلیم در برابر خدا (اسلام) وجود ندارد. در سایه ابهام زبان قرآنی، این سؤال مطرح می‌شود که آیا غیر مسلمانان، به ویژه یهودیان و مسیحیان، می‌توانند در زمره مؤمنان به شمار آیند؟ قرآن صراحتاً اصرار دارد که اطاعت از خدا شامل اطاعت پیامبرش یعنی محمد(ص) نیز می‌شود. اصطلاحات نشانگر تساهل قرآنی یا دوسو گرایی: اهل الکتاب، ذمه گرچه یهودیان و مسیحیان (بنی‌اسرائیل)، نخستین مصادیق «اهل الکتاب» اصطلاحی هستند، مجوسیان و صابئیان نیز به همراه اینان (اهل الکتاب) در قرآن ذکر شده‌اند (حج/ 17) اهل الکتاب تقریباً مترادف با ذمی یا اهل الذمه می‌باشد. جوامع دینی یهودیان و مسیحیان در قرآن در موارد متعددی آشکارا از«یهودیان» به بدی یاد شده است (بقره/113، 120 و...). واژه یهود یک بار نیز برای تأکید بر یهودی نبودن ابراهیم به کار رفته است (آل‌عمران / 67). اصول و شعائر گروه‌های یهودی نیز در عصر محمد(ص) به خوبی مطرح نشده است، اما مسیحیان، بر خلاف انتقاد مکرر قرآن از یهودیان، گاهی اوقات مورد انتقاد قرار گرفته‌اند (مائده/ 82). نقش بارز قبایل یهود در کشمکش محمد(ص) برای تأسیس یک نهاد سیاسی در مدینه بعد از مهاجرت او از مکه آشکار است؛ برای مثال، نویسندگان سیره محمد(ص) نزول آیه دوازدهم سوره آل عمران را که به پیروزی مسلمانان در بدر اشاره می‌کند، جنگی در برابر کافران قلمداد کرده و آیات پنجاه و یکم تا پنجاه و ششم سوره مائده که مؤمنان را به دوست نگرفتن یهودیان و مسیحیان تحریک می‌کند، با مقابله و تبعید قبیله قینقاع مرتبط دانسته‌اند. همچنین آیات 15ـ59 سوره بقره با تبعید بنی نضیر و آیه 33 سوره شعراء با نابودی مردانی از قبیله بنی قریظه مرتبط تلقی کرده‌اند. مواعظ قرآنی پیامبر می‌تواند برای اقناع شنوندگان خویش دست به مبالغه و تحریف حتی توهین بزند، بنابراین نیازی نیست که اشارات منقطع به اصول مسیحی یا یهودی به عنوان شاهد دقیق و روشن از اصول مشخص (یا رسوم دینی) این جوامع لحاظ شود. اشارات قرآن به رفتارهای متقابل بین دینی منابع مسیحی رویارویی محمد(ص) با راهبان مسیحی را در کسوت اطلاع دهنده وی در مورد وحی الهی گزارش می‌کنند. همچنین برخی روایات، کاتب وی را کسی معرفی می‌نمایند که ایمان یهودی را به وی آموخته بود. نجران اعتقاد بر این است که آیه 61 آل‌عمران در پاسخ چالش مطرح شده به وسیله مسیحیان نجران نازل شده است؛ چالشی که طرفین دعوا ادعای خود را ارائه کرده و از خدا برای دروغگویان درخواست بلا یا لعنت می‌کنند. به هر حال، نماینده نجران از رقابت کناره‌گیری کرد و محمد(ص) با آنان معاهده‌ای منعقد نمود و در قبال مالیات سالانه، آزادی آنان را در اعمال عبادی‌شان تضمین کرد. در پی اتحاد قبایل یهودی مدینه با دشمنان مکی محمد(ص) به منظور تضعیف رهبری او در مدینه، تشعب سیاسی منفی به وجود آمد. برخوردهای سختگیرانه نسبت به این قبایل یهود از قبیل اخراج پی‌درپی دو قبیله از قبایل اصلی در 624 و 625م. و قتل عام شدید مردان و به بردگی گرفتن زنان و بچه‌های بنی‌قریظه در 627م ـ ظاهراً مانع از هر گونه برخورد مسالمت‌آمیزی (مانند برخورد با مسیحیان) بین مسلمانان متقدم و یهودیان شده است. با این حال، چشم‌انداز برخوردهای اسلامی یهودی قدیمی کاملاً سرد نیست. شیوه بیان: جدلی و دفاعی گرچه مجادله با مسیحیان از حیث گستردگی و تندی و شدت نسبت به یهودیان کمتر است، اما در تحلیل نهایی، یهودیان و مسیحیان هم پیمان یکدیگر بوده و دوست مؤمنان به شمار نیامده‌اند (مائده / 51). استنتاج یک رفتار قرآنی درباره پلورالیزم دینی قرآن قضاوت واحدی در مورد تکثر گرایی دینی ندارد. از یک سو، اظهاراتی از طرف سخن گویان برجسته دینی مثل یوسف قرضاوی و دیگر حامیان فضیلت دولت اسلامی وجود دارد (قرضاوی، الکلیات وتطبیق الشریعة الاسلامیه) که می‌تواند حمل بر تشویق به آسان‌گیری در مورد سایر ادیان شود. در این قرائت، تکثر دینی مجاز است. در پس عبارات قرآنی که موجودیت ادیان دیگر را به رسمیت می‌شناسد، تصدیق ضمنی ارزش‌های پیروان سایر ادیان نیز به چشم می‌خورد؛ مثلاً اشاره به اینکه مسیحیان به مسلمانان کمک کردند و یهود و مسیحیان دانشی از کتاب مقدس دارند. از دیگر سو، افراطیان معاصری چون اسامه بن لادن در پیروی از مفسرانی مانند ابن تیمیه (م728/1328) و سید قطب (م1966)، آیات مشخصی را (توبه / 9) در حمایت از انکار تکثر ادیان و داوری منفی در مورد غیر مسلمانان مد نظر قرار داده‌اند. در این قرائت، مصالحه شرعی یا قانونی یا همکاری با غیر مسلمانان یا مسلمانان ناصالح جایی ندارد. موضوعات قرآنی از قبیل مجازات اخروی غیر مسلمانان، تقابل آنان با محمد(ص) ، اسلام به مثابه تنها دین صحیح در نظر خدا، تجاوز یهودیان و مسیحیان از حدود دینی خودشان، بخشی از این قرائت انتقادی قرآن از ادیان دیگر و انکار حقانیت تکثر دینی می‌باشد. در پرتو این مباحث متناقض قرآنی، این سؤال باقی می‌ماند که قرآن مسلمانان را در مواجهه با تکثر ادیان به چه رفتاری توصیه می‌کند؟ راهنمایی برای رفتار مسلمانان گرچه آیاتی مانند آیه ششم سوره کافرون (لَکُمْ دینُکُمْ وَلِیَ دینِ)، بر تصدیق وجود تکثر ادیان حمل شده‌اند، تفاسیر گوناگونی درباره مفهوم این آیه وجود دارد. قرآن تصدیق می‌کند که هرکسی حقانیت پیام قرآن را قبول نخواهد کرد. گرچه این موضوع نیز گوناگون تفسیر شده است: محمد(ص) هیچ یک از مکیان را به پذیرش اسلام مجبور نکرد؛ اهل الکتاب و مجوسیان می‌توانند با پرداخت جزیه با آرامش در دولت اسلامی زندگی کنند؛ هرگز اجبار علیه کسی که جزیه پرداخت کند وجود ندارد (طبری، تفسیر، ذیل آیه). بررسی تفسیر اسلامی نشان می‌دهد که قطعاً اختلاف عقاید دینی مورد تجلیل واقع نشده است. این مطلب تا اندازه‌ای به عنوان یک جنبه اجتناب ناپذیر از وجود انسان پذیرفته شده است. مفسران عموماً قرآن را ترغیب کننده ایمان اجباری به اسلام تفسیر نمی‌کنند. اما هیچ مصالحه دروغینی نیز وجود ندارد: آنان که به پیام قرآن اعتنا نمی‌کنند به عذاب قیامت وعده داده شده‌اند. فقراتی که فضایل مردم جوامع دینی دیگر را می‌ستایند، محدود هستند. آیات پنجم و بیست و نهم سوره توبه، شاید معروف‌ترین آیات قرآنی هستند که رفتار متناسب با غیر مسلمانان را تجویز می‌کنند. اما آیات دیگری وجود دارد که کمتر به آنها پرداخته شده است؛ آیاتی که اطلاعاتی در مورد آنچه می‌توان آن را «روش و رفتار قرآنی با غیر مسلمانان» نامید، به دست می‌دهند؛ برای نمونه، آیه 3 سوره مائده: «من دین اسلام را برای شما پسندیدم»؛ آیه 30 سوره روم: «که این است دین حق»؛ آیه 32 همان سوره: «آنان که دین خود را شعبه شعبه کردند و قبایلی شدند»؛ آیه 193 سوره بقره: «با آنان بجنگید تا هیچ فتنهاى نباشد، و دین، برای خدا شود»؛ آیه 2 سوره نور: «در موضوع دین خدا نسبت به آنان رأفتی به خرج نده»؛ آیه 171 سوره نساء: «ای اهل کتاب در دین خودتان غلو نکنید»؛ آیه 26 سوره غافر: «من می‌ترسم که او دین شما را تغییر دهد». به طور کلی، قرآن قضاوتی منفی درباره اهل الکتاب ابراز نموده و ادعا می‌کند که آنان در دین خویش غلو کرده وحتی کتب مقدس خودشان را تغییر داده‌اند؛ بنابراین، مسلمانان باید از آنان ـ و سایر غیر مسلمانان ـ اجتناب کرده، در صورت لزوم با آنان بجنگند. گرچه متن قرآن بر تنبیه آخرتی غیرمؤمنان دلالت بیشتری دارد، مفسران متأخر تمایل دارند همه غیر مسلمانان، حتی اهل کتاب را در طبقه‌ای جا دهند که بنابر قرائتی از قرآن می‌توان رفتاری خصومت‌آمیز در مورد آنان و حتی مسلمانانی که مسلمان حقیقی به شمار نیامده‌اند، تجویز کرد. 4. بررسی و نقد مقاله مطالب مطرح شده در مدخل را در دو بخش ِساختار و محتوا مورد بررسی و نقد قرار می‌دهیم. الف) بررسی ساختاری یک) نقطه قوت نویسندگان مدخل پیش از آنکه وارد اصل بحث شوند، به معناشناسی مفردات قرآنی مرتبط مانند «دین»، «ملة»، «عبادة» پرداخته و گروه‌ها و جوامع دینی موجود در محیط نزول قرآن و زندگی پیامبر(ص) را بررسی و ورود خوبی به بررسی تکثرگرایی از منظر قرآن داشته‌اند. دو) نقاط ضعف اشکالات ما بر مدخل مذکور در این قسمت از قرار زیر است. 1. طولانی بودن مباحث مقدماتی از اصل موضوع همان طور که ذکر شد، پیش از ورود به اصل بحث، مفردات قرآنی مرتبط با موضوع و گروه‌ها و جوامع دینی مورد بررسی قرار گرفته‌اند، گرچه این خود کار مثبتی است و از نقاط قوت مدخل به شمار می‌رود، اما بیش از مورد نیاز به آن پرداخته شده و بخش بیشتر مدخل را به خود اختصاص داده است. 2. فقدان یک بررسی منسجم و جامع در مورد دیدگاه قرآن مباحث مطرح شده با عنوان مدخل یعنی «تکثرگرایی دینی و قرآن»، مطابقت کامل ندارد، زیرا نویسندگان بحث را به حوزه زندگی اجتماعی و رفتاری مسلمانان نیز کشانده‌اند و علاوه بر بررسی موضوع از دیدگاه قرآن ـ آن هم نه دقیق و جامع ـ به بررسی آن در حوزه رفتاری مسلمانان و از دیدگاه مفسران نیز اقدام نموده‌اند؛ به همین دلیل، فقدان یک بحث منسجم نظری برای دریافت عمیق دیدگاه قرآن در زمینه تکثرگرایی قرآن ملموس و آشکار است. 3. مسلم و صحیح پنداشتن تکثرگرایی مبتنی بر نسبیت اندیشی و مقایسه قرآن با آن امروزه در مغرب زمین، دیدگاه رایج و غالب در مورد «تکثرگرایی دینی» همان دیدگاه نسبیت اندیشانه است که با کار و تلاش جان هیک و همفکرانش در دوران معاصر به اوج خود رسیده است (رک: جان هیک، مباحث فلسفه دین). نگارندگان «تکثرگرایی دینی» ـ آن هم تکثرگرایی مبتنی بر نسبیت اندیشی ـ را اصلی مسلم گرفته و قرآن را با آن مقایسه کرده‌اند، حال آنکه قرآن خود بیان کننده عالی‌ترین حقایق و اصول انسانی و معرفتی است. 4. عدم رعایت انصاف علمی در برخی موارد و جانبداری نمودن از برخی گروه‌های دینی خاص نویسندگان در بررسی و گزارش حال یهودیان و مسیحیان حاضر در جزیرة العرب و محیط نزول قرآن بی‌طرفی را رعایت نکرده و حتی قرآن را بی‌هیچ دلیلی، به تحریف و توهین محکوم نموده‌اند. ب) بررسی محتوایی یک. معناشناسی مفردات در معنا شناسی مفردات قرآن اشکالات و نقایصی به چشم می‌خورد؛ از جمله اینکه نگارندگان تلاش وافری در دخیل نشان دادن اکثر این کلمات دارند. 1. اصرار بر دخیل بودن واژه «دین» مهم‌ترین منبع و مستند نویسندگان، کتاب «واژگان دخیل» آرتور جفری بوده است. دلایل وی برای اثبات دخیل بودن واژه مذکور بدین قرار است: الف) استناد به کتاب «شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل» خفاجی و «فقه اللغه »ثعالبی (آرتور جفری، واژگان دخیل، 132). ب) وی ضمن قائل شدن دو ریشه و دو معنای متفاوت برای واژه، شواهدی (کلماتی با تلفظ مشابه) از زبان پهلوی (پارسی میانه) و آرامی مطرح می‌کند مبنی براینکه «دین» به معنای مصطلح دین از زبان فارسی پهلوی و دین به معنای قضاوت از زبان آرامی وارد عربی شده است (همان، 132 و 133). در مورد دلیل نخست جفری باید گفت: خفاجی در کتاب خویش این واژه را بدون هیچ گونه توضیحی در مورد اصل کلمه، در زمره واژگان دخیل آورده است (الخفاجی، 103)، ولی ثعالبی آن را ذیل عنوان «فی ذِکْرِ أسْماءٍ قَائِمَةٍ فی لُغَتَی العَرَبِ والفُرْسِ عَلَى لَفْظٍ وَاحِدٍ» به همراه چند لفظ دیگر آورده است (ثعالبی، فقه اللغه، 316). بدیهی است که این عنوان هیچ گونه دلالتی ندارد که وی دخیل بودن کلمه را پذیرفته باشد. جفری در دلیل دوم خود شواهد خوبی می‌آورد و تا حدود زیادی ذهن را به این سو می‌کشاند که این واژه اصیل نیست، ولی با عنایت به برخی نکات، پذیرش این شواهد دشوار می‌نماید: اول آنکه این واژه در عربی دارای ریشه فعلی است (ابن فارس، ذیل ماده دین). علاوه بر این، هیچ علامتی مبنی بر عجمی در این واژه یافت نمی‌شود. 2. اصرار بر دخیل بودن واژه «ملة» در مدخل مورد بحث، واژه «ملة» با استناد به کتاب «واژگان دخیل» اثر آرتور جفری واژه‌ای بیگانه و مأخوذ از کلمه «ملتا» سریانی قلمداد شده است. گرچه یافتن ریشه این واژه در عربی با ابهاماتی روبه‌روست، اما لغت‌دانان واژه «ملة» را به معنای دین و شریعت آورده‌اند (ابن منظور، ذیل همان ماده). راغب اصفهانی معتقد است این کلمه از املل به معنای املا کردن گرفته شده است (راغب، ذیل همان ماده). نظر راغب مبنی بر ریشه این واژه صحیح است، لکن همان طور که جوهری نیز گفته است، دقیق‌تر این است که بگوییم «ملة» از «مَلِل» به معنای خسته شدن گرفته شده است (جوهری، ذیل ماده دین). 3. اصرار بر دخیل بودن واژه «عبادة» واژه «عباده» در مدخل مورد بحث جزء واژه‌های دخیل به شمار آمده و معانی اصلی آن «ساختن»، «انجام دادن» و «کار کردن» ذکر شده است، به طوری که معنای عبادت کردن از آنها مشتق شده است. اما نظر لغویان خلاف این مطلب را اثبات می‌نماید. ابن فارس معتقد است «عبد» دارای دو وضع و دو معنای متضاد «نرمی و ذلت» و «شدت و غلظت» است (ابن فارس، ذیل ماده عبد). جوهری نیز در صحاح اصل عبودیت را خضوع و ذلت می‌داند و می‌گوید: «و اصل عبودیت خضوع و اظهار خواری است» (جوهری، ماده عبد)، همچنان که در لسان العرب و مفردات نیز همین مطلب آمده است (رک: لسان العرب و مفردات، ذیل ماده عبد). دو. اتهام تحریف، مبالغه و توهین به قرآن برای اقناع مخاطبان خود نویسندگان به طور دقیق مشخص نمی‌کنند که قرآن کریم در چه مواضعی دست به چنین تحریف و توهین و غلوی زده است! بر هیچ محقق منصفی مزاحمت‌ها و شرارت‌های یهودیان و برخی افکار خرافی مسیحیان پوشیده نیست، لذا این اتهام فاقد هر گونه ارزش علمی است و با اندک مراجعه‌ای به کتب معتبر تاریخی و عهدین، حقانیت آیات قرآنی مشخص می‌شود (برای آگاهی بیشتر از پیمان شکنی یهودیان، رک؛ واقدی، کتاب المغازى، 1/65، 68، 174، 141؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، 1/289، 304، جرج کنعان، محمد و الیهودیه 338 ـ340 و برای آگاهی از عقاید نادرست مسیحیان، ر.ک: اناجیل). سه. تأکید کسب آگاهی وحیانی پیامبر(ص) از راهبان مسیحی و آموختن ایمان یهودی از کاتب خویش ادعای فوق این شائبه را در ذهن ایجاد می‌کند که پیامبر(ص) آیات وحی را تحت تأثیر تعالیم و القائات راهبان مسیحی و کاتب خود ساخته و پرداخته است؛ به عبارت دیگر، ممکن است شبهه بشری بودن قرآن به شکلی که گفته شد، مطرح شود؛ شبهه‌ای قدیمی که سابقه آن به آغاز نزول قرآن کریم بر می‌گردد و خود قرآن نیز در برخی آیات به آن پرداخته و پاسخ داده است؛ برای نمونه، در جایی می‌فرماید: (وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یقُولُونَ إِنَّما یعَلِّمُهُ بَشَرٌ) (نحل/103)؛ «به یقین می‌دانیم که آنها می‌گویند که بشری قرآن را به او می‌آموزد». به هر حال پاسخ این شبهه و شبهات مشابه بارها در آیات تحدی قرآن کریم داده شده است و باید گفت این شبهه افکنان هستند که هنوز نتوانسته‌اند حتی با یک سوره قرآن هماوردی کنند، خدای متعال در پاسخ به کسانی که قرآن را ساخته خود پیامبر (بشر) می‌دانند می‌فرماید: (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِین)؛ (یونس/ 38 ـ39) «آیا می‌گویند: او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است بگو: اگر راست می‌گویید، یک سوره مانند آن بیاورید و غیر از خدا، هر کس را می‌توانید به یاری بطلبید. بلکه چیزی را تکذیب کردند که آگاهی از آن نداشتند، و هنوز تأویلش بر آنان روشن نشده است. گذشتگان آنها نیز همین گونه تکذیب کردند. پس بنگر عاقب کار ستمکاران چگونه بود». همان گونه که ملاحظه می‌شود، در این آیات خداوند با یک استدلال کاملاً روشن و منطقی، کسانی را که قرآن را ساخته دست بشر می‌دانند، به مبارزه طلبیده و می‌فرماید: «و اگر از آنچه که بر بنده خود (پیامبر) فرو فرستادیم در تردید هستید، پس اگر راست گویید سوره‌اى از همانندش بیاورید، و گواهانتان را که جز خدایند، فرا خوانید».در این مورد می‌توانید هرکس را به یاری خود خوانده و تلاش کنید. قرآن کریم همین استدلال را در مواضع دیگر نیز مطرح فرموده است (هود/ 113؛ بقره/ 23). در مورد ابی بن کعب نیز که سابقه کیش یهودی را داشت، باید گفت: تاریخ زندگی پیامبر(ص) و نزول قرآن کاملاً نشان می‌دهد که وی در پیشگاه پیامبر اسلام(ص) سِمتی جز شاگردی در محضر آن حضرت نداشته است (رک: معرفت، تفسیر و مفسران، 1/217؛ بابایی، مکاتب تفسیری، 1 / 173-177). چهار: تکثرگرایی دینی و قرآن نگارندگان مدخل گرچه تا حدودی موفق شده‌اند دیدگاه قرآن در مورد تکثرگرایی را دریابند، ولی به نظر می‌رسد به دلیل آنکه مبنای بحث و بررسی آنان، آن نوع تکثرگرایی است که مبتنی بر نسبیت اندیشی بوده است، در فهم کامل دیدگاه صائب قرآن توفیق نداشته و آنچنان که باید نتوانسته‌اند به عمق مطلب راه یابند. برای نقد و بررسی بهتر این دیدگاه بحث تکثرگرایی دینی از منظر قرآن حکیم را در ذیل پی می‌گیریم. الف) تکثرایی در بعد معرفت شناسی قرآن در آیات متعددی تکثرگرایی در بعد معرفت‌شناسی را رد نموده و بر روی آن خط بطلان می‌کشد. 1. (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ...) (توبه/33)؛ «او کسى است که فرستاده‌اش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه دین [ها] پیروز گرداند؛ و گر چه مشرکان ناخشنود باشند».این آیه کریمه هم بر حق بودن آیین اسلام صراحت می‌نماید و هم باطل بودن سایر ادیان را تأیید می‌کند؛ زیرا اگر ادیان دیگر نیز حق باشند و باعث سعادت و نجات انسان می‌گردند، منطقی به نظر نمی‌رسد که خدای متعال خبر از مغلوب شدن آنان و پیروزی اسلام را بدهد. سیاق آیات قبل و بعد نیز به خوبی نشان می‌دهد که منظور آیه همین ادیان تحریف شده است که سابقه الهی و آسمانی بودن را داشته‌اند. در آیات قبل از این آیه می‌فرماید: (قاتِلُوا الَّذینَ لایُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَلایُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلایَدینُونَ دینَ الْحَقِّ... وَقالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقالَتِ النَّصارى الْمَسیحُ ابْنُ اللَّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ...) (توبه/29و32)؛ «با کسانى پیکار کنید که از افرادى هستند، که کتاب (الهى) به آنان داده شده، که به خدا، و به روز بازپسین ایمان نمى‌آورند، و آنچه را خدا و فرستاده‌اش حرام کرده، ممنوع نمى‌دارند، ... و یهودیان گفتند: «عُزَیْر پسر خداست» و مسیحیان گفتند: «مسیح پسر خداست» این سخن آنان است در حالى که با دهانشان [مى‌گویند]، که به گفتار کسانى که قبلاً کفر ورزیدند شباهت دارد، خدا آنان را بکشد...». در آیه بعدی نیز فرموده است: (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ کَثیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَالرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَالَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ) (توبه/ 34)؛ «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! قطعاً بسیارى از دانشمندان (اهل کتاب) و راهبان، اموال مردم را به ناروا مى‌خورند، و (مردم را) از راه خدا باز مى‌دارند. و کسانى که طلا و نقره را مى‌اندوزند، و آن را در راه خدا مصرف نمى‌کنند، پس آنان را به عذابى دردناک مژده ده!». بنابراین، به وضوح روشن است که قرآن حق بودن سایر ادیان را برنمی‌تابد. این مطلبی است که در روایات نیز بدان اشاره شده است در تفسیر عیاشی نیز از امام صادق(ع) در مورد آیه 33 توبه می‌خوانیم: «این گونه می‌شود که همه به حقانیت محمد(ص) اقرار می‌نمایند» (حویزی، نورالثقلین: 2 / 212). 2. (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ...) (آل عمران / 19)؛ «در حقیقت دین [پذیرفته شده] نزد خدا، اسلام است...». در این آیه به صراحت اشاره شده است که دین در نزد خداوند اسلام است. واژه «اسلام» به معنای «تسلیم بودن» است و منظور آیه این است که حقیقت دین چیزی جز تسلیم در برابر خدا نیست و همه انبیاء برای اقامه یک دین که همان اسلام است، قیام کرده‌اند، ولی از لوازم قطعی آیه تسلیم شدن در برابر آیین پیامبر اسلام(ص) و دست کشیدن از سایر ادیان و آیین‌ها می‌باشد؛ زیرا در عصری که پیامبر اسلام(ص) احکام و معارف الهی را از جانب خدا برای مردم به ارمغان آورده است، تسلیم جز با تبعیت از آن حضرت معنا پیدا نمی‌کند. این مطلبی است که سیاق آیات نیز به روشنی بدان اشاره دارد: (... قُلْ لِلَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَالْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا...) (آل عمران/20)؛ «به اهل کتاب و امیین بگو آیا اسلام آوردید؟ اگر تسلیم شدند، حقیقتاً هدایت شدند...». مخاطب این آیه پیامبر گرامی اسلام است: «اگر با تو محاجه کردند، بگو: من و پیروانم تسلیم خدا شدیم». دلالت روشن‌تر اینکه به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که: ای پیامبر! به اهل کتاب و اُمییّن بگو: تسلیم شوند که اگر تسلیم شوند هدایت می‌یابند. سؤال این است که در برابر چه چیزی باید تسلیم شوند؟ قطعاً در اینجا دو فرض بیشتر نمی‌توان قائل شد: اول اینکه در مقابل آنچه که در آیین خود به آنان اعتقاد دارند، تسلیم باشند و به همان عمل کنند و دوم اینکه در برابر پیام و آیینی که پیامبر اسلام(ص) مبلغ آن است، تسلیم شده، مطیع آن حضرت گردند. واضح است که فرض اول نه تنها با محتوا و سیاق این آیات همخوانی ندارد، بلکه با اهداف و مقاصد کلی قرآن کریم نیز در تضاد است و با هدف رسالت پیامبر خاتم(ص) نیز مخالفت دارد. 3. (وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ) (آل عمران/ 85)؛ «و هر کس جز اسلام، دینى بجوید (و برگزیند)، پس از او پذیرفته نخواهد شد؛ و وى در آخرت از زیانکاران است». این آیه نیز با همان توضیحی که در مورد «اسلام» دادیم، دلالتی روشن بر حقانیت دین اسلام دارد. در اینجا نیز علاوه بر دلالت محتوای آیه، سیاق نیز بر مطلب یادشده تأکید دارد. در آیه پیشین فرمود: (قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَما أُنْزِلَ عَلى إِبْراهیمَ وَإِسْماعیلَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْباطِ وَما أُوتِیَ مُوسى وَعیسى وَالنَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (آل عمران / 84)؛ «بگو: به خدا و آنچه بر ما فرو فرستاده شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و (پیامبران از) فرزندان (او) فرو فرستاده شده؛ و آنچه به موسى و عیسى و پیامبران (دیگر)، از طرف پروردگارشان داده شده، ایمان آورده‌ایم. [در حالى که ما] میان هیچ یک از آنان فرق نمى‌گذاریم؛ و ما تنها تسلیم او هستیم». در این آیه مشخص می‌شود همه انبیای الهی در یک مسیر حرکت کرده و سیر رسالت آنان به رسول گرامی اسلام(ص) منتهی شده و پذیرش رسالت آن حضرت و ایمان داشتن به آنچه بر او نازل شده، از اجزای لاینفک «اسلام» بلکه جامع همه تعالیم انبیای پیشین می‌باشد. صاحب تفسیر تسنیم در این‌باره می‌نویسد: «... افزون بر اعتقاد به اصول دین، عمل نیز باید با حجت عصر هماهنگ باشد تا عمل صالح به شمار رود و هر کاری بر اساس شریعت منسوخ، عمل صالح نخواهد بود... قرآن حکیم هدایت اسلام مصطلح (دین پیامبر خاتم(ص) ) را معیار می‌داند و با جمله (فَاِن ءامَنوا بِمِثلِ ما ءامَنتُم) وحدت راه را با ابطال کثرت‌گرایی تنظیم فرموده است» (جوادی آملی، تسنیم: 14 / 733 و734). استاد مطهری نیز در ذیل آیه مذکور می‌گوید: «حقیقت تسلیم در هر زمانی شکلی داشته و در این زمان، شکل آن همان دین گرانمایهای است که به دست حضرت خاتم الانبیاء(ص) ظهور یافته است و لازمه تسلیم خدا شدن پذیرفتن دستورهای اوست» (مطهری، عدل الهی، 253). آیا سوره کافرون مؤید تکثرگرایی است؟ با توجه به موضع گیری کلی قرآن در مقابل کفر و بت‌پرستی و همچنین دقت در محتوای این سوره باید گفت: هدف و معنای حقیقی این آیات، ردّ تکثرگرایی به معنای فوق است، نه اثبات آن؛ به دیگر سخن، قرآن از زبان رسول اکرم(ص) نمی‌فرماید: هم دین شما و هم دین من، حق است تا کثرت مکتب، حق باشد، بلکه کثرت‌گرایی را نفی می‌کند. توضیح آنکه مشرکان مکه به وجود مبارک پیامبر پیشنهاد دادند که یک سال بت‌های ما را بپرستید، ما نیز یک سال خدای شما را می‌پرستیم و نیز سال سوم خدایان ما را پرستش کن، ما نیز سال چهارم، خدای تو را می‌پرستیم. چنان‌که در این سوره، چهار جمله تکرار شده است که ناظر به همین پیشنهاد چهار ضلعی مشرکان حجاز است که در واقع، پیشنهاد تکثرگرایی است (طبرسی، مجمع‌البیان، 10/ 840) خدای متعال به رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: حق ممزوج با باطل، حقیقت خود را از دست می‌دهد. حق باید به گونه‌ای صاف وخالص باشد که هیچ‌گونه بطلانی در قلمرو آن راه پیدا نکند و انضمام باطل به حق، حقّ را باطل می‌کند، نه اینکه باطل را حق کند؛ چنان که اختلاط آب آلوده با آب زلال و شفّاف، هرگز آن را طاهر و زلال نمی‌کند، بلکه آب زلال را نیز آلوده می‌کند (جوادی آملی، دین‌شناسی، 222 و 223). ب) تکثرگرایی در بعد عملی و رفتاری 1. آزادی فکر و عقیده از دیدگاه قرآن کریم پذیرش دین و عقیده قابل اجبار نیست و اختیار آن به تفکر و پذیرش خود شخص نهاده شده است. آیات متعددی در قرآن به این موضوع اشاره کرده‌اند. آیه 256 سوره بقره می‌فرماید: (لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ)؛ «هیچ اکراهى در (پذیرش) دین نیست». از دیگر آیاتی که آزادی انسان در انتخاب مرام و عقیده را به رسمیت شناخته است: (إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً) (انسان/3)؛ «در واقع، ما او را به راه (راست) راهنمایى کردیم، در حالى که یا سپاس‌گزار است، یا بسیار ناسپاس است». 2. صلح‌طلبی قرآن کریم صلح طلبی را یک اصل اساسی و مهم معرفی نموده است: (وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ) (انفال/61). اصل در اسلام بر صلح است و جنگ و نبرد با دشمنان، فقط برای دفاع از حق می‌باشد. علامه طباطبایی می‌گوید: «جهاد در اسلام فقط دفاعی است که به وسیله آن حق مشروع انسانی محفوظ می‌ماند» (طباطبایی، المیزان، 2/61). مرحوم آیت الله معرفت نیز قریب به همین دیدگاه را مطرح نموده است (معرفت، التفسیر الاثری الجامع، 5/91 ـ 96). 3. دعوت به اصول مشترک و همزیستی مسالمت‌آمیز قرآن کریم برای نیل به این تفاهم، اهل کتاب را مورد خطاب قرار داده، آنان را به نقاط مشترک اعتقادی توجه داده است: (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلانُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَلایَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون) (آل عمران / 65)؛ بگو: «اى اهل کتاب! بیایید، به سوى سخنى که میان ما و میان شما یکسان است که: جز خدا را نپرستیم و هیچ چیزى را شریک او قرار ندهیم؛ و بعضى از ما، بعض [دیگر] را ـ به غیر خدا ـ به پروردگارى برنگزینیم» و اگر [از این دعوت] روى برتابند، پس بگویید: «گواه باشید که ما مسلمانیم». در واقع، قرآن با این طرز استدلال به همگان می‌آموزد، اگر نمی‌توانید در تمام اهداف با یکدیگر همکارى کنید، لااقل بکوشید در اهداف مهم مشترک همکارى داشته باشید و زندگی توأم با صلح و صفایی را برای رسیدن به اهداف مشترک در کنار یکدیگر سپری کنید (مکارم شیرزای، تفسیر نمونه، 2/ 94). 4. احترام به انبیاء گذشته و کتب آسمانی قرآن کریم همه انبیاء و کتب آسمانی را هم جهت و هم سو می‌داند و اصولاً تمامی پیامبران را در یک مسیر و یک خط جدایی ناپذیر می‌داند: (قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهیمَ وَإِسْماعیلَ وَ... لانُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (بقره/ 136)؛ «بگویید: «به خدا و آنچه بر ما فرود آمده، و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و (پیامبران از) فرزندان (او) فرود آمده، و (نیز) آنچه به موسى و عیسى داده شده، و آنچه به پیامبران از طرف پروردگارشان داده شده، ایمان آورده‌ایم؛ میان هیچ یک از ایشان فرق نمى‌گذاریم؛ و ما تنها تسلیم او هستیم». بر همین اساس، تمامی انبیای بزرگوار الهی و کتب مقدس آسمانی مورد احترام و تجلیل قرآن هستند. 5. پذیرش حقوق اقلیت‌ها قرآن کریم با صراحت، سیاست کلی اسلام را درباره مراعات حقوق ملل و سایر مذاهب بیگانه چنین بیان مى‌کند: (لایَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ) (ممتحنه/8)؛ «خدا شما را نسبت به کسانى که در مورد دین با شما پیکار نکردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نراندند، منع نمى‌کند که به آنان نیکى کنید و نسبت به آنان دادگرى نمایید؛ [چرا] خدا دادگران را دوست مى‌دارد». بنابراین اسلام برای اقلیت‌های دینی حق حیات شرافتمندانه قایل است؛ البته مشروط بر این اینکه در امنیت و زندگی مسلمانان اخلال ایجاد نکنند. از این‌رو در آیه بعدی می‌فرماید: (إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَأَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَظاهَرُوا عَلى إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (ممتحنه/ 9)؛ «خدا شما را فقط از کسانى که در مورد دین با شما پیکار کردند و شما را ازخانه‌هایتان بیرون راندند و براى بیرون راندن شما همدیگر را پشتیبانى کردند، منع مى‌کند که با آنان دوستى کنید؛ و هرکس آنان را دوست داشته باشد، پس تنها آنان ستمکارند». با توجه به این دو آیه، سیاست کلی اسلام در مورد اقلیت‌های دینی چنین است: تا زمانی که اقلیت‌ها به حقوق مسلمانان تجاوز نکنند و برضد اسلام و مسلمانان توطئه ننمایند، در کشور اسلامی کاملاً آزادند و مسلمانان وظیفه دارند با آنها به عدالت و نیکی رفتار کنند (کریمی نیا، دیدگاه اسلام درباره همزیستی مسالمت‌آمیز، 127ـ128). امیر المؤمنین(ع) در فرمان معروف خود به مالک اشتر می‌فرماید: «و قلب خود را نسبت به ملت خود مملو از رحمت و محبت کن و همچون حیوان درنده‌ای نسبت به آنان مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری! زیرا آنان دو گروه بیش نیستند: یا برادران دینی تواند یا انسان‌هایی همچون تو» (نهج البلاغه، نامه 53). 6. سفارش به جدال احسن قرآن همگان را به اتخاذ بهترین شیوه گفتگو با پیروان اهل کتاب دعوت می‌نماید و می‌فرماید: (وَلاتُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ) (عنکبوت/ 46)؛ «و با اهل کتاب جز به آن (شیوه‌اى) که آن نیکوتر است مناظره نکنید». این آیه به مسلمانان دستور می‌دهد تا با اهل کتاب با ملایمت و نرمی و مدارا رفتار شود. در برابر خشونت و غضب آنها بردباری و آرامش و تأنی نشان داده شود. بدون شک، توصیه قرآن کریم به چنین شیوه‌ای در بحث و مجادله حکایت از احترام به شخصیت انسانی طرف مقابل و قایل شدن نوعی ارزش و کرامت برای اوست: (ادْعُ إِلى سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن) (نحل/125)؛ «با حکمت و پندِ نیکو، به راه پروردگارت فرا خوان، و با آنان به آن (شیوه‌اى) که نیکوتر است، مناظره کن!» (حجتی سید محمد باقر و بلال سلمان، همزیستی ادیان توحیدی از دیدگاه قرآن و حدیث، 32 و 33). ج) تکثرگرایی در باب نجات و رستگاری اگر چه قرآن کریم تکثر گرایی در بعد معرفتی و اعتقادی را برنمی‌تابد و دین اسلام را به عنوان دین حق و پذیرفته شده از جانب خدای متعال مطرح می‌نماید، اما نجات و رستگاری را فقط منحصر در پیروان قرآن و مسلمانان نمی‌داند. از نظر اسلام، مسئله رستگاری و نجات غیر از مسئله حقانیت می‌باشد. کسی که از روی عمد و آگاهی دین حق را انکار نماید، مستحق عقوبت و عذاب است، اما در حالت عکس آن چنین ملازمه‌ای وجود ندارد؛ یعنی چنین نیست که اهل نجات تنها کسانی باشند که به شریعت حق گرویده و به دستورات آن عمل می‌نمایند (حسین‌زاده، درآمدی بر معرفت‌شناسی و مبانی معرفت دینی، 160). این دیدگاه برگرفته از برخی آیات قرآن کریم می‌باشد که در ذیل به آنها اشاره می‌شود. 1. (لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها) (بقره/286)؛ «خدا هیچ کس را، جز به اندازه تواناییش، تکلیف نمى‌کند». بر اساس این آیه، کسانی که آگاهی و وقوف بر حق در وسع و توان آنان نیست در پیشگاه خدای متعال معذورند. علامه طباطبایی; با استناد به این آیه فرموده است: «این آیه همان طور که تکلیف را در جایی که خارج از وسع باشد ساقط می‌کند، ضابطه‌ای کلی نیز در مورد تشخیص عذر و تشخیص آن از غیر عذر می‌دهد. این ضابطه کلی این است که ترک تکلیف مستند به اختیار و اکتساب خود انسان نباشد و او در ترک آن هیچ دخالتی نداشته باشد... اگر جهل و غفلت و ترک تکلیف او به واسطه کوتاهی خود او نبوده، این ترک تکلیف مستند به اختیار او نبوده و گناهکار محسوب نمی‌شود و کار او مخالفت تعمدی و استکبار از حق و انکار آن به شمار نمی‌آید...» (طباطبایی، المیزان، 5/52 ـ 53)؛ بنابراین، کسی که تلاش خود را به کار گرفته. اما به دین حق دست نیافته، معذب نخواهد بود. 2. (إِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَساءَتْ مَصیراً إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ لایَسْتَطیعُونَ حیلَةً وَلایَهْتَدُونَ سَبیلاً فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً) (نساء/ 97ـ99)؛ «در واقع کسانى که فرشتگان، [جان‌هاى] ایشان را بطور کامل گرفتند، در حالى که به خویشتن ستمکار بودند، (فرشتگان به آنان) گفتند: «در چه [حالى] بودید؟» (در پاسخ) گفتند: «ما در زمین، مستضعف بودیم. مگر مستضعفانى از مردان و زنان و کودکان، که توان چاره‌جویى ندارند، و به هیچ راهى رهنمون نمى‌شوند. و آنانند که امید است خدا آنها را ببخشد، و خدا بسیار بخشاینده آمرزنده است». در این آیات کریمه به مستضعفین اشاره شده است؛ همان کسانی که امید عفو و بخشش آنان از سوی خدای متعال می‌رود. گرچه این آیات در ابتدا به کسانی اشاره دارد که به خاطر زندگی در محیط شرک و کفر نتوانسته‌اند بر اساس دین حق عمل نمایند، اما دایره استضعاف فقط به همین مورد خلاصه نمی‌شود و تمام کسانی که به دلیل قصور مکانی، اقتصادی و فکری دچار چنین سرنوشتی شده‌اند، مستضعف به شمار رفته و در پیشگاه خداوند معذورند (همان، 5 / 51 ـ 52). بر این اساس، کسانی که با دین حق جنگ و عناد نداشته‌اند بلکه بر اثر جهل و غفلت از درک حقیقت محروم مانده‌اند، اهل نجات می‌باشند. در روایات معصومان: نیز به افرادی اشاره شده که با اینکه بر دین حق نیستند، اما امید نجات آنان می‌رود. امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید: «مردم شش فرقه‌اند که بازگشت همه آنها به سه فرقه اصلی است: اهل ایمان، کفر و ضلال، و [دیگر] مستضعفان، کسانی که واگذار به امر خدا شده‌اند یا آنان را عذاب می‌کند و یا توبه آنان را می‌پذیرد، و اعتراف کنندگان به گناهانشان کسانی که اعمال نیک و بد را در هم آمیخته‌اند و نیز اهل اعراف» (کلینى، اصول کافی، 2/ 382). نتیجه 1. کوشش نویسندگان در معناشناسی واژگان مرتبط، امری مفید و قابل تحسین است، اما بررسی این کلمات آن چنان که باید عالمانه و دقیق نبوده و می‌طلبید در معناشناسی واژگان قرآنی، تعمق و تتبع بیشتری به کار می‌بردند. 2. تلاش نویسندگان برای بررسی گروه‌های مختلف دینی و ارتباط آن با قرآن، اسلام و رفتار مسلمانان با آنها، بی‌طرفانه نیست و متأسفانه تمایل‌شان برای حمایت از مسیحیان و یهودیان کاملاً محسوس و مشهود است. 3. مدخل «پلورالیزم دینی و قرآن» فاقد بحث منسجم نظری در زمینه تکثرگرایی از منظر قرآن می‌باشد و مبانی نظری قرآن در باب تکثرگرایی آن چنان که شایسته است، ارایه نشده است. 4. مبنای نویسندگان، تکثرگرایی نسبی گرایانه بوده است؛ به همین دلیل، گرچه تا حدّی توانسته‌اند نظر حقیقی قرآن در باره تکثرگرایی را درک کنند، اما در فهم عمیق و صحیح آن توفیق نداشته‌اند. قرآن کریم با شک و تردید و نسبیت در معرفت، فهم و اندیشه موافق نیست و آن را با قاطعیت رد می‌نماید، چرا که پذیرش آن مردود دانستن مدعای خود قرآن است، ولی در مرحله عمل و رفتار همگان را به زندگی مسالمت‌آمیز فراخوانده و به حسن سلوک با پیروان سایر ادیان قائل می‌باشد. آزادی فکر و عقیده، صلح طلبی، دعوت به همزیستی مسالمت‌آمیز، احترام به انبیای گذشته و کتب آسمانی پیشین، نفی نژاد پرستی، پذیرش به حقوق اقلیت‌ها و احترام به آن و سفارش به جدال احسن از جلوه‌های درخشان به رسمیت شناختن تکثرگرایی در بعد رفتاری و عملی از سوی قرآن کریم می‌باشد. از سوی دیگر، قرآن تکثرگرایی را در باب نجات و رستگاری به رسمیت شناخته و فقط قایل به رستگاری مسلمانان نیست، بلکه جاهلان قاصر از سایر ادیان و مستضعفان فکری را نیز در زمره رستگاران می‌داند. فهرست منابع 1. ابن الأثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1965م. 2. ابن فارس، ابوالحسین احمد، مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بی‌جا، 1423ق. 3. ابن منظور محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، نشر دار صادر، چاپ سوم، 1414ق. 4. ثعالبی نیشابوری، ابی منصور بن اسماعیل، فقه اللغه، بیروت، اباء الیسوعیین، بی‌جا، 1885م. 5. جوادی آملی عبد الله، تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر إسراء، 1378ش. 6. جوادی آملی عبد الله، دین شناسی، قم، مرکز نشر إسراء، 1378ش. 7. جوهری، الصحاح فی اللغه، بی‌تا، بی‌جا. 8. حجتی سید محمد باقر و بلال سلمان، «همزیستی ادیان توحیدی از دیدگاه قرآن و روایات»، پژوهش دینی، شماره 13، تابستان 1385. 9. حسین‌زاده محمد، درآمدی بر معرفت‌شناسی و مبانی معرفت دینی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، چاپ سوم، 1387ش. 10. خفاجی، شهاب‌الدین أحمد، شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل، بی جا، مکتبه الوهبیه، 1282ق. 11. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، نشر دار العلم، 1412ق. 12. سید رضی، نهج‌البلاغه، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب(ع) ، 1384ش. 13. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق. 14. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش. 15. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1967م. 16. عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق. 17. فیض کاشانى، محمد محسن ابن شاه مرتضى ابن شاه محمود، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی(ع) ، 1406 ق. 18. قدردان قراملکی، محمد حسن، «مقاله کافر مسلمان و مسلمان کافر»، کتاب نقد، شماره 4 (چاپ دوم)، پاییز 1376ش. 19. کریمی‌نیا، محمد مهدی، «دیدگاه اسلام درباره همزیستی مسالمت‌آمیز»، بصیرت، سال دوازدهم، شماره 35. 20. کریمی‌نیا، مرتضی، دایرة المعارف قرآن به انگلیسی، گلستان قرآن، شماره 118، تیر 1381. 21. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1365ش. 22. کنعان، جرج، محمد و الیهودیه، بیروت، بیسان، 1999م. 23. مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق. 24. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش. 25. مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، 1372ش. 26. معرفت، محمد هادی، التفسیر الاثری الجامع، قم، مؤسسه تمهید، 1387ش. 27. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1374ش. 28. Aaron milavec: didache, the: faith, hope, new jersey, newman press, and 2003. 29. hick, j. Dialogues in the philosophy of religion. London: palgrave, 2001. 30. jeffery, a. The foreign vocabulary of the qur’an. Baroda: oriental institute, 1938. 31. ـ سایت دانشگاه جرج تاون: www.explore. georgetown. edu 32. ـ سایت دانشگاه کاتولیک آمریکا: www.earlychristianity. cua. edu / current / index. Cfm دکتر محمد جواد نجفی (عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم) جواد محمدی (دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه بوعلی سینا منبع: مجله قرآن پژوهی خاورشناسان شماره 13 انتهای متن/
92/11/05 - 00:05
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 31]
-
گوناگون
پربازدیدترینها