واضح آرشیو وب فارسی:تبیان: عدالت توزیعی در اسلام
اسلام، بهعنوان دینی جامع، راهبردها و ابزارهای اجباری و داوطلبانه توزیعی متعددی همچون زكات، زكات فطره، انفاق واجبی بر بستگان فقیر، منیحه و... را جهت جلوگیری از تمركز ثروت در دست عدهای مخصوص و تضمین تأمین نیازهای اولیه و تأمین حداقل معاش برای گذران زندگی تمامی شهروندان ارایه میدهد. در مورد عدالت توزیعی قبل از هر چیز، باید میان دو مفهوم رایج توزیع میان اقتصاددانان تفاوت آشكار گذاشت. اولین آنها توزیع درآمد مبتنی بر عوامل تولید است كه منظور از آن، توزیع درآمد به تناسب عوامل تولیدی دریافت كننده درآمد است. در این مفهوم، درآمد میان اجاره، دستمزد، سود و... تقسیم میشود. تمركز در اینجا روی توزیع درآمد شخصی است. یكی دیگر از نكاتی كه در جنبههای تحلیلی میتواند مفید باشد، تمایز میان دو مفهوم «توزیع» و «بازتوزیع» است.هنگامی كه جامعه فرآیندهای اضافی بازاری یا غیر بازاری را برای اصلاح و تعدیل آن توزیع خاص به كار میگیرد، آن را بازتوزیع (توزیع مجدد) مینامندبه تخصیص درآمدی كه بر اثر مبادلات مورد توافق طرفین در بازار انجام میپذیرد، توزیع اطلاق میكنند. اما هنگامی كه جامعه فرآیندهای اضافی بازاری یا غیر بازاری را برای اصلاح و تعدیل آن توزیع خاص به كار میگیرد، آن را بازتوزیع (توزیع مجدد) مینامند.اهداف اصلی عدالت توزیعی در اسلام عدالت پدیدهای پیچیده و در معرض تفاسیر گوناگون است. به نظر میرسد در اینجا بحث از جنبه نظری مفهوم عدالت مفید نباشد؛ از این رو بهتر است بر جنبههای ویژهای از بحث عدالت تأكید كنیم. لذا به بررسی جایگاه توزیع در شریعت میپردازیم. اهداف اصلی عدالت توزیعی اسلام را میتوان به شكل زیر ترسیم كرد:1ـ تأمین نیازهای اساسی برای همه؛2ـ تقلیل نابرابریها در درآمد و ثروت؛3ـ تزكیه باطنی پرداختكننده و تصفیه اموال؛4ـ تقویت حس برادری میان مردم. طرح اسلام برای توزیع و توزیع مجدداسلام از ابزار و طرحهای متعددی برای توزیع مجدد استفاده میكند. این طرحها و ابزارها در زیر به اختصار بررسی شدهاند، همچنین در این تحلیلها آثار انگیزشی توزیع مجدد مورد توجه قرار گرفته است.
1ـ تحریم بهره و ترویج مشاركت در سود: تحریم بهره و تسهیم سود را میتوان بهعنوان ابزار عمل كننده از طریق فرآیند بازار مورد بررسی قرار داد، بنابراین میتوان اینها را بهعنوان طرحهای توزیعی به حساب آورد. 2ـ تحریم انحصار: انحصار اشكال متعدد دارد. برخی طبیعیاند، برخی مصنوعی و برخی نیز از نظر اجرایی توسط جامعه ایجاد شدهاند. اسلام صراحتا انحصار را ممنوع میداند مگر در مواردی كه ویژگیهای فرآیند تولید آن اقتضا كند.شریعت و فقها (با ذكر مثالها و انحصارهای عصر خودشان) علنا تصریح كردهاند اگر به دلایلی از انحصار گزیر و گریزی نباشد، بر دولت است كه مداخله كرده و بر قیمت محصول نظارت كند. ریشهكنی انحصار بهطور قابلملاحظهای به حذف زمینههای پیدایش اختلاف در درآمد و ثروت كمك میكند. 3ـ راهكارهایی برای توزیع ثروت طبیعی: این ویژگی در اسلام بینظیر است؛ بهویژه وقتی با تمام نظامهای شناخته شده عصر ظهور اسلام مقایسه شود. اسلام در زمینه توزیع ثروت طبیعی ضوابط مشخصی دارد كه به برخی از آنها ذیلا اشاره شده است. 1-3ـ شراكت همه شهروندان در انواع مشخصی از اموال: در حدیثی موثق از پیامبر اسلام(ص) آمده است «مسلمانان در سه چیز شریكند، آب، گیاه و آتش.» انواع دیگری از ثروتهای طبیعی را میتوان با دلیل قیاس تحت این حدیث گنجاند. فهرست مفصلی از قبیل نمك، گوگرد، نفت و... را نیز میتوان بر موارد حدیث افزود. 2-3ـ تحریم نگهداری محل حفاظت شده خصوصی (حصاركشی): قاعده شرعی دیگری نیز به همین نتیجه منجر میشود. «الحماء» بهمعنای دور نگهداشتن مردم از زمینی است كه قبلا حكم مباح را داشت تا تمام منافع سطحی آن زمین كه به كار و هزینه زیادی نیاز ندارد به وی منحصر شود. عمدهترین منافع سطحی چنین زمینی، علف، آب و شكار است. نظام اسلامی حاوی ترتیباتی است كه نقش آنها - طبق تضمین شریعت - تضمین حداقل معاش برای گذران زندگی هر فرد در صورت بروز فقر یا از كار افتادگی استحصاركشی با این نهی حضرت پیامبر تحریم شده است: «هیچ حصری نیست جز برای خدا و رسول او. حصر و دیواركشی در تضاد مستقیم با اصل اشتراك همه مسلمانان در ثروتهای طبیعی سطح زمین و زمینهای فاقد مالك قرار دارد. حرمت حصاركشی بر اصل شراكت صحه میگذارد.» 4ـ ارث: نظام ارث به توزیع مجدد تمام اموال متوفی میانجامد. نقش ارث بر توزیع مجدد به تناسب نظامهای ارثی مختلف، متفاوت است. تحت قانون «توارث بر اساس نخستزادگی» تمام چیزهایی كه به تمركز سرمایه منجر شود به فرزند ارشد تعلق میگیرد. نظام ارثی اسلام موجب تعدد وارثین میشود. در این نظام، وصیت بیش از ثلث اموال یا وصیت ماترك متوفی برای یكی از وارثین قابل قبول نیست. تأثیر این سیستم بر توزیع اموال هویداست و ما وارد جزییات آن نمیشویم. اهمیت اقتصادی توزیع مجدد ناشی از نظام ارث را نمیتوان نادیده گرفت.
بدانگونه كه بولدینگ خاطرنشان كرده است، اگر جامعهای را فرض كنیم كه امید به زندگی در آن، هفتاد سال و ثروت میان ردههای سنی مختلف بالسویه توزیع شده باشد، از این قرار با هر مرگ و میراثی هفتصدویك سرمایه انتقال خواهد یافت. 5ـ زكات: زكات ستون سوم اسلام و وسیلهای بلندمدت با پیامدهای گسترده است.در واقع زكات مجموعهای از راهكارهای توزیع مجدد و نه راهكارهای واحد است، زیرا هر یك از افراد ذینفع در زكات از ویژگیهای متفاوتی برخوردارند. مهمترین ویژگی متمایز زكات بهعنوان یك تكلیف مالی دینی در این است كه زكات مقداری از درآمد و ثروت را از اغنیا به فقرا انتقال میدهد.در حالیكه تكالیف مشابه در سایر ادیان صرفا، جهت تدارك مالی مراسم مذهبی نهادها و مؤسسات دینی یا برای معیشت روحانیان یا تعمیر و نگهداری معابد در نظر گرفته شده است. ویژگی متمایز دیگر زكات از نقش دولت در گردآوری و مصرف آن نشأت میگیرد و این به معنای بهكارگیری اقتدار اجتماعی در جهت توزیع است؛ در حالیكه چنین راه و رسمی پیش از ظهور اسلام متداول نبوده است. سرانجام اینكه شریعت، تفكیك صندوق زكات را از بودجه عمومی كشور لازم دانسته است تا از حقوق فقرا و سایر گروههای ذینفع مراقبت شود. 6- زكات فطره: به عقیده مشهور فقها، زكات فطره بر هر مسلمان اعم از مرد و زن، كوچك و بزرگ و بنده و آزاد واجب است. مهمترین ویژگی متمایز زكات بهعنوان یك تكلیف مالی دینی در این است كه زكات مقداری از درآمد و ثروت را از اغنیا به فقرا انتقال میدهدهر فرد مادامی كه بیشتر از غذای یك روزش را داشته باشد، باید فطره خود و افراد تحت تكفلش را و فطره كسی كه در شب عید نانخور او به شمار میآید، بپردازد. حتی زكات فطره بر كسانی كه از نظر قانونی فقیر به حساب میآیند، واجب است. منتها آنان باید به افراد فقیرتر از خود زكات فطره بپردازند. بدین ترتیب، زكات فطره برای فقیرترین فقرا اختصاص مییابد.7ـ وقف: وقف یا بنیاد خیریه یكی از راههای انتقال درآمد از نسلی به نسل دیگر به منظور اهداف رفاهی است، البته وقف در زمان حیات واقف نیز عملی میشود. هر فردی میتواند بخشی از اموالش را در قالب وقف اعطا كند و درآمد حاصل از آن مال، خواه به صورت خدمت یا پول را میتوان میان اشخاص مستحق توزیع كرد. در تحلیل نهایی، وقف باید به صورت خیریه باشد و ذینفع نهایی آن، افراد مستحق. با این حساب، وقف معمولا چیزی بادوام مانند دارایی غیرمنقول خواهد بود. دارایی كه سوددهی آن به فقرا و نیازمندان برای چندین سال ادامه خواهد داشت. 8- وجوب انفاق بر بستگان: نظام اسلامی حاوی ترتیباتی است كه نقش آنها - طبق تضمین شریعت - تضمین حداقل معاش برای گذران زندگی هر فرد در صورت بروز فقر یا از كار افتادگی است. 9- تضمین تأمین حداقل سطح زندگی برای همه شهروندان از بیتالمال: 1- برخی بر این تصورند كه تضمین حداقل معاش از بیتالمال از اجتهادات تازه علمای مسلمان است؛2- اجرای این تضمین حداقل معاش، ایجاب میكند شرایطی كه تحت آن یك فرد مجاز به استمداد از بیتالمال است، شرح داده شود. تعیین این كه چه كسی مستحق این استمداد است، در حوزه سیاست عمومی جای میگیرد.ترسیم این سیاست بهعهده نظام سیاسی است و بر حسب شرایط و محیط تغییر میكند.به نقل از پنجرهتنظیم برای تبیان: عطاالله باباپور
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: تبیان]
[مشاهده در: www.tebyan.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 986]