تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836308804
ملک در سجده ي آدم (1)
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
ملک در سجده ي آدم (1) نويسنده:دکتر احمد شوقي نوير چکيده اگر درباره ي سجده ي ملائک به آدم (ع) به تفاسير مختلف ( ذيل آيه ي 34 سوره بقره ، يا آيات مربوط ديگر ) مراجعه کنيم متوجه باريک انديشيهاي مفسران و گاه اختلاف نظرشان درباره ي بعضي از مسائل آن مي شويم . در ديوان حافظ فقط يک بار اشاره به اين ماجرا شده است ، و آن در بيتي از غزلي است که اغلب ابياتش به تصريح يا به تلميح ، در خطاب با کسي است که گذشته از آراسته بودن به کمالات ظاهري و باطني ، وصف بارزش آن است که « در حسن او لطفي بيش از حد انساني » در تجلي بوده است ، و همين لطف خاص الهي سبب شده که ملائک در سجده آدم ـ براي پاک داشتن سجده ي خود از هر گونه شائبه ي شرک ـ زمين بوس او را نيت بکنند . هر چند حافظ پژوهان ـ تا آنجا که ما مي دانيم و شرح نظراتشان بيايد ـ به سبب آسان نمايي بيت ، به مسامحه از نکات آن گذشته اند ولي اگر دقت نظر در کار آوريم معني بيت را به علت داشتن بيان اجمالي ، و ناشناخته بودن مخاطب ، و وجود اشارات ، در هاله اي از ابهام مي يابيم ، بدين لحاظ سعي نگارنده ، در اين مقاله بر آن است که دقايق و ظرايف بيت را ، ضمن نقل و بررسي نظرات شارحان ـ تا آنجا که مقدور است ـ بيان کند . واژه هاي کليدي ملک ، سجده ، آدم ، تو. مقدمه از ديرباز ميان مفسران در جايز بودن يا جايز نبودن سجده بر غير خدا ، و نوع سجده و نحوه ي سجده ي ملائک بر آدم ، اختلاف نظر هست . بعضي ، سجده را به غير خدا حرام مي دانند ، و به آيات و احاديثي چند ، از جمله به آيه کريمه ي : « لا تسجدوا للشمس و لا للقمر و اسجدوا الله الذي خلقهن ان کنتم اياه تعبدون » ( 37 فصلت ، 41 ) و حديث نبوي : « انه لا ينبغي السجود الا لرب العالمين » ( ميبدي ، کشف الاسرار ، ج 1 ، ص 144 ) ، استناد مي کنند . صاحبان اين عقيده در توجيه سجده ي ملائک ، به فرمان خدا بر آدم ، متوسل به تعبيرات مختلف مي شوند؛ مثلا اين که ابن مسعود گويد : در آن سجده ، آدم امام بود و ملائک با اقتدا به او ، در حقيقت سجده بر خدا کرده بودند ؛ ( ر ک : ميبدي ، همان ماخذ ) و باز جبائي و ابوالقاسم بلخي معتقدند که آدم در آن سجده قبله بوده ، و ملائک به عنوان قبله بر او سجده کرده بودند . ( طبرسي ، مجمع البيان ، ج 1 ، ص 210 ) ولي ابوالفتوح رازي به دو مناسبت اين اقوال را مردود شمرده است : يکي اينکه فرمان خدا بر ملائک اين بود که سجده بر آدم کنند نه بر امام يا قبله ؛ و ديگر آن که کس نگويد که : « سجدت للقبله » ، يا « للامام » ( رازي ابوالفتوح ، روض الجنان ، ج 1 ، ص 210 ) گروهي ديگر از مفسران ، ميان سجده ي عبادت و سجده ي تکريم فرق قائل شده و سجده عبادت را ، روي بر زمين نهادن ، و خاص خدا ، و حرام بر غير او دانسته اند ، ولي سجده ي تعظيم و تکريم را ، خم شدن و اظهار تواضع کردن ، و جايز بر غير خدا شمرده اند و در اثبات مورد اخير به آياتي از قرآن مجيد ، از جمله بر دو آيه ي زير استناد کرده اند : « و اذ قال ربک للملائکه اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابليس ابي و استکبر و کان من الکافرين » ( 34 البقره 2) ، « و رفع ابويه علي العرش و خروا له ساجدين » ( 100 ، يوسف ،12) ، که آيه ي نخست درباره ي سجده ملائک به فرمان خدا بر آدم ، و اباء و استکبار ابليس است ؛ و آيه ي ديگر درباره ي سجده ي برادران يوسف (ع) بر او و پدر و مادرش . قتاده سجده ي ملائک را بر آدم ، سجده ي اطاعت از فرمان حق ـ دانسته ، و ميبدي هم آن نظر را پسنديده و به صواب نزديک شمرده است ؛ ( ر ک : کشف الاسرار ، ج 1 ، ص 144) طبري گويد که آن سجده ، از نوع سجده ي فضيلت و کرامت بود ؛ بدان مناسبت که خداي تعالي آدم (ع) را خليفه ي خود در روي زمين قرار داده ، و اسماء ( حقايق و نام چيزها ) را به او آموخته بود . ( ر ک : جامع اليان ، ج 1، ص 257 ) به نظر طبرسي نيز آن سجده ، براي گرامي داشت آدم (ع) و بزرگداشت منزلت او ، و مقدم داشتنش بر ملائک بوده است . او بر پايه ي همين آيه ( 34 ، البقره 2 ) ، انبياء را مقدم بر ملائک مي داند ؛ ( ر ک : مجمع البيان ج 1 ، ص 81 ) علامه طباطبايي به استناد دو آيه ي فوق الذکر ، سجده را بر غير خدا ـ مخصوصاً آن زمان که براي تحيت و گرامي داشت باشد ـ جايز مي شمارد ؛ ( الميزان ، ج 1، ص 122) بحث و بررسي (1) : « ملک در سجده آدم زمين بوس تو نيّت کرد که در حسن تو لطفي ديد بيش از حد انساني (ديوان حافظ ، به تصحيح قزويني / غني ، ص 336 ) در روي خود تفرّح صنع خداي کن کابينه ي خدا نما مي فرستمت ( ص 63 ) روي تو مگر آينه لطف الهي است حقا که چنين است و درو روي و ريا نيست ( ص 48 ) بيت نقل شده که مورد بحث ماست ، در ضبط مصراع دومش ، بر اساس بعضي ديگر از نسخ چاپي ديوان حافظ ، اختلافاتي به شرح زير به چشم مي خورد : ـ انجوي : « طوري » به جاي « حدّي » ( ص 272 ) ـ خانلري ، سايه ، عيوضي ، نيساري : « چيزي يافت » به جاي « لطفي ديد » ، و « طوري » به جاي « حدّي » ( به ترتيب ص 946 ، ص 464 ؛ ج 4 ، ص 2542 ، ج 1 ، ص 573 ، ص 413 ) . ـ نسخه ي مصحح ، « پژمان » و « خرمشاهي » ، « خلخالي » موافق است با ضبط نقل شده ، ( ر ک : به ترتيب ص 406 ، ص 477 ، ص 405 ) اين ضبط ها به لحاظ مفهوم کلي ، با هم توافق دارند ، زيرا « طور » هم معني با « حدّ » ، و عبارت است از حد و نهايت چيزي ، ( دهخدا ) با اين وصف « حد » واژه اي مانوس است ولي « طور » در معني ياد شده ، اندکي نامأنوس . و اما واژه « لطف » به لحاظ داشتن معني عرفاني مناسب با مضمون بيت ، ارجح است بر « چيزي » که فاقد آن بار عرفاني است؛ زيرا « لطف» در بيت مورد بحث به معني « دقيقه و خصوصيتي در جمال » است ، که در عين اختصاص به حق ـ تعالي ـ متجلي در حسن ممدوح بوده ، و موجب سجده ملائک ، به فرمان خدا ، بر او شده است ؛ چنان که « لطف » نيز از اسماء افعال الهي است . ( ر ک : دهخدا ، ذيل لطف ، و نيز مقدمه ي قيصري بر فصوص الحکم ابن عربي ، ص 285 ) . به نظر مي رسد که همه ي اين ضبط ها از خود خواجه حافظ باشد ، يعني خواجه ، آن مصراع را نخست به صورت « که در حسن تو چيزي يافت بيش از طور انساني » سروده ، و بعداً براي دلنشين و مأنوس گردانيدن ، آن را به وجه نقل شده در نسخه ي قزويني / غني تغيير داده باشد . در ميان نسخ چاپي مورد دسترس ما ، فقط ضبط قدسي که به صورت « که در حسن تو چيزي يافت غير از طور انساني » است به دو علت نامناسب مي نمايد : « نخست آن که خواجه روي آدمي را به استناد شواهدي چند ، از جمله دو بيت : جلوه گاه صفات الهي مي داند ؛ از اين رو ملائک اگر در آن حسن » ، « چيزي غير از طور انساني » مي يافتند . به سبب مغايرت آن « چيز » با صفات حق ـ تعالي ـ نمي توانستند آن سجده را به نيت خدا بکنند ؛ زيرا فقط آدم (ع) به مدلول حديث قدسي « خلق الله آدم علي صورته » ـ که شرحش بيايد ـ جامع اسماء و صفات الهي است . دوم آن که بر اساس معني کلمه « غير » در « غير از حد انساني » ، احتمال کم و بيش هست ؛ لذا ملائک بر حسني که بر حسب احتمال ، کم از حد انساني باشد سجده نمي کنند . شارحان ديوان حافظ ـ تا آنجا که نگارنده دسترس به آثار ايشان داشته ـ به جز دکتر رکن الدين همايونفرخ ـ يا غالبا از بيان نکات بيت به مسامحه گذشته اند و يا به ذکر تلميح بيت به آيه ي شريفه ي 34 سوره بقره بسنده کرده اند . رکن الدين همايونفرخ غزلي را که بيت مورد بحث جزو آن است در مدح شاه شجاع دانسته است که بر پايه اين نظر ، مراد از کلمه ي « تو » شاه شجاع مي باشد ؛ وي مصرع دوم بيت را به صورت « که در حسن تو چيزي يافت بيش از حد انساني « نقل کرده ، و «چيزي » را تعبير به عشق کرده است : « آدم پس از اين که جان يافت يا جان و روان ، عشق در خميره و قطرتش مخمر گرديد و خداوند براي تعظيم و تکريم مقام عشق به فرشتگان و شيطان فرمان داد که بر آدم سجده کنند و به ستايش او درآيند ، شيطان سرباز زد ... » . ( حافظ خراباتي ، ج 3 ، ص 1643 ) هر چند دکتر غني در جايي از تاريخ عصر حافظ احتمال نداده است که غزل مربوط به بيت مورد نظر در مدح شاه شجاع باشد ، ( ر ک : تاريخ عصر حافظ ، ج 1 ) ولي قرائتي در غزل هست که دلالت دارد بر اينکه آن غزل و به تبع آن ، بيت ما نحن فيه ، به احتمال قوي در مدح شاه شجاع مي باشد . از جمله آن که دو صفت از شاخص ترين صفات شاه شجاع ( تيزهوشي ، و خوش سيما بودنش ) به طور برجسته در آن نمايان است : هوا خواه توام جانا و مي دانم که مي داني که هم ناديده مي بيني و هم ننوشته مي خواني گشاد کار مشتاقان در آن ابروي دلبند است خدا را يک نفس بنشين گره بگشا ز پيشاني چراغ افروز چشم ما نسيم زلف جانانست مياد اين جمع را يا رب غم از باد پريشاني ( 336) که « ديدن ناديده » و « خواندن ننوشته » در آن ، ضمن معني اصلي ( ديدن پنهاني ، و خواندن ننوشته ) تلميح دارد به اينکه شاه شجاع ، مکتب ناديده ، معاني را مي توانست ببيند ، و خط ننوشته قادر بود بخواند ، چنانکه به اين معني در غزلي ديگر ـ که خواجه آن را با تصريح به کينه ي شاه شجاع ( ابوالفوارس ) در مدح وي سروده ـ اشاره رفته است : «ستاره اي بدرخشيد و ماه مجلس شد دل رميده ي ما را رفيق و مونس شد نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد خيال آب خضر بست و جام اسکندر به جرعه نوشي سلطان ابوالفوارس شد» ( ص 113 ؛ ر ک : دکتر غني ، تاريخ عصر حافظ ، ج 1 ، ص 330 ) چشم آدم چون به نور پاک ديد جان و سرّ نامها گشتش پديد چون ملک انوار حق در وي بيافت در سجود افتاد و در خدمت شتافت» ( مثنوي ، دفتر اول ، ص 61 ) خلق ما بر صورت خود کرد حق وصف ما از وصف او گيرد سبق ( مثنوي ، دفتر 4 ، ص 63 ) پي نوشت: 1. در تحرير اين مبحث در نقل ابياتي از حافظ به جز يک مورد مشخص شده- از نسخه مصحح قزويني/غني استفاده شده است. *عضو هيات علمي واحد خوي منبع:نشريه پايگاه نور شماره 4 /ن دکتر غني نيز به نقل از تاريخ حسني احتمال داده است که شاه شجاع در نه سالگي از حفظ کلام الله مجيد فارغ شد . ( تاريخ عصر حافظ ، ج 1 ، ص 324 ) و اما اين که دکتر همايونفرخ ، « عشق سرشت بودن آدم » را سبب تفضيل وي بر ملائک دانسته چندان صائب نمي نمايد زيرا آيه ي شريفه ي « و علم آدم الاسماء کلها ثم عرضهم علي الملائکه » ( 31 ، البقره 2 ) که ميان آيه ي مربوط به اعلام خلافت آدم (ع) « و اذ قال ربک للملائکه اني جاعل في الارض خليفه ... » ( 30 ـ 32 البقره ) و آيه ي مربوط به سجده ي ملائک ـ جز ابليس ـ بر آدم (ع) ( 34 ، البقره ) آمده اشاره دارد بر اين که خداي ـ تعالي ـ آدم را به سبب تعليم اسماء و يا بنا به عقيده ي اهل تجلي ، به سبب جامع گردانيدن بر اسماء و صفات خود ، خليفه ي خويش در روي زمين قرار داده ، و به ملائک فرمان داده که بر وي سجده کنند . چنان که خوارزمي نيز در شرح فصوص الحکم ابن عربي ، « تعليم اسماء » را در آيه ي نقل شده در بالا ، تعبير به اعطاي اسماء و صفات الهيه بر آدم (ع) کرده است : « و آدم الاسماء کلها » يعني به آدم عطا داد حضرت الهي ، به فيض نامتناهي ، اسماء و صفات الهيه را ... » ( ص 341 ) مولوي نيز در اين خصوص ـ با تعبيري نزديک به آن ـ سجده ملائک را بر آدم ، سجده بر نور خدا دانسته که در آدم ظهور کرده بود : گذشته از آيه ي فوق الذکر ، حديث نبوي « خلق الله آدم علي صورته » نيز ـ که پيش تر نقل شد دلالت دارد بر همين جامعيت آدم بر اسماء و صفات الهي ، چنان که خوارزمي در شرح آن گويد : « مراد از « صورت » ، اسماء و صفات الهيه است؛ يعني حق ـ سبحانه و تعالي ـ انسان را موصوف به جميع اسماء آفريد ، بل موصوف به هويت خويش که مختفي است »؛ ( شرح فصوص الحکم ، ص 623 ) مولوي نيز در اين خصوص مي فرمايد : و اما مرجع ضمير « تو » در بيت مورد بحث ، در نوشته ي دکتر استعلامي « محبوب » است ؛ و در نوشته ي دکتر هروي ، « ممدوح » ( رک : به ترتيب ، درس حافظ ، ج 2 ، ص 1197 ؛ و شرح غزلهاي حافظ ، ج 3 ، ص 1944 ) جز ايشان ، ديگر شارحان ـ تا آنجا که بر ما معلوم شده - اشاره به مرجع آن نکرده اند ؛ با اين حال اغلب آنان بر تلميح داشتن بيت به آيه ي 34 سوره بقره ، و يا آيه ي 81 ؛ سوره اعراف اشاره کرده اند .
#فرهنگ و هنر#
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 1843]
-
فرهنگ و هنر
پربازدیدترینها