محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1831264903
جستاری در نهادینه‌سازی ارزش‌های اخلاقی در رسانه
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
جستاری در نهادینه‌سازی ارزش‌های اخلاقی در رسانه
هر نظام سیاسی برای تحقق اهداف، آرمان‌ها، و ارزش‌های مورد نظر خویش، نیازمند ابزارها و سازوکارهای لازم در این زمینه است. امروزه رسانه‌ها می‌توانند نقش بی‌بدیلی در نهادینه‌سازی ارزش‌ها در جامعه ایفا نمایند.
بخش اول چکیده این مقاله با رویکرد تحلیلی و توصیفی به بررسی راهکارهای نهادینه سازی اخلاق در رسانه می‌پردازد. رسانه‌ها در هر نظام سیاسی مهمترین ابزار اشاعه فرهنگ، ارزش‌ها و هنجارهای حاکم و پذیرفته است که موجبات ثبات سیاسی در جامعه را فراهم می‌سازد. رسانه‌ها در یک جامعه برای اینکه در رقابت با رسانه‌های رقیبب بتوانند به حیات خود ادامه دهند، و رضایت مخاطبان را کسب نمایند، چاره‌ای جز بهره‌گیری از شگردها و شیوه‌های گوناگون هنری و جذابیت‌های شکلی، تبلیغی، روان شناختی، برای نفوذ در میان مخاطبان خود ندارند. متأسفانه رسانه‌ها در نظام اسلامی، علی‌رغم برخورداری از محتواهای غنی، به دلیل ضعف ساختاری و فقدان جذابیت‌های لازمِ مخاطب‌پسند، نسبت به رسانه‌های رقیب، اقبال چندانی از برنامه‌های آن نمی‌شود. از این رو، این مقاله، در تلاش است تا راهکارهایی را برای نهادینه‌سازی ارزش‌های اخلاقی در رسانه بیان کند. پیش درآمد نقش رسانه‌های ارتباط جمعی در تعمیق و گسترش اخلاق و ارزش‌های اخلاقی در جامعه و زندگی شهروندان بسیار حائز اهمیت است. این رسانه‌ها در ایجاد نشاط، شور، شوق، مشارکت و بسیج همگانی در مسائل اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و وارد کردن اخلاق در خصوصی‌ترین محیط زندگی افراد نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کنند. به گونه‌ای که با پایبندی این رسانه‌ها به اخلاق، ارزش‌ها و آموزه‌های دینی، مخاطبان علاقمند و سپس مذوب به اخلاق و ارزش‌های اخلاقی خواهند شد؛ فضائل اخلاقی همچون گذشت، ایثار، همیاری، نوعدوستی، فداکاری، راستگویی، حقیقت‌جویی و... و ارائه آن در قالب‌های متنوع رسانه‌ای، مخاطبان را جذب می‌کند. «اخلاق رسانه»، همچون بسیاری از مقولات دیگر نظیر «اخلاق سیاسی» یا «اخلاق اقتصادی» و...، به این معناست که اصحاب رسانه، سیاست و اقتصاد، پایبند به ارزش‌ها و آموزه‌های اخلاقی باشند. برای مثال، سیاستمداری که ارتباط نزدیکی با رسانه‌ها دارد، از توان بسیج عمومی بالایی برای کسب آرای سیاسی مردم برخوردار خواهد بود. چنین فردی زمانی که در یک برنامه تلویزیونی شرکت می‌کند و ادب و اخلاق را رعایت می‌کند و از بداخلاقی اجتناب می‌کند، می‌توان از این طریق، وعده رسانه اخلاقی را نوید داد؛ زیرا به‌صورت غیرمستقیم اخلاق اسلامی را در رسانه ترویج می‌کند. به عکس، سیاستمدارانی که با ارتباط با رسانه‌ها، به ناهنجاری‌ها و بداخلاقی‌های اجتماعی دامن می‌زنند، می‌توان از این طریق، شاهدِ جامعه و رسانه‌ای غیرپایبند به اخلاق اسلامی بود؛ زیرا چنین رسانه‌ای به ناهنجاری‌های اخلاقی در جامعه دامن می‌زند. بنابراین از یک سو، رسانه‌ها و اصحاب و متولیان آنها، باید آنقدر با مسائل اجتماعی، فرهنگی، آداب، ارزش‌ها و اخلاق اسلامی و اجتماعی آشنا باشند که ناهنجاری‌ها و بداخلاقی‌های اجتماعی را در رسانه‌ها منتشر نکنند و از سوی دیگر، باید این رسانه‌ها به اندازه کافی مستقل و بی‌طرف باشند تا اعتبار و منزلت حرفه‌ای خود را حفظ کنند. بدین ترتیب، اگر رسانه‌ای سبکِ کلی در برنامه‌های خود، پایبند به اخلاق اسلامی باشد، به حریم خصوصی دیگران تجاوز نکند، اخلاق، ادب و نزاکت را در محاوره‌ها رعایت کند، به نوعدوستی، همکاری و همایاری عمومی تشویق کند، از ترویج خشونت، و شکستن خطوط قرمز و ترویج ابتذال و بی‌بند و باری اجتناب نماید، و...، این رسانه، رسانة دینی و اخلاقی خواهد بود. این پژوهش به ارائه برخی راهکارها برای نهادینه‌سازی اخلاق و ارزش‌های در رسانه است. نکته مهم اینکه رسانه باید از شگردها و شیوه‌های گوناگونی بهره گیرد تا بتواند توان رقابت با رسانه‌های رقیب را داشته باشد. اصولاً، در عرصه اخلاق، دین و ارزش‌ها و هنجارهای دینی، جذابیت شکل و ظاهر برنامه و محتوای غنی آن، برای ایجاد رغبت و نهادینه‌سازی ارزش‌ها ضروری است. معمولاً محتوای برنامه‌های رسانه‌های سکولار غربی، هر چند فاقد غنای لازم است، اما آنان با بهره‌گیری از جذابیت‌های شکلی، تبلیغی، روان شناختی، همین محتواهای ضعیف را مخاطب پسند می‌کنند. همین مهم نیز باید در رسانه‌ها در نظام اسلامی مورد توجه قرار گیرد. متأسفانه رسانه‌های ما در نظام اسلامی، علی‌رغم برخورداری از محتواهای غنی، به دلیل ضعف ساختاری و فقدان جذابیت‌های لازمِ مخاطب‌پسند، اقبال چندانی از برنامه‌های آن نمی‌شود. حتی برنامه‌های تولیدی غیرهالیوودی، نظیر برنامه‌هایی که در کره و یا ژاپن تولید می‌شود، علی‌رغم ضعف محتوایی، به دلیل جاذبیت‌های لازم، با اقبال فراوانی مواجه شده است. (1) راهکارهای نهادینه سازی به نظر می‌رسد، پرداختن به حوادث تاریخی، بویژه تاریخ اسلام و ارائه الگوهای دینی و اخلاقی، البته با شکل جذاب و بهره‌گیری از سازوکارهای رسانه‌ای، پرداختن به موضوعات روز جامعه اسلامی، بهترین شیوه برای جذب مخاطب، نهادینه‌سازی اخلاق و ارزش‌های اخلاقی و معارف دینی در رسانه است. اصولاً باید با رصد مسائل جامعه اسلامی، و پردازش آنها در قالب‌های گوناگون رسانه‌ای، اقدام به جریان‌سازی و فرهنگ‌سازی نمود و با ترویج ارزش‌های اخلاقی و دینی، دین، اخلاق و فرهنگ ناب دینی را در جامعه نهادینه ساخت. اما مهمترین راهکارهای نهادینه سازی ارزش‌های اخلاقی در رسانه را می‌توان چنین برشمرد: 1. رسانه‌ای که در برنامه‌های گوناگون خود، از جمله گزارش‌ها، رویدادهای سیاسی، فیلم، سریال، اخبار و...، پایبندی خود را به اصول و ارزش‌های اخلاقی نشان می‌دهد، از نظر اکثر مخاطبان، شهروندان و نخبگان سیاسی رسانه دینی و اخلاقی محسوب می‌شود. 2. معمولاً رسانه‌ها، گاهی به شیوه‌های گوناگون و قالب‌های رسانه‌ای تحلیل، گزارش، خبر، تفسیر، فیلم، سریال، گفت‌وگو، مقاله و... و نیز موضوعات خاص اخلاقی را ترویج و یا سوژه خاص اخلاقی را برجسته می‌سازند. همچنین برخی شخصیت‌های اخلاقی و دینی و یا ارزشی را بیشتر از دیگران مورد توجه قرار می‌دهند، گاهی نیز با برجسته‌سازی موضوعات خاص اخلاقی و یا رخدادی خاص، آن را در راستای یک نکته اخلاقی و ارزشی برجسته ساخته، در جامعه ترویج می‌کنند. تأکید بر اصول اخلاقی و برجسته‌سازی و ترویج آن، یا گفتگو و مصاحبه با برخی شخصیت‌ها و یا بیان حوادث خاص با جهت‌گیری خاص، موجب نهادینه سازی اخلاق در رسانه و یا ترویج ارزش‌های اخلاقی در رسانه‌هاست. 3. رسانه‌ها، بویژه از نوع تصویری در بسیاری موارد، در باب موضوعات و یا رویدادهای سیاسی و مباحث اخلاقی جهت‌گیری می‌کنند و موضع خود را به‌عنوان خواست و مطالبات عمومی مطرح می‌کنند. موضع‌گیری در قبال یک رویداد یا حادثه فرهنگی یا اجتماعی، و یا در خصوص یک رفتار ضداخلاقی از جمله این موارد است. گاهی رسانه خود را ناظر و نگهبان جامعه می‌داند و گاهی نیز نسبت به بعضی موضوعات اخلاقی یا فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی موضع منفی می‌گیرد. البته، گاهی هم در نقش خود مبالغه می‌کند. 4. منطق غالب رسانه‌ها، و شیوه ارائه برنامه‌ها از سوی رسانه‌ها، منطق تجاری و صنعتی است. محدودیت‌های ساختاری، ارتباط رسانه را با اهداف رایج فعالیت‌های تجاری می‌آمیزد. البته، در منطق تجاری می‌توان عواطف و احساسات را در عرصه اخلاق تحریک کرد یا حداکثر سود مادی را در عرصه سیاست مورد توجه قرار داد. آنچه در قلمرو عمومی، اجتماعی، فرهنگی و یا اخلاقی مهم تلقی می‌شود، مهارت برقراری ارتباط با مخاطب، تحریک عواطف واحساسات او و نهادینه کردن اخلاق، آشنایی مخاطب با مقولات فرهنگی و اجتماعی در قالب‌های گوناگون رسانه‌ای، از جمله سخنرانی، نمایش، تصویر، فیلم، داستان، طنز، گزارش، خبر و ... است. همه اینها ویژگی‌های معمولی زبان رسانه‌های تجاری است که در پی ترویج اخلاق در رسانه است. 5. همانگونه که هنرپیشگان با هنرنمایی خویش در فیلم‌ها و سریال‌ها و... در پی جذب مخاطب و نیز کسب شهرت هستند، و همانگونه که بازیگران سیاسی رویدادی را به وجود می‌آورند و یا موضوعی را طرح می‌کنند تا به کمک آن، توجه رسانه‌ها و در نتیجه جامعه را به خود جلب نموده، افکار عمومی را به سمت خود جلب نمایند، و پیام و شخصیت سیاسی خویش را در کانون توجه رسانه‌های پر مخاطب قرار دهند، باید در سریال‌ها، فیلم‌ها، داستان‌ها، حوادث تاریخی، گزارش‌ها و... بتوان با تحریک عواطف و احساسات، و ارائه سوژه‌های ناب اخلاقی، مخاطبان را به خود جلب و در خصوص رفتارهای ضداخلاقی و نابهنجار و ناشایست موضع‌گیری منفی نمود. بدین‌سان، اجماع عمومی را به سمت و سوی اخلاق اسلامی تحریک و حساس نمود. در واقع، ممکن است برخی سیاستمداران یا احزاب و گروه‌ها با استفاده ابزاری از رسانه‌ها، اهداف سیاسی خاصی خویش را تعقیب نمایند. اما اصحاب رسانه‌ها باید با موضع‌گیری منفی به موقع، تأثیر آن را خنثی نمایند. همانگونه که می‌توان با بهره‌گیری از شیوه‌های مطلوب در ارتقای سطح اخلاق و عفت عمومی تلاش نمود و از شگردهای گوناگون جذاب و مخاطب‌پسند در راستای نهادینه کردن اخلاق در رسانه گام برداشت. 6. برای عمق‌بخشی به برنامه‌ها و جذب حداکثری مخاطب و نیز نهادینه‌سازی اخلاق و محتوای دینی و فرهنگی برنامه‌های تولیدی در رسانه، توجه به لایه‌های و ابعاد شخصیتی مخاطبان در برنامه‌سازی امری ضروری است. این لایه‌های شخصیتی افراد عبارتند از: ـ لایه‌های زیستی و جسمی: شامل همه جنبه‌های فیزیکی که سلامت ما را تضمین و تأمین می‌کند. ـ لایه‌های فطری: شامل حقیقت جویی، کمال‌گرایی، لذت طلبی، حس پرستش، زیبایی‌خواهی، خدمت‌گذاری به همنوعان و حس اخلاقی. ـ لایه‌های حواس: شامل تجربه ما از حواس پنج‌گانه که مبادی ورودی و دریافت اطلاعات است. ـ لایه‌های عواطف: شامل هیجاناتی است که ما تجربه می‌کنیم. مثل احساس گناه، یأس، اضطراب، خشم، شادی، غم و نفرت. ـ لایه‌های تجسم ذهنی: شامل تفکر دربارة تصویر و زؤیاهای ذهنی، تجسم‌های شنیداری و تحلیل‌های گفتاری و... ـ لایه‌های روابط بین فردی: شامل تعامل اجتماعی فرد با دیگران، صله ارحام، دید و بازدیدها، سرکشی به افراد مستمند، بیماران و.. ـ لایه‌های شناختی: شامل افکار، ایده‌ها، ارزش‌ها، عقاید، فرهنگ، اخلاق و... ـ لایه‌های رفتاری: شامل آنچه می‌گوییم، انجام می‌دهیم، عادت‌ها، واکنش‌ها به افراد و وقایع، گریه‌ها، خنده‌ها و... (2) 7. علاوه بر این، توجه به اصولی چند در تاثیرگذاری بیشتر و نهادینه شدن اخلاق و برنامه‌ها، بویژه برنامه‌های تربیتی ضروری است: ـ توجه به اصل تأثیرگذاری بیشتر تبلیغ غیرمستقیم نسبت به تبلیغ مستقیم؛ ـ توجه به اصل محوریت مخاطب و سرمایه‌های فردی، اختیار و اراده وی، ظرفیت‌های شناختی و عاطفی او، اصل مسئولیت‌پذیری، کرامت انسانی، اصل توانایی در تغییر شخصیت او، اصل حقیقت‌جویی، تشویق، و لذت طلبی، ضررگریزی، کمال طلبی، حب ذات و... ـ توجه به اصل تأیید اجتماعی و تلاش برای تدوین برنامه‌هایی که بستر مناسبی را جلب رضایت و تایید اجتماعی مخاطبان را به دنبال دارد. ـ نگاه مثبت به مخاطبان و نقدها و بازخوردهای برنامه‌ها؛ ـ توجه به اهمیت ضمیر ناخودآگاه به‌عنوان بخش اعظم شخصیت انسانی، ـ توجه به اصل رفتار، عمل و زبان بدن مؤثرتر از کلام؛ ـ توجه به اصل هدف وسیله را توجیه نمی‌کنید و عدم استفاده ابزاری از وسائل و افراد و برنامه‌ها؛ (3) ـ توجه به اصلِ حق‌گرایی، ارزش‌مداری، راستگویی، همنوایی، و... ـ توجه به اصل تصویر، معادل هزار واژه است. زبان هنر، نمایش، تصویر، تمثیل، کنایه، نمادهای تصویری و... ماندگارترین و رساترین ابزار برای تاثرگذاری بر مخاطب می‌باشد. ـ توجه به اصل همدلی و همزبانی و اینکه همدلی شیرین‌تر از همزبانی است. تناسب برنامه‌ها با سطح فهم، ارزش‌ها و باورهای پذیرفته شده مخاطب. ـ توجه به اصل تمرکز بر درون‌مایه‌های فطری، کرامت و صفات مثبت مخاطب و تقویت و جهت دهی آنها با هدف تغییر صفات ناپسند اخلاقی. علاوه بر آنچه گذشت، برخی محورهای مهم جهت نهادینه‌سازی اخلاق در رسانه، بیان می‌گردد: 1. مخاطب شناسی توجه به ظرفیت‌هاى فکری، عقلانى و تفاوت‌هاى فردى مخاطبان و در نظر گرفتن سطح درک و فهم مخاطب در ارائه نوع برنامه و پیام و ارتباط با او و انتقال پیام‌هاى اخلاقی و تربیتى، و ملاحظه تناسب محتواى کلامى با گنجینه فهم مخاطب در پذیرش پیام نقش تعیین کننده‌اى دارد؛ زیرا ارسال پیام با هدف تغییر نگرش مخاطب صورت می‌گیرد تا مخاطب در زندگی خویش از اصولی پیروی کند که در این پیام‌ها بیان می‌شود. بنابراین، هدف از ترویج و ارائه یک پیام دینی، تغییر و دگرگون‌سازی بینش و نگرش مخاطب پیام است. بنابراین، توجه ویژه به مخاطب امری ضروری است. از این رو، اگر برنامه و یا پیامی متناسب با سطح فهم مخاطب نباشد، عملاً نه تنها تاثیرگذار نخواهد بود، بلکه ابتر خواهد ماند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «نحن معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم؛ ما پیامبران مأموریم که با مردم به اندازه عقل‌های ایشان سخن گوییم» (4) استاد شهید مطهرى مى‌گوید: «منطقى که یک پیرزن را مؤمن مى‌کند، اگر در مورد یک آدم تحصیل کرده به کار برده شود، او را گمراه مى‌کند. یک کتاب در یک زمان، مناسب ذوق عصر و سطح فکر زمان بوده و وسیله هدایت مردم بوده است. همان کتاب در زمان دیگر اسباب گمراهى است.» (5) البته قرآن به پیام رسانان این هشدار را می‌دهد که یکی از آسیب‌های جدی در حوزه رسانه، ترس از بهانه‌جویی مخاطبان پیام است. بسیاری اوقات پیام‌رسانان به علت واکنش‌های منفی مخاطبان و بهانه جویی آنان، بخشی از پیام، معارف و احکام دین را وامی‌نهند و به ابلاغ آن اقدام نمی‌ورزند(هود:12). به عبارت دیگر، توجه به موقعیت و وضعیت مخاطبان مهم و حائز اهمیت است. ولی این توجه و اهتمام نباید به اندازه‌ای باشد که اصل پیام را تحت الشعاع خود قرار دهد. از این رو، قرآن یکی از آسیب‌های جدی تبلیغ پیام دین را توجه بیش از اندازه به خواسته و تمایلات مخاطبان می‌داند؛ زیرا اگر از خواسته‌ها و تمایلات آنان پیروی شود، هرگز تغییر نگرش آن چنان که مقصد و هدف است، صورت نخواهد پذیرفت(شوری: 15). توجه به نیازها و ایستارهای مخاطبان تا جایی درست است که اصل پیام دچار خدشه نشود و تغییری در محتوای پیام صورت نگیرد. همچنین قرآن کریم با توجه به واکنش‌های منفی مخاطبان، به پیام رسان و اصحاب رسانه هشدار می‌دهد که نباید تحت تاثیر واکنش‌های تمسخرآمیز و یا استهزای مخاطبان قرار گرفت و پیام را به شکلی تغییر داد و یا آن را به شکلی در آورد که مخاطب را خوش آید(کهف: 56). از منظر قرآن، این واکنش‌های سرد را می‌بایست در قساوت قلب و سنگ دلی مخاطبان جستجو کرد؛ زیرا گاهی مخاطبان حاضر نیستند پیام‌های مخالف عقیده خود را گوش دهند، چه رسد به اینکه آن را پذیرفته و تغییر نگرش دهند(آل‌عمران:151). از این رو، مخاطب‌شناسی، تناسب محتوای پیام با سطح فهم مخاطب و اصل قرار نگرفتن مخاطب و تابع او نبودن، از جمله راهکارهای موفقیت رسانه‌ها در نهادینه‌سازی ارزش‌های اخلاقی در جامعه است. بنابراین، رسانه‌ها در نظام اسلامی باید با رصد انتظارات، اقتضاءات، نیازها و خواست‌های اقشار گوناگون جامعه، برای هر قشر خاصی بر اساس سطح فهم و درک آنان نسبت به برنامه‌سازی و تهیه خوراک فکری مناسب، در عرصه ارزش‌های دینی و اخلاقی اقدام بایسته نماید. توجه بیش از حد به خواست مخاطب و تغییر محتوای پیام نیز آسیب محسوب می‌شود. 2. دوسویه و تعاملی بودن برنامه‌ها از دیگر راهکارهای نهادینه سازی ارزش‌های اخلاقی در رسانه، فراهمآوری زمینه گزینش و شکوفاسازی فطرت انسان‌ها است، اما عرصه و مجال گزینش، همواره باید در دست خود مخاطب باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «قدافلح من زکّیها» به درستی رستگار شد کسی که جان خویش را پیراسته نمود. (شمس:9).یعنی آنچه درونی شدن تربیت و اخلاق را هموار می‌کند، تلاشهایی است که از جانب خود فرد انجام می‌شود. در واقع، رسانه فقط در فراهم کردن زمینه‌های شکوفایی باید تلاش کند، اما گام زدن و پیش‌رفتن در مسیر رشد و پیراستهسازی، کار خود مخاطب است. به بیان دیگر، اصل گزینشگری ونقش مشارکت فعّال و نه انفعالی در نهادینه‌سازی اخلاق و ارزش‌ها، وظیفه فرد است. مخاطب خود بار اصلی رشدیابی و کمال یافتگی را بر دوش می‌کشد. از جمله روش‌های متربی محوری و تعاملی بودن، بهره‌گیری از روش موعظه است. موعظه ممکن است بیرونی و از جانب مربی و یا درونی و به‌صورت خودپندی و خود گوشزدی باشد. امام باقر(ع) می‌فرمایند: «آن کسی که از درون خود موعظه‌گری نداشته باشد، مطمئن باشد که موعظه دیگران برای او سودی نخواهد بخشید.» (6) موعظه درونی این است که فرد، خودش راه، روش و یا پیام و ایده‌ای را به خود القا و تلقین کند و ارزش‌ها و پایبندی به آنها را به خود بقبولاند. اینکار، درحقیقت تثبیت جنبه‌های روانشناختی و انگیزشی است. آدمی حق دارد که برای راهیابی خود، در ساختارِ شناختی و انگیزشی و در ساختار عاطفی خود، از سازوکار تثبیت و روش تربیتی خودمهاری استفاده کند. این روش همان مبارزه با نفس است. این از ویژگی‌های مکتب تربیتی اسلام است که هیچگاه فرایند تربیت افراد را یکباره بر دوش مربی بیرونی قرار نمیدهد. در تربیت اسلامی، نقش فعّال برعهده متربی است. لازمه این پافشاری، بر عهده گرفتن موعظه درونی خود و حالت خودمهاری، و تثبیت درونی است. تربیت و موعظه مکمل یکدیگراست. اگر توصیه، تربیت،و موعظه مبتنی بر بیدار سازی فطری آدمیان باشد، مورد توجه خاطب قرار گرفته و عملاً ارتباط دوسویه و تعاملی خواهد بود. وقتی که اصل در تربیت نبوی، فطرتمداری باشد، موعظه به‌عنوان یک روش تربیتی به معنای غفلتزدایی و باز گرداندن فرد به مسیر فطرت و داشتههای فطری خود است. (7) امیرالمؤمنان(ع) هم در تاکید این روش در نهج البلاغه در نخستین خطبه می‌فرمایند: «لِیَسْتَأدُوهُمْ میثاقَ فِطْرَتِهِ؛ وَ یُثیرُوا لَهُمْ دَفائِنَ العُقُول»؛ انسان‌ها را به ادای پیمان فطری که با خدا داشته‌اند، فراخوانند و گنجینههای شناختی خردورزی را در آنان برانگیزانند. تا انسان‌ها به کمک فطرت و خرد شکوفا شده خود بتوانند از میان دو گرایش فجور و تقوا، راه زندگی خود را درست وبی دغدغه گزینش کنند. بنابراین، رسالت مهم رسانه‌ها در نظام اسلامی در ترویج فرهنگ قرآنی و معارف اهل بیت(ع) و آموزه‌های اخلاقی، توجه به نقش مخاطب و تعاملی بودن و فراهم سازی بستر مناسب برای شکوفا شدن و بیدار شدن فطرت انسانی است تا خود مخاطبان دست به گزینش بزنند و بهترین را انتخاب نموده، بدان عمل کنند. 3. نفوذ و مقبولیت اجتماعی یکى از مباحث مهم در عرصه تعامل اخلاق و رسانه، مقبولیت اجتماعی رسانه است. سخن در این است که اگر رسانه‌ای در یک جامعه از نفوذ و مقبولیت عام اجتماعی برخوردار بود و مردم با مراجعه به آن، اطلاعات و دانش و آگاهی خویش را از آن به دست آوردند، طبیعی است که تحت تأثیر برنامه‌های آن واقع شده، به توصیه‌ها و محتوای برنامه‌های آن عمل کرده، سرانجام به ارزش‌های اخلاقی که از این رسانه منتشر می‌شود، عمل می‌کنند و در نهایت، محتوای برنامه‌های رسانه در سطح رسانه و جامعه نهادینه خواهد شد. در روان‌شناسی اجتماعى مراد از نفوذ اجتماعى «تحت تأثیر قرار گرفتن رفتار فرد یا گروه از سوى دیگران» است و آن را به سه دسته تقسیم مى کنند: 1. متابعت؛2. همانندسازى؛ 3. درونى کردن. (8) «متابعت»، رفتار فردى را توصیف مى‌کند که به منظور کسب پاداش و یا اجتناب از تنبیه برانگیخته شده باشد. در «همانندسازى»، فردى فرد دیگرى را براى خود سرمشق قرار مى‌دهد، عملى را که انجام مى‌دهد، براى کسب پاداش و یا اجتناب از تنبیه نیست، بلکه براى این است که با آن شخص همانند شود. مثل اینکه جوانى خود را با ارزش‌هاى معلم یا هنرپیشه یا ورزشکار مورد علاقه خود هماهنگ سازد. اما مقصود از «درونى کردن» آن است که آن جزیى از وجدان شخصى شود، به گونه‌اى که نقض آن ارزش نزد شخص طبیعى، احساس خطا و شرم برانگیزد و شخص تعهد وجدانى دارد که آن را محترم شمارد. (9) نهادینه سازی، همواره از متابعت و همانندسازى پایدارتر است؛ زیرا مبتنى بر انگیزه شخص براى صحیح بودن است و همچون «متابعت»، بستگى به نظارت مداوم عاملان پاداش یا تنبیه ندارد و یا همچون «همانندسازى» مشروط به احترام مداوم براى شخص یا گروهى که با آن همانندسازى مى‌کند، نیست. (10) تفاوت این سه مفهوم در این است که مهمترین رکن «متابعت»، داشتن قدرت است. به عبارت دیگر، در متابعت نوعی جبر و اجبار نهفته است. اما عنصر مهم همانندسازى، جاذبه و کشش است. برای مثال، در رسانه ملی، اگر برنامه‌ها همراه با جاذبه و بهره‌گیری از هنر باشد، همانندسازی اتفاق می‌افتد. ما مهمترین عنصر درونى کردن و به اصطلاح، نهادینه کردن، پذیرش و قابلیت از سوی مخاطب است. اگر برنامه‌ای در رسانه ملی از سوی مخاطب مقبول واقع شد، نهادینه خواهد شد؛ یعنی اگر مورد پذیرش افراد واقع شد، خود مخاطبان بدان عمل کرده، جزیی از زندگی و رفتار اجتماعی آنان خواهد شد. برای مثال، رعایت حرمت افراد و حفظ آبرو و حیثیت آنان در رسانه ملی در قالب یک سریال و یا فیلم و سرانجام آن برای کسانی که در این زمینه هنجارشکنی می‌کنند، چنین است: کسی که در رسانه ملی به دلیل ترس توبیخ و یا اخراج و حفظ شغل خود، به کسی طعنه نمی‌زند و آبروی افراد را نگه می‌دارد، و رفتار خود را در این زمینه متعادل مى‌کند، رفتارش بیانگر «متابعت» و پیروى از قانون است. کسى که از این قانون به این دلیل پیروى مى‌کند که همواره همسر، دوست مورد علاقه، و یا پدر او از این قانون اطاعت مى‌کردند، این رفتار فرد، «همانندسازى» است. اما فردی که با دیدن فیلم و یا برنامه‌ای تلویزیونی، از محتوای آن قانع شده و به این باور رسیده است که حفظ حرمت افراد، امری بایسته، خوب و درست می‌باشد و براى حفظ شخصیت و حرمت افراد، احترام قائل شود و حرمت دیگران را رعایت نماید، این کار وی «نهادینه شدن» و یا «درونى کردن» است. بنابراین، نهادینه شدن و درونى کردن، بر فعال کردن مخاطب تأکید دارد و بر خودجوشى، خودانگیختگى، خودیابى و خود رهبرى اصرار مى‌ورزد. اگر ارزش‌های اخلاقی و اسلامی در رسانه ملی در نظام اسلامی درونى شوند، دیگر شاهد رونق ارزش‌های فرهنگی بیگانه با فضائل انسانی و اسلامی در میان جوانان خویش نخواهیم بود. دیگر به راحتی امواج بی‌رحم رسانه‌های بیگانه و ماهواره‌ها، نمى‌تواند دل‌هاى جوانان ما را تسخیر کند. اگر ما در جامعه اسلامی خویش و در میان جوانان خود، به یک باره شاهد الگوهاى بیگانه هستیم که جوانان ما خود را با این الگوها همانند می‌کنند، همه اینها گویاى این واقعیت است که ارزش‌ها و فضائل اخلاقى و ارزش‌هاى دینى در رسانه‌ها، به ویژه رسانه ملی ما و در نتیجه، در میان جوانان ما نهادینه و درونى نشده است. با نهادینه شدن اخلاق و ارزش‌های اخلاقی در رسانه‌ها، شرایطى فراهم مى‌شود که اصحاب رسانه‌ها نیازى به دروغ‌گویى، شایعه‌سازی و تبهکارى ندارند و به‌صورت خودجوش، بر گرایش‌هاى فطرى چون فضیلت‌جویى، حقیقت‌خواهى، کمال‌طلبى تأکید خواهند نمود. در شرایط گوناگون عادی و حتی بحرانی رنگ عوض نمى‌کنند و برای نیل به اغراض شخصی خویش، به رذائل اخلاقی توسل نمی‌جویند. به تبع افراد جامعه و مخاطبان رسانه‌ها نیز کم کم به متابعت، همانندسازی، و در نتیجه، درونی‌سازی و نهادینه‌سازی فضائل و ارزش‌های اخلاقی در خود همت می‌گمارند. در اندیشه دینی و در روایات از این حالت، به‌عنوان برخوردارى از واعظ درونى یاد شده است که بدون آن، پیمودن راه تکامل اخلاقى مشکل خواهد بود. امام سجاد(ع) مى‌فرمایند: «اى فرزند آدم، تو همواره در مسیر خیر و خوبى قراردارى، تا زمانی که واعظى از درون داشته باشى و مادام که حسابرسیِ خویشتن از کارهاى اصلى تو باشد. (11) امام على(ع) نیز مى‌فرمایند: «آگاه باشید آن کس که به خویش کمک نکند تا واعظ و مانعى از درون جانش براى او فراهم گردد، موعظه و اندرز دیگران در او اثر نخواهد داشت.» (12) 4. فطرت مداری در اندیشه دینی، برخی ارزش‌ها و فضائل اخلاقی ریشه در فطرت پاک انسانی دارد که از آغاز تولد با او همراه و همزاد است. فطرى بودن این ارزش‌ها در قرآن کریم این گونه مطرح شده است: «فَألهَمَها فُجُورَها وَتَقْویها؛ آنگاه خداوند به نفس انسان، فجور و تقواى آن را الهام کرد»(شمس: 8). امام صادق(ع) در تفسیر این آیه مى‌فرمایند: «خداوند با فیض الهام خود، نیک و بدها را بر بشر آشکار فرموده است.» (13) و یا مى‌فرماید: «خود طبیب خود مى‌باشى و درد و درمان براى تو تبیین شده است، بنگر که چگونه براى خود گام برمى‌دارى.» (14) «فطری بودن» ارزش‌ها و فضائل اخلاقی در اندیشه دینی، در ادبیات روان‌شناسان «وجدان اخلاقی» نام دارد. ژان ژاک روسو مى‌گوید: «به تمام ملل دنیا نظر بیندازید، تمام تاریخ‌ها را ورق بزنید، در بین تمام این کیش‌هاى عجیب و غریب و ظالمانه، در بین تمام این عادات و رسوم بى‌نهایت متنوع، همه جا همان اصول عدالت و درستى، همان قوانین اخلاقى، همان مفاهیم نیکى و بدى را خواهید یافت. بنابراین، در اعماق همه روح‌ها یک اصل فطرى عدالت و تقوا یافت مى‌شود که ما على رغم قوانین و عادات، اعمال خود و دیگران را از روى آن قضاوت مى‌نماییم و خوب و بد آن را معلوم مى‌کنیم. این همان است که من وجدان مى‌نامم.» (15) از این رو، پیامبر گرامی اسلام(ص) مأموریت آسمانى خود را تتمیم و تثبیت ارزش‌هاى اخلاقى و نه آموزش، انتقال، القاء و ایجاد آنها برشمرده، مى‌فرماید: «بُعِثْتُ لأُتمِّمَ مَکارِمَ الأخْلاقِ؛ به پیامبرى برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را تتمیم کنم.» (16)معناى «تتمیم» این است که مکارم اخلاق قبلاً وجود داشته و هدف از بعثت، تکمیل آنها بوده است. امام على(ع) نیز هدف از بعثت انبیا را چنین بیان مى‌کند: «لِیُثیروا لَهُمْ دَفائِنَ العُقُول؛ پیامبران آمدند تا گنجینه‌هاى خرد را در ایشان شکوفا سازند.» (17) بر این اساس، به منظور درونى کردن ارزش‌ها و فضائل اخلاقى، باید شرایط رشد و شکوفایى قابلیت فطرى را برای متربی و در بحث ما، مخاطب فراهم کرد. باید در انتقال مفاهیم، فضائل و ارزش‌های اخلاقی، اقدام به بیدارکردن کردن فطرت خفته مخاطبان نمود. به گونه‌ای که خود مخاطب واقعیت را شناخته، پایبندی عملی خود را بدان نشان دهد. یکی از شاخصهای نظام تعلیم و تربیت نبوی «فطرت مداری» است. فطرت مداری یعنی اهمیت توجه به داشتهها و محتویاتی که در فطرت انسان است. بسیاری از مربیان بر این باورند که فرایند تربیت عبارت است از: فراهم‌سازی زمینه‌های اجتماعیسازی یا جامعهپذیری فراگیران؛ یعنی رسانه در فرایند تربیت به فرد کمک می‌کند که ارزش‌ها، هنجارها و باید و نبایدهایی را که توسط رسانه، فرد و یا گروهی که در جامعه عرضه شده و توسط افراد، به‌عنوان هنجارها جتماعی پذیرفته شده است، بپذیرد و به آنها ملتزم شود. این پذیرش و پایبندی، همان «درونی‌سازی» یا درونی شدن هنجارهای اجتماعی، ایده‌ها، آرمان‌ها ونظامهای ارزشی است. در منطق قرآن کریم، اصل فطرتمداری به‌عنوان یکی از شاخصهای اصلی انسانشناختی است. تربیت نبوی از نوع جامعهپذیری یا اجتماعپذیری یا اجتماعیسازی صرف نیست، بلکه فرایند شکوفاسازیِ یا هموارسازی بستر شکوفایی داشتههای فطری است. قرآن می‌فرماید: «فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» (روم:30)، این فطرتی است که خداوند انسان‌ها را بر پایه آن آفریده است. الاهی بودن فطرت، حاکی از این است که پیش از هر نوع آموزش و تربیتی، نوعی شناخت، کشش و گرایش به سمت دین، خداوند و توحید در نهاد آدمیان وجود دارد که میتواند پرورش یابد و شکوفا شود. روایت نبوی می‌فرماید: «کل مولود یولد علی الفطره»؛ هر نوزادی با فطرت یا بر فطرتی الاهی زاده می‌شود. (18) امام باقر(ع) در توصیف این فطرت الاهی فرمود: «اَلْمَعْرِفَةُ بِأنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خالِقُه»، شناخت فطری انسان‌ها به اینکه خداوند آفریننده آنان است. (19) بنابراین، یکی از بهترین شیوه‌های نهادینه سازی،ارزش‌ها و اخلاق در رسانه، شیوه بیدار کزدن فطرت خفته انسان‌ها، و ساختن برنامه‌هایی در جهت بیدارسازای فطرت پاک مخاطبان و تاکید بر فطرت مداری است. 5. هشداردهی و بیدارسازی نخستین گامی که پیامبران در درونی‌سازی ارزش‌های اخلاقی و قرآنی برای مخاطبان خود برمیدارند، بیدارسازی و متوجه کردن مردم به آیات الاهی است. در انسان‌شناسی اسلامی، کلیّت آفرینش انسان و ابعاد وجودی او، اعم از بعد روانی یا جنبه‌های فیزیولوژیک، مظهر، تجلّی و جلوهای از حکمت و قدرت ذات باری جلّ و علا است. مخاطبان پیامبران، کسانی هستند که پیش از اینکه مخاطب مربیان و آموزشگران الاهی شوند و به موهبت تربیت نبوی دست یابند، یک نوع گمشدگی و سردرگمی داشته‌اند. سردرگمی در یافتن راه زندگی و رشدیابی، یعنی سردرگمی در مسیر فطرت و از یاد بردن توانشها و قابلیتها. پیامبران در مرحله تلاوت آیات، مخاطبان خود را متوجه محتوا و قابلیتهای فطرت خود می‌کنند. پس نخستین کار پیامبران در درونی‌سازی ارزش‌ها اخلاقی و دینی، تلاوت آیات خداوند است:«یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ»؛ یعنی جهتدهی و هدایت انسان‌ها به مسیر خداوند است. چیزی که انسان‌ها را در حالت گمشدگی متوجه خداوند می‌سازد، فطرت است؛ زیرا در آیه 30 سوره روم، فطرت هم یکی از آیات الاهی تلقی شده است. پس، گام نخست در درونی سازی ارزش‌ها از منظر اسلام، بیدارسازی و جهتدهی مردم به سمت فطرت خدایی است، که نشانه و آیهای است برای راهیابی به سمت خداوند. بنابراین، مهمترین، و نخستین گام در درونی سازی ارزش‌ها، عبارت است از: آگاهی بخشی، هشداردهی، و بیدارسازی. ولی آگاهی بخشی خود دو مرحله دارد: مرحله اول، خارج شدن از ضلال و سرگردانی، و بازگشت به هدایت و مسیر فطرت است. به عبارت دیگر، پیراستن از رذائل اخلاقی و آراستن به فضائل اخلاقی. (20) پی نوشت ها: 1. برخی برنامه‌های تولیدی رسانه‌ها، بویژه سیمای ج.ا.ا.، به دلیل داشتن موضوع جذاب و به روز و مخاطب پسند، از جمله پرداختن به حوادث تاریخی، بویژه تاریخ صدر اسلام و یا تاریخ معاصر، در قالب مجموعه‌ها و فیلم‌های سینمایی، مخاطبان زیادی را به خود جلب نموده و موفقیت‌های زیادی داشته است. از جمله سریال‌ها نظیر مجموعه «سریال امام علی(ع)»، «تنهاترین سردار»، «مختارنامه»، «ولایت عشق»، «مریم مقدس». 2. مسعود جان بزرگی، شیوه‌های درمان اضطراب و تنیدگی(استرس)، ص253-255 3. عبدالرحیم موگهی، تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، ص 108 4. موسى خسروى، مواعظ امامان(ع)، ص 23 5.. مرتضى مطهرى، ده گفتار، ص 185. 6. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 173. 7. عباسعلی شاملی، تبلور وحی در نظام آموزشی و پرورشی پیامبران، ص 12 8. ارونسون الیوت، روان شناسى اجتماعى، ترجمه حسین شکرکن، ص32ـ43 9. عبدالحسین نیک‌گهر، مبانى جامعه شناسى، ص 288. 10. عین‌الله خادمى، بررسی عوامل مؤثر بر درونی‌کردن ارزش‌های اسلامی در دانش آموزان از...، ص50 ـ 55. 11. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص137 12. نهج البلاغه، خطبه 89. 13. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 5، ص 196. 14. همان، ج 75، ص 283 15. ژان ژاک روسو، امیل، یا، آموزش و پرورش، ترجمه غلامحسین زیرک زاده، ص 204. 16. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار،ج70، ص372 17. نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه1 18. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج3، ص 281 19. محمد بن یعقوب کلینی، اصول الکافی، ج2، ص 13 20. همان، ص 23 منبع: فصلنامه پژوهش های تربیتی – شماره 8 ادامه دارد/
93/08/14 - 01:30
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 43]
-
سینما و تلویزیون
پربازدیدترینها