تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1833053058
بررسي وقف زنان و کارکردهاي اجتماعي فرهنگي آن
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
بررسي وقف زنان و کارکردهاي اجتماعي فرهنگي آن نويسنده: مفيد شاطري - طاهره جعفرزاده مطالعه موردي: شهر ستان هاي بيرجند، سربيشه و درميان چکيده زنان در ادوار تاريخي مختلف به عنوان نيمي از جمعيت فعال در عرصه هاي متعدد اجتماعي،اقتصادي فرهنگي و سياسي حضور موثر داشته اند، اما به دلايل خاص جايگاه و کارکرد آنان در اجتماع آنچنان که بايد و شايد ظهور و بروز ننموده است. يکي از عرصه هايي که زنان نقش بسيار مهم و کليدي در آن داشته و دارند،عرصه وقف تحت عنوان يک نهاد اجتماعي و مدني مي باشد.در اين مقاله سعي شده تا به کمک اسناد مکتوب موجود وقفي از پايان دوره صفوي تا زمان حال،نقش زنان و جايگاه کارکردهاي اجتماعي فرهنگي موقوفات زنان تعيين گردد.محدوده مطالعه شهرستان هاي بيرجند،سربيشه و درميان در استان خراسان جنوبي مي باشد.نتايج پژوهش نشان مي دهد که در دوره زماني مورد بررسي زنان از طبقات و قشر هاي مختلف جامعه و در بخش هاي گوناگون متناسب با نياز زمان خود با وقف بخشي از اموال و دارايي خود مشارکت فعال در جامعه داشته اند که بيانگر استقلال مالي زنان نيز مي باشد.کارکرد هاي متنوع وقف زنان در منطقه نقش مهمي در توسعه اقتصادي،اجتماعي، فرهنگي و مذهبي ايفاء نموده است.واژگان کليديموقوفات زنان،شهرستان هاي بيرجند،سربيشه،درميان،کارکرد اجتماعي فرهنگيThe study of women’s devotion and its socio-cultural functionsCase study: Townships of Birjand, Sarbishe and DarmianMofid Shateri,Ph.D.Tahre jafarzadahABSTRACTIn different historical terms, Women as half of the active population have attended effectively in several economic, social, cultural, and political compounds, but because of certain reasons their state and function in society have not emerged as it.One of the compounds in which women have had a very important and key role is Vaqf compound as a social and civil institution.In this paper it has been tried, with the help of extensive recorded documents, to determine women’s role and the socio-cultural function of their devotion from the end of Safavid era up to present. The scope of study is limited to the townships of Birjand, Sarbishe and Darmian in Southern Khorasan province.The results of the research show that in the period under study women from various social classes and strata, by partial devotion of their chattels and wealth, have actively participated in the social scene which is also indicative of their financial independence. The various functions of women’s devotion have played a very important role in socio-economical, religious and cultural development of the zone under study.KEYWORDS: OF WOMEN’S DEVOTION ITS SOCIO-CULTURAL FUNCTIONSمقدمهفرهنگ و سنت حسنه وقف در پهنه جغرافيائي خراسان جنوبي، بسان شجره طيبه اي است که ريشه آن در اعماق تاريخ اين خطه کهن و گستره شاخ و برگ آن، سايه گستر تمامي زوايا و ابعاد زندگي انساني است که در زير شاخسار پر مهر آن، روح کريمه انساني به اعلا درجه اعتبار رسيده است.بخش اعظمي از اين موقوفات متعلق به بانوان نيکوکاري است که در دوره هاي مختلف تاريخي با انگيزه تقرب به درگاه احديت بخشي از اموال خود را در امور خير وقف نموده اند.علي رغم تعدد موقوفات مربوط به زنان در کشور و در محدوده خراسان جنوبي، اين موقوفات کمتر مورد بررسي و شناسايي علمي واقع شده اند.نگارنده با هدف نشان دادن اهميت و نقش زنان در ايجاد موقوفات در اين خطه به بازخواني و بازنويسي اسناد وقفي مربوط به زنان اقدام که مبناي پژوهش ما را نيز همين اسناد شکل داده است.مصارف موقوفات زنان نيز همانند ساير موقوفات متعدد و متنوع مي باشد از مسجد، پل، پاياب، حمام، تکايا،آب انبار و اشجارات موقوفه که مصاديق وقف سنتي هستند تا درمانگاه، بيمارستان،کتاب خانه، مدرسه و دانشگاه که مصاديق فرهنگ وقف در دوره مدرن محسوب مي شوند همگي، پديده هاي جغرافيائي اند که در ارتباط با بينش و فرهنگ اسلامي و ملي هر کدام داراي کارکردي مثبت در جامعه مي باشند. البته بخش مهمي از موقوفات زنان يعني حدود 54 درصد از مجموع اسناد مورد بررسي ما خاص عزاداري ائمه اطهار و بخصوص سرور و سالار شهيدان حضرت ابي عبدالله الحسين(ع) مي باشد.پيشينه تحقيقبه طور کلي در خصوص موقوفات زنان در سطح کشور کارهاي پژوهشي اندکي صورت گرفته و تا جايي که نگارنده اطلاع دارد به موارد ذيل محدود مي شود:مقاله وقف نامههاي بانوان در دوره صفوي که خانم نزهت احمدي آن را در مجله وقف ميراث جاويدان به چاپ رسانده است. نويسنده مقاله ضمن بررسي چند موقوفه مهم در اصفهان که به زنان تعلق دارد بيان مي دارد که نزديک به يک ششم از اسناد وقف نامههاي موجود در اداره اوقاف اصفهان، به بانون خير و نيکوکار تعلق دارد.وي نتيجه ميگيرد که زنان اصفهان درآن زمان، استقلال مالي داشته‌اند. وقف مدرسه جده کوچک به دست دلآرام خانم، همسر شاه عباس اول، وقف مدرسه جده بزرگ به دست حوري خانم، جده شاه عباس ثاني، وقف نامه گوهر شاه بيگم و وقف مدرسه نيما ورد به دست زينب بيگم همسر حکيم الملک اردستاني از جمله موارد مشروح در اين مقاله است. (احمدي،1376:98)مقاله ديگر در اين ارتباط با عنوان موقوفات زنان در ايران نوشته محمد علي خسروي است که در فصلنامه وقف ميراث جاويدان به چاپ رسيده است. نويسنده به شيوع سنت حسنه وقف، نزد زنان نيکوکار ايراني اشاره مي‌کند. مؤلف در اين اثر، از آمار موجود، نتيجههاي اخلاقي و اجتماعي ميگيرد مانند وجود حس نوع دوستي و عاقبت انديشي و نيزاستقلال مالي کم نظير در ميان بانوان ايراني ودر ادامه،تطبيقي از استقلال مالي زن مسلمان ايراني با زنان اروپا تا اوايل قرن بيستم، نيز انجام مي دهد. آمار هر استان از موقوفات و رقبات وقف شده بانوان از ديگر مطالب اين مقاله مي باشد. (خسروي،1374: 4)مقاله ديگر با عنوان بانوان بوشهري و سنت نبوي وقف است که توسط حميد اسد پور در فصلنامه وقف ميراث جاويدان به چاپ رسيده است.نويسنده ضمن معرفي جامع دو وقف نامه مربوط به بانوان بوشهري بيان مي دارد که قديمي ترين و جديدترين وقف نامه در بين وقف نا مه هاي استان بوشهر مربوط به بانوان مي شود که بيانگر حضور زنان در عرصه سياسي اجتماعي و اقتصادي منطقه است.(اسد پور، 1382: 106)محدوده جغرافيايي تحقيقمحدوده جغرافيائي تحقيق شهرستان هاي بيرجند،سربيشه و درميان بوده که در استان خراسان جنوبي واقع مي باشد.به دليل اينکه اسناد وقفي شهرستان هاي سربيشه و درميان پس از ارتقاء سربيشه به شهرستان همچنان جزو اسناد شهرستان بيرجند قرار دارد لذا محدوده مطالعه ما به سه شهرستان ياد شده منحصر مي گردد.نگاهي گذرا به وقف و موقوفات زنان در خراسان جنوبيهمان طور که در مقدمه اشاره شد،وقف در خراسان جنوبي داراي پيشينه کهن و اين فرهنگ حسنه ريشه در حيات اقتصادي،اجتماعي وفرهنگي اين ديار دارد که تعدد موقوفات و رقبات خود تاييدي بر اين امر است.در محدوده خراسان جنوبي،حدود 4396 موقوفه و نزديک به 10000 رقبه وقفي وجود دارد.بيشترين تعداد موقوفات و رقبات در خراسان جنوبي متعلق به شهرستان بيرجند و سربيشه و کمترين تعداد آن مربوط به بخش سرايان مي شود. (شاطري،در دست چاپ:5)از مجموع 1000 سند بازخواني شده مربوط به شهرستان هاي بيرجند سربيشه و درميان بخش مهمي از اسناد مربوط به زنان واقفه است و به جرات مي توان گفت که تعدد موقوفات زنان در خراسان جنوبي يک استثناء در کشور محسوب مي شود.آمار ميزان مشارکت زنان در امر وقف در محدوده مورد مطالعه بر اساس جدول ذيل نشان مي دهد که 491 سند از مجموع 1000 سند مربوط به زنان واقفه مي شود که 1/49 درصد از کل اسناد را شامل مي شود بنا بر اين مي توان گفت که زنان پا به پاي مردان در اين سنت حسنه مشارکت داشته اند.از مجموع تعداد کل موقوفات تعداد 1520 موقوفه داراي مدرک و سند اعم از وقف نامه،صلح نامه،حبس نامه،وصيت نامه،اقرار نامه و... مي باشدو بقيه بر اساس سيره جاريه و نظريات تحقيق عمل مي شود. از مجموع 1520 سند بدون احتساب اسناد سرايان حدود 1391 سند مورد بازخواني و بازنويسي رايانه اي قرار گرفته و مجموعه حاضر نيز که شامل 207 سند وقفي خاص زنان مي باشد، از بين همين اسناد انتخاب شده است.روش تحقيقروش مطالعه ترکيبي از مطالعه ميداني و اسنادي مي باشد که تاکيد عمده بر روش اسنادي بوده و مراحل انجام آن به شرح ذيل است:1) نگارنده که خود بازخواني و بازنويسي اسناد وقفي در خراسان جنوبي را بر عهده دارد از بين 1000 سند وقفي بازخواني شده مربوط به شهرستانهاي بيرجند،سربيشه و درميان،اسناد وقفي مربوط به زنان را استخراج و در بخش هاي ذيل تنظيم نموده است:الف) اسنادي که واقفين آن يک مرد و همسرش بوده اندب)اسنادي که زنان ملکي را به شخص مورد وثوقشان مصالحه و سپس آن شخص ملک را بر مبناي نيت شخص مصالح وقف نموده است.ج)اسنادي که مردان ملکي را به زنان مصالحه و سپس آن ملک توسط زن وقف گرديده است.د) اسنادي که در آن جمعي از ورثه که تعدادي از آن ممکن است زن باشند ملکي را وقف نموده اند.ه)اسناد وقفي خاص زنان که تعداد 207 سند را شامل مي شود و مبناي پژوهش ما در اين مقاله قرار گرفته که از مجموع 207 سند تعداد195 مورد آن داراي کلاسه پرونده و 12 مورد آن فاقد کلاسه پرونده مي باشد.هدف پژوهشبا اين که زنان هميشه در کنار مردان در رشد و شکوفائي جوامع انساني –مستقم يا غير مستقيم نقش داشته اند، با اين وجود نقش حقيقي آنان در پيکره اجتماع شناخته نشده است. يکي از عرصه هايي که نقش زنان در آن بسيار پررنگ بوده و کمتر مورد توجه قرار گرفته عرصه وقف مي باشد.هدف اصلي ما در اين پژوهش کنکاش در اسناد وقفي و مشخص کردن سهم زنان و همچنين نگرشي به کارکرد هاي اجتماعي و فرهنگي موقوفات زنان در محدوده شهر ستان هاي بيرجند، سربيشه و درميان مي باشد.پاسخ به سوالات اصلي ذيل هدف اصلي ما در اين تحقيق است:- چه تعداد و درصد از اسناد وقفي در محدوده مورد مطالعه به زنان اختصاص دارد؟- موقوفات زنان در محدوده مورد مطالعه داراي چه ويژگي ها و کارکرد هاي اجتماعي فرهنگي مي باشد؟اشاره اي مختصر به پيشينه وقف و نهادهاي وقفي زنان در ايرانوقف در ايران با پيشينه‌اي بسيار طولاني از دوران باستان تاکنون رواج داشته و نذورات و وقف اموال به آتشگاه‌ها و معابد همواره رايج بوده است. وقف در ايران پيش از اسلام، پيشينه‌اي روشن دارد زيرا براي نگهداري مهرآوه‌ها، آتشکده‌ها، آتشگاه‌ها و برپاداشتن آتش «زرتشت»و آسايش زندگي مغان، موبدان، هيربدان... از درآمد زمين، خانه و باغ‌هاي وقف شده بهره مي‌گرفتند. (سالک،1372: 42)اگر دوره هاي تاريخي حقوق زن را به سه دوره متمايز يعني دوره وحشي گري،بربريت و بت پرستي به عنوان دوره نخست،دوره تمدن هاي يونان مصر و روم و ايران دوره دوم و دوره پس از ظهور اسلام تقسيم نمائيم تنها در دوره اسلامي است که در پرتو تعاليم عاليه اسلام نه تنها زن از آن وضعيت فجيع دوره هاي قبل نجات يافت، بلکه براي زن شخصيت حقوقي مستقل نيز ايجاد شد. (صدر،2535: صص50-49) از اين دوره به بعد است که تعداد زيادي از زنان با پيدا کردن شخصيت حقوقي مستقل اقدام به وقف نمودند.در سايه تعاليم قرآن وقف به عنوان يک سنت حسنه با اشکال و عناوين مختلف مورد تاکيد قرار گرفت. هر چنددر قرآن نامي از وقف برده نشده اما در هر قسمتي از کتاب مقدس که «صدقه جاريه»آمده، منظور وقف است، يعني صدقه اي که اصل آن بر جاي مانده و عوايد آن به طور مستمر قابل بهره برداري باشد.روايات بسياري نيز از ائمه معصومين درخصوص به جاي آوردن سنت وقف برجاي مانده است که همين روايات نشانگر اهتمام ائمه معصومين (ع) به اين سنت حسنه است.به استناد برخي کتب تاريخي نخستين صدقه موقوفه در اسلام زمينهاي مخيريق است. مخيريق آنها را با وصيت در اختيار پيامبر (ص)گذاشت و پيامبر (ص)آنها را وقف کرد. (واقد،405:262)مخيريق مردي يهودي بود که در جنگ احد مسلمان شد و در جنگ نيز شرکت کرد. وي در آن جنگ به شهادت رسيد. بنابراين املاک وي از همان زمان به پيامبر (ص)تعلق گرفت.در کتاب فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت به نقل از جلد دوم تاريخ سمهودي آمده است که: پيامبر در سال هفتم هجري اين بستانها را مخصوص حضرت فاطمه زهرا قرار داد.حضرت صديقه طاهره اين هفت بستان را وقف بني هاشم و بني عبدالمطلب فرموده و نظارت و سرپرستي آنها را به عهده مولا علي (ع) نهادند. (قزويني، سال....:صص622-621)به همين استناد مي توان حضرت فاطمه زهرا(ع) را نخستين زن واقفه در اسلام دانست.وقف در دوره اسلامي با تحولات و فرازو نشيب هايي ادامه داشته است. نخستين موقوفات شناخته شده در دوران اسلامي به حکومت آل بويه و تاسيس مراکزي چون بيمارستان عضدي بغداد بوده است. عضدالدوله ديلمي اين بيمارستان را در سال 358 ه.ق بنا نهاد. (شهابي، 1343: 107)اين سنت مرضيه در کشور ما در دوره هاي مختلف تاريخي سلجوقيان، مغولان، صفويه، قاجاريه، پهلوي و نيز تا زمان ما به صورت‌هاي گوناگون ادامه داشته و دارد، اما دوره صفوي به عنوان نقطه عطفي در تاريخ موقوفات ايران محسوب مي شود.تاورنيه که در سال هاي 1632تا 1668 ميلادي از ايران بازديد مي نمايد موقوفات ايران را به دو دسته سلطنتي و متفرقه تقسيم مي نمايد و بيان مي دارد که رئيس موقوفات سلطنتي ملقب به صدر الخاص است و رئيس موقوفات متفرقه ملقب به صدر الموقوفات مي باشد. (تاورنيه،1336: 588)کمپفر آلماني نيز که تقريباً در همين دوره زماني به ايران مسافرت مي نمايد از تشکيلات مهم وقفي همچون صدر، مستوفي موقوفات،متصدي موقوفات و وزير موقوفات نام مي برد که نشان دهنده رونق و اهميت وقف در اين دوره است. (کمپفر، 1363: 122-121)در دوره قاجاريه نيز موقوفات رو به فزوني بوده و اروپائياني که در اين دوره از ايران ديدن کرده‌اند از املاک فراوان موقوفه سخن گفته‌اند از جمله هانري رنه دالماني که در اواخر دوره سلطنت ناصرالدين شاه به ايران مسافرت نموده مي‌نويسد: املاک بسيار وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است «عايدات املاک وقفي زياد است مخصوصاً عايدات موقوفات حضرت رضا(ع)... بسيار مهم مي‌باشد»وي درآمد موقوفات امام رضا(ع) را در سراسر کشور 000/60 تومان نقد و 10000 خروار غله ذکر مي‌کند با وجود اين که املاک موقوفه از دادن ماليات معاف بودند، شاه به عنوان حق‌التوليه سالي هزار تومان از مشهد دريافت مي‌کرد. (دالماني، 1378:73)پولاک پزشک و سياح آلماني نيز در سفرنامه اش تحت عنوان ايران و ايرانيان از بناهاي عام المنفعه که به کمک موقوفات اداره مي شود ياد مي نمايد «حمام هاي عمومي به اثر موقوفات ديني ايجاد مي شود و مخارج نگاهداري آن نيز از همان محل است«. در جايي ديگر از سفرنامه اش آورده است:«در بسياري از ميدان هاي عمومي شهر تکيه وجود دارد که بر اثر موقوفات مذهبي ايجاد و نگهداري مي شود«. (پولاک،1368: 265-234)مادام ديولافوا محقق فرانسوي که در فاصله سال هاي 84-1881 ميلادي در ايران به سر مي برده در سفرنامه خود در خصوص اوقاف ايران چنين مي نويسد:«مسلمانان خير انديش قبل از مرگ غالباً يک ثلث از املاک و دارايي خود را وقف مسجد و مدرسه و يا اعمال خير ديگر از قبيل روضه خواني و اطعام مساکين و غيره مي کنند.به موجب قوانين اسلامي اداره املاک موقوفه بايد کاملا منظم باشد و متوليان هم بايد مطابق وصيت نامه واقف عمل کنند و عايدات وقف را بر ساير عايدات مخلوط ننمايند.بطوري که من استنباط کردم دو ثلث عايدات موقوفه صرف معاش طلاب علوم مذهبي مي شود و بايد در اختيار علما باشد و هرگاه عايدات زيادتر از مخارج معين باشد، متولي مجاز است که از اين مازاد ملک ديگري خريده و به موجب وصيت واقف، وقف کند و ممکن است اين املاک فرعي با اجازه مجتهدين قابل انتقال باشد«. (ديولافوا، 1361: 172-174)در مجموع از پس از دوره صفوي و در ادامه در دوره قاجار وقف و تشکيلات آن رو به فزوني بوده و زنان نيز درعرصه وقف حضور فعال يافتند، به عنوان شاهد نزديک به يک ششم از اسناد وقف نامههاي موجود در اداره اوقاف اصفهان، به بانون خير و نيکوکار تعلق دارد. (احمدي،1376:98)بررسي اسناد وقفي آستان قدس رضوي نشان مي دهد که قديمي ترين موقوفه زنان متعلق به مرحوم بيگم آغا خانم ذوالفقار است که در سال 997 هجري قمري تمامي موضع سليمان آباد قزوين را وقف بر آستان قدس رضوي نمود.در مجموع از سال 997 هجري تاکنون 54 نفر از بانوان نيکوکار و بلند نظر، دارايي هاي خود را وقف کرده اند تا به مصارف مختلفي نظير اطعام زائران، تامين روشنايي حرم مطهر، تجهيز دارالشفا، امداد رساني به زائران، برپايي مجالس جشن، سوگواري و عزاداري ائمه معصومين(ع)، ساخت و تجهيز کتابخانه ها، احداث دارالقرآن و امثالهم برسد. (خبرگزاري زنان ايران،ايونا، کد خبر: 85080804)در محدوده مورد مطالعه ما نيز قديمي ترين موقوفات زنان به دوره پس از صفويه يعني زنديه و افشاري و نيز بيشترين تعداد موقوفات زنان به دوره قاجار مربوط مي شود به طوري که بيش از 50 درصد اسناد وقفي مربوط به زنان به همين دوره اختصاص دارد.فهرست موضوعي مصارف موقوفات زنانبررسي مصارف موقوفات زنان بيانگر تعدد مصارف آن در طول دوره زماني مورد بررسي مي باشد، اما آنچه قابل توجه است اختصاص درصد بالايي از مصارف در جهت اقامه عزاداري ائمه اطهار و بخصوص حضرت ابا عبدالله الحسين(ع) مي باشد که تقريبا در تمامي موقوفات کشور اين وضعيت مشاهده مي شود به طوري که حدود 54 درصد از کل مصارف به اين امر اختصاص يافته که حاکي از اهتمام زنان به جريان عاشوراي حسيني و تلاش در راستاي احياي مفاهيم ديني اين جريان عظيم است.نوع رقبات وقفي بانوانبه طور کلي رقبات وقفي از تنوع بالايي برخوردار مي باشد، از آب و زمين زراعتي که بخش اعظم رقبات را شامل مي شود گرفته تا اسباب و اثاثيه خانه در دايره شمول رقبات وقفي قرار مي گيرد. در موقوفات محدوده مطالعه ما آسيا هاي آبي به عنوان قديمي ترين رقبات وقفي وجود داشته که در متن وقف نامه ها به طاحونه از آن ياد مي شود.هر چند با ورود آسياهاي ديزلي و برقي عملاً اين قبيل آسياب ها کارکرد خودشان را از دست داده اند اما در رقباتي که ششدانگ آسياب وقف بوده مکان آسياب هنوز به عنوان زمين وقفي در تملک وقف باقي مانده است.بيشترين تعداد رقبات وقفي مربوط به آب و زمين زراعتي مي شود که منبع تامين کننده آب هم اکثراً قنوات مي باشد. بررسي موقعيت اجتماعي زنان واقفهبررسي اسناد مورد مطالعه در پژوهش ما نشان مي دهد که در سنت حسنه وقف همه زنان از طبقات اجتماعي مختلف با وضعيت هاي اقتصادي گوناگون حضور داشته اند. اما آنچه به عنوان يک فرضيه مي تواند مطرح باشد اين است که به نظر مي رسد از دوره صفويه به بعد که وقف به عنوان يک نهاد فراگير در جامعه مطرح مي شود ابتدا زنان وابسته به طبفات حاکم در اين امر پيشگام بوده اند و سپس به تأسي از آنها ساير طبقات اجتماع نيز به امر وقف مبادرت نموده اند.به عنوان مثال از مجموع 8 سندي که مربوط به دوره افشاري و زنديه است و جزو قديمي ترين موقوفات زنان در خراسان جنوبي هم محسوب مي شود 5 سند آن مربوط به زنان وابسته به خاندان حاکمين محلي منطقه يعني والده امير حسن خان،عصمت خانم والده امير اسماعيل خان عرب خزيمه،خديجه بيگم دختر امير محمد خان عرب خزيمه،بي بي معصومه خانم دختر امير محمد خان عرب خزيمه و سلطان نجات بيگم دختر ميرزا سيد علي بيک مي باشد.اگر چه به طور قطع نمي توان راجع به انگيزه زنان وابسته به حکمرانان در خصوص وقف اموالشان نظر داد اما بطور کلي مي توان دو هدف مهم يعني کسب ثواب اخروي و کسب اعتبار و منزلت دنيوي را براي آن در نظر گرفت.آنچه که اسناد وقفي زنان وابسته به طبقات بالاي اجتماعي آن زمان را از طبقات عادي متمايز مي نمايد مقدمه ادبي زيباي وقف نامه و همچنين بکار بردن القاب و عناوين متعدد براي زنان طبقات بالاي جامعه آن روز مي باشد که در اسناد مربوط به زنان عادي ديده نمي شود به عنوان نمونه در سند مربوط به والده امير حسن خان حکمران تون و طبس در دوره قاجار اين عبارات آمده است«عليا جناب والامآب عفت و عصمت دستگاه، با طهارت و صدارت انتساب، لطافت و نظافت اکتناه، ناموس المسطورات و المخدرات و نقطه مدار مرکز دايره الکرمات، تاج النسوان و زينته الخواتين، نتيجه الامراه الاعظام و اسوه الکبراء الفخام، اعني والا منقبت، مريم خصلت، خديجه نسبت، فاطمه طهارت، بلقيس منزلت، زهرا مرتبت، واقفه دقائق مبداء ومعاد، عارفه معارف تکوين و ايجاد، والده ماجده معظمه معززه مکرمه محترمه عالي جاه معلي جايگاه حشمت و اجلال دستگاه ابهت و ايالت دستگاه نتيجه الخوانين الفخام الکرام امير حسن خانا»(وقف نامه والده امير حسن خان به کلاسه پرونده و-4 مربوط به سنه1196 هجري قمري).از ديگر خصوصيات وقف نامه هاي زنان وابسته به حکمرانان وجود مهر هاي اختصاصي اين زنان است که در وقف نامه هاي عادي ديده نمي شود و فقط زنان وابسته به طبقه خان در اسناد مورد بررسي داراي مهر با مضامين زيبا بوده اند.به عنوان مثال در وقف نامه اي که مربوط به زنان وابسته به خاندان علم مي باشد. در سجلات وقف نامه مهر آنها مشاهده مي شود.و در يک سند ديگر مربوط به سنه 1244 قمري که به بي بي شهربانو دختر احمد خان نخعي متعلق است اين مهر با شعر زيبا ديده مي شود. (وقف نامه عادي بي بي شهربانو به کلاسه پرونده ش-35)مهر مربع: ز قتل شاه دين شد سر به زانو گل بوستان احمد شهربانوبه تدريج در دوره هاي بعدي يعني در دوره قاجار و پهلوي اول و دوم زنان از طبقات عادي جامعه نيز اقدام به وقف نموده اند. با مراجعه به متن وقف نامه ها و اسناد وقفي از روي القاب و همچنين شخصيت پدر و يا همسر واقفه چهار طبقه با موقعيت اجتماعي متفاوت شناسايي و در نهايت جدول (5) بر اين مبنا تنظيم گرديد. لازم به ذکر است که در هرم قدرت اجتماعي در محدوده مورد مطالعه ما در آن دوره زماني به ترتيب طبقات خوانين،بيک و مير قرار مي گرفتند.کارکردهاي اجتماعي فرهنگي موقوفات زنانموقوفات در تأسيس و تداوم حيات نهادها و مراکز فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي تأثير فراواني داشته و توانسته‌اند در دوره‌هاي مختلف تاريخ منشأ حرکت‌هاي مؤثري باشند. پيوستگي وقف با اسلام و به عبارتي پشتوانه‌هاي ديني آن باعث مي‌شد که توجه شاياني از سوي جامعه نسبت به آن به عمل آيد. در طول تاريخ، مدارس علميه، مساجد، تکايا، حسينيه‌ها و حتي کاروانسراها، حمام‌ها و بازارچه‌هاي بسياري ديده مي‌شود که محصول وقف هستند. بي‌ترديد هر يک از اين نهادها و مراکز در شکل‌گيري نظام فکري و علمي جامعه نقش حائز اهميتي داشته‌اند. (اميدياني،1385: 50)موقوفات زنان در محدوده مورد مطالعه ما نيز داراي کارکردهاي متنوع و گوناگون مي باشد اما آنچه مسلم است بخش اعظم مصرف موقوفات مربوط به تعزيه داري ائمه اطهار و بخصوص حضرت سيد الشهداء (ع) مي باشد به طوري که از مجموع اسناد وقفي زنان 54 درصد آن به اين موضوع اختصاص يافته است.اما با اين حال تنوع مصارف در ساير بخش هاي جامعه نيز متناسب با نياز هاي هر دوره و عصر مشاهده مي گردد که بيانگر حضور زنان در بخش هاي مختلف جامعه مي باشد.موقوفات زنان و مدارس علميه و طلاباز موارد بسيار مهمي که واقفان در طول تاريخ به آن بسيار توجه کرده‌اند، مدارس، هزينه تعمير و اداره آنها بوده است. در آغاز اسلام و تا سال‌ها پس از آن، مکان تعليم و تعلم در نزد مسلمانان، مساجد و منازل بوده است و مدرسه به معناي امروزي آن تاسيس نشده بود. بعدها براي تعليم و تربيت اطفال در جنب مساجد، مکتب‌هايي به وجود آمد که آنها را «کتاب»ناميده‌اند. کتاب يعني شاگردان مکتب که مجازاً بر مکتب نيز اطلاق گرديده است. (احمد بن سلمان، ابوسعيد،1358: 25)بررسي تاريخچه وقف در اسلام نشان مي دهد که در طول دوره هاي تاريخي واقفين متعدد املاکي را بر مدارس علوم ديني وقف نموده که به مدد برخورداري از درآمد همين موقوفات در قرون دوم تا چهارم هجري تحولات علمي مهمي در دنياي اسلام رخ داد. مدارس مهمي همچون مدارس نظاميه در بغداد،مدرسه بيهقيه و سعيديه در نيشابور،مدرسه الفاضليه در قاهره،از مدارس مهم و معتبر جهان اسلام بودند که به کمک درآمد موقوفات در ترويج فرهنگ و علوم اسلامي نقش موثري در جهان اسلام ايفاء نمودند. (ساعاتي،1374: 21-20)در بيرجند نيز حوزه علميه معصوميه در سال 1161 هجري قمري توسط امير معصوم خزيمه يکي از دو فرزند اميراسماعيل خان خزيمه از محل موقوفات اميرعلم خان اول ايجاد شد اين مدرسه محل تربيت طلاب علوم ديني بود که در حجره هاي آن سکونت اختيار کرده و از محل موقوفات اوليه و کمک هاي مردمي زندگي مي کردند. (گنجي، 1383: 35)موقوفات زنان و کاهش فقرفقر يکي از موانع عمده پيشرفت و سعادت انسان و به فعليت رسيدن قوه ها و استعدادهايي است که خداوند متعال براي نيل انسان به کمال مورد نظر، که غرض آفرينش انسان بوده است،به او داده است.يکي از جاهايي که وقف مي تواند بطور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعليت رسيدن استعدادهاي انسان را برطرف کند، وقف است. (سليمي فر،1370:144).وقف مي تواند به عنوان يک اهرم با کارکرد هاي متنوع در توزيع ثروت و تعديل اجتماعي موثر باشد.مطالعه اجمالي تاريخ وقف اين حقيقت را روشن مي کند که نخستين انگيزه هاي واقفان براي مبادرت به وقف نابودي فقر و محروميت از جامعه مسلمين بوده است.بررسي متون وقف نامه ها نيز به خوبي روشن مي سازد که مسلمين با استفاده از اين سيستم و سنت حسنه در پي «عدالت اجتماعي»به معني واقعي در جامعه بوده اند.در محدوده مورد مطالعه ما نيز بررسي متون وقف نامه ها نشان مي دهد که زنان در اين بخش فعال و تعدادي از موقوفات زنان به اين مهم اختصاص يافته. موقوفات زنان و بناهاي عام المنفعهبررسي اسناد وقفي زنان نشان مي دهد که بخشي از موقوفات زنان به ايجاد و نگهداري بناهاي عام المنفعه با کارکرد هاي گوناگون اختصاص دارد.مهم ترين مواردي که در اين بخش از موقوفات بيشتر مد نظر واقفين قرار گرفته به شرح ذيل است که ويژگي هاي هر موقوفه در جدول(9) درج شده است:1ـ مساجد: که حکم خانه هاي خدا بر زمين ومراکز امور اسلامي مردم و نقش عبادي، آموزشي و سياسي را بر عهده دارد.2ـ مدارس علميه: که در گذشته به شيوه سنتي و امروزه در قالب حوزه هاي علميه به شکل نوين خدمات رساني مي نمايند.3ـ ايجاد مکتب خانه ها: در شهر ها, روستا ها وآبادي ها براي حفظ قرآن کريم ,(يعني دار الحفاظ).4) ايجاد حمام هاي عمومي جهت استفاده همگان و تامين هزينه تعميرات و دوران آن.5) ايجاد بوستان ها وباغ ها ويژه ي رهگذران تا از سايه و ميوه هاي آن در طول سال بهره مند گردند.6) تهيه ظروف غذا ويژه ي مناسبت هاي شادي وغم براي کساني که توانايي خريد آن ها را ندارند.7) ايجاد کاروانسراها، حوض و آب انبار ها براي استراحت تاجران ومسافران.نتيجه گيريوقف نامه ها به لحاظ برخورداري از نکات متعدد،اجتماعي، ادبي،اخلاقي-عرفاني، مذهبي و پاره اي نکات ديگر درخور تامل و تدبر اند و مي توانند به عنوان منابع تحقيق مورد استفاده قرار گيرند. پرداختن به موضوع وقف زنان در اين مقاله بيانگر آن است که زنان در محدوده مورد مطالعه ما در اين عرصه همچون بسياري از عرصه هاي ديگر اجتماع بسيار پر رنگ ظاهر شده و نشان دهنده حضور فعال آنان در اجتماع حداقل از دوره زنديان و افشاريان تا زمان حال بوده است.نکته جالب توجه ديگر آنکه به لحاظ منزلت اجتماعي زنان واقفه از طبقات و قشر هاي مختلف جامعه در اين سنت پسنديده مشارکت داشته اند.با اين وجود آمار موقوفات زنان در دوره هاي تاريخي مختلف نشان مي دهد که در دوره اخير تعداد زنان واقفه در مقايسه با دوره هاي قاجار و پهلوي اول رو به کاهش بوده که پرداختن به دلايل آن که بسيار ضروري هم به نظر مي رسد خود تحقيقي جداگانه و مستقل را مي طلبد.هر چند در نظرگاه عامه ممکن است وقف يک پديده سنتي به نظر مي آيد،اما حقيقت موضوع آن است که بسياري از کارکردهاي آن که در اين پژوهش نيز به آن پرداخته شد از قبيل وقف بر مدارس علميه، اعانت اهل علم و طلاب، دستگيري فقراء و موارد مشابه کارکردهايي هستند که در دوران مدرنيته از نيازهاي اساسي اين دوران به شمار مي آيند، زيرا با گذار از سنت به مدرنيته و گسترش نظام سرمايه داري و جهاني شدن اقتصاد و فرهنگ در جهان اختلاف طبقاتي در حال تشديد است که تهديدي بزرگ براي کشور هاي در حال توسعه و از جمله کشور ما محسوب که وقف و کارکردهاي متنوع آن مي تواند در تقابل با آن موثر و مفيد واقع شود. معرفي سايت مرتبط با اين مقاله تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 834]
-
گوناگون
پربازدیدترینها