تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836725949
پله‌پله تا بازگشت امور تربیتی به دوران اوج
واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاری پانا: گفت‌وگوی تفصیلی فارس با معاون پرورشی و فرهنگی وزیر آموزش و پرورش: پله‌پله تا بازگشت امور تربیتی به دوران اوج خبرگزاری پانا: در تقویم کشور 8 اسفند روز امور تربیتی و تربیت اسلامی نامیده شده است و در آموزش و پرورش نیز از این روز به مدت یک هفته به عنوان هفته امور تربیتی و تربیت اسلامی، برنامه‌های متعددی در سطح مدارس، آموزش و پرورش مناطق و استان و وزارت آموزش و پرورش اجرا می‌شود.
۱۳۹۳ سه شنبه ۱۲ اسفند ساعت 18:14
سرویس مجازی پانا/امور تربیتی از زمان تشکیل یعنی در همان سال‌های اول انقلاب اسلامی ایران تا به امروز، فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است؛ روزهایی در اوج قرار داشت و روزهایی نیز خبر از حذف آن شنیده شد و اینک در سال 93، به سراغ حمیدرضا کفاش معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش رفتیم تا با وی در خصوص چگونگی تشکیل امور تربیتی در مدارس، روزهای پرفراز و نشیب این معاونت و وضعیت فعلی آن به گفت‌وگو بپردازیم. فارس: در این گفت‌وگو قصد داریم پرونده امور تربیتی را از ابتدا مرور کنیم؛ نخستین پرسش درباره چگونگی تشکیل امور تربیتی است، امور تربیتی به معنای خاص از چه زمانی در آموزش و پرورش ورود پیدا کرد؟ کفاش: واژه امور تربیتی به معنای یک تشکیلاتی که یک سری فعالیتهای فوق برنامه را در آموزش و پرورش انجام می‌داده است، قبل از پیروزی انقلاب بوده است؛ یعنی تحت عنوان سازمان پیشاهنگی که کار تشکیلاتی انجام می‌داده است. امور تربیتی هم به معنای فعالیتهای فوق برنامه و بیشتر کارهایی مطرح می‌شد که مرتبط به حوزه حضور دانش‌آموزان بود در مراسمی که از طرف حکومت اعلام می‌شد مثل 4 آبان یا 6 بهمن آن زمان، اما به تعبیری پررنگ نبوده است یعنی به صورت تشکیلاتی و یک ساختار جامع و کامل در آموزش و پرورش نبوده است. با پیروزی انقلاب اسلامی و ورود حضرت امام(ره) راجع به دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادها سه مدل تصمیم‌گیری شد؛ یک سری سازمان‌ها باید منحل می‌شد مثل سازمان ساواک، خب طبیعی بود که این سازمان ساختار طاغوتی داشت و باید منحل می‌شد. یک سری از تشکیلات باید می‌ماند ولی در کنارش ساختارهای جدیدی ایجاد می‌شد و یک‌سری از دستگاه‌ها هم بودند که حضرت امام(ره) فرمودند به همان شیوه باقی بمانند مثل آموزش و پرورش. تعابیر حضرت امام(ره) این بود که در آموزش و پرورش همه نیروهای متعهد، متدین و ریشه‌داری هستند، البته در آموزش و پرورش هم افرادی بودند که ممکن بود از حکومت طاغوت حمایت کنند یا با رژیم قبل همراه باشند، اما ترکیب و بدنه آموزش و پرورش یک ترکیب مذهبی، متدین و مدافع حرکت حضرت امام(ره) بود. البته می‌دانید دانشگاه‌ها و آموزش و پرورش از قبل از ورود حضرت امام(ره) به میهن، به دلیل راهپیمایی‌ها و اعتصاب‌ها، تعطیل بود چون در این حرکت‌ها پیشتاز بودند و بعد از پیروزی انقلاب و بازگشایی مدارس، اندیشه امور تربیتی از سوی شهیدان رجایی و باهنر دو چهره‌ای که عاشق حضرت امام(ره) بودند، مطرح شد. فارس: اینکه عنوان می‌شود اندیشه تشکیل امور تربیتی توسط شهیدان رجایی و باهنر بوده است، آیا به این معنی است که آنها در کمیته یا جلسه‌ای به این نتیجه رسیده‌اند؟ این شکل‌گیری را منتسب به هر دو بزرگوار می‌دانیم، اما این شکل‌گیری چگونه بوده است؟ کفاش: این به ارتباط دو شهید بر می‌گردد، آنها لازم و ملزوم هم بودند. عاشق و معشوق و مرید و مراد بودند. دوران ریاست جمهوری شهید رجایی خیلی کوتاه بود و قبل از آن وزیر آموزش و پرورش بود؛ سابقه شهیدان رجایی و باهنر به قبل از انقلاب برمی‌گردد یعنی سابقه معلمی و سبقه مربیگری داشتند، فلذا این اندیشه مشترک بود. خب ابعاد سیاسی را به تعبیری بیشتر شهید رجایی می‌دید و شهید باهنر چون در تألیف کتب درسی بود بیشتر آن نگاه آموزشی و تربیتی را داشت و می‌توان گفت امور تربیتی محصول نگاه هر دو نفر بود. بررسی‌هایی که ما کردیم نشان می‌دهد این اندیشه از هر دو بزرگوار جرقه خورده است تا نیروهای معتقد به انقلاب را در درون آموزش و پرورش سازماندهی کنند حتی عنوان می‌شود که واژه امور تربیتی هم مربوط به این دو شهید است. فارس: دلیل ایجاد امور تربیتی توسط شهیدان رجایی و باهنر چه بود؟ کفاش: این دو بزرگوار آموزش و پرورش را می‌شناختند؛ شهید رجایی دبیر ریاضی بود و شهید باهنر مؤلف کتب درسی بود و آموزش و پرورش را مثل کف دست‌شان می‌شناختند، به تعبیری تدبیر این دو بزرگوار بر این تعلق گرفت که بیاییم با حفظ آموزش و پرورش برای اینکه اندیشه‌های انحرافی نفوذ پیدا نکنند، امور تربیتی ایجاد شود. در سال‌های اول پیروزی انقلاب، گروهک‌ها خودشان را صاحب انقلاب می‌دانستند. اندیشه‌های الحادی، اندیشه‌های مارکسیستی، اندیشه‌های التقاطی دنبال پایگاه می‌گشتند و بهترین پایگاه هم برای اینها مدارس و دانشگاه‌ها بود. آن سال‌ها اگر 10 تا گروه بود، در دبیرستان‌های ما 10 تا میز یا 10 تا اتاق داشتند و در مدارس و دانشگاه‌ها حضور فعال داشتند. تیزبینی شهیدان رجایی و باهنر این بود که ما بیاییم یک تشکیلاتی را نه در کنار آموزش و پرورش، بلکه در درون آموزش و پرورش داشته باشیم و نیروهای متعهد، متدین، انقلابی و طرفدار ارزش‌های حضرت امام(ره) وارد مدارس شده و حافظ ارزش‌های انقلاب اسلامی شوند. ضمناً جلوی این گروهک‌ها هم مستند و مستدل بایستند و به این ترتیب امور تربیتی شکل گرفت. فارس: امور تربیتی که قبل از انقلاب وجود داشت، چه شد؟ کفاش: آنها اغلب عناصری بودند که وابستگی به قبل داشتند، خب همانطور که گفتم اصلاً تعریف امور تربیتی در آن زمان، امور فوق برنامه بود آن هم از جنس تعریف آموزش و پرورش زمان شاه، لذا ساختار جدیدی ایجاد شد. فارس: از جذب نیروهای متعهد و متدین در آموزش و پرورش صحبت کردید، این جذب چگونه بود؟ کفاش: این ساختار در ابتدا، ساختار استخدامی نبود؛ یعنی فراخوانی داده شد، روحانیون، طلاب جوان، دانشجویان انقلابی، نیروی متعهد درون آموزش و پرورش و جوانان پرانرژی در مدارس با نقش حفاظت از ارزش‌های انقلاب اسلامی و به تعبیری مقابله با گروهک‌ها وارد شدند. فارس: آن زمان که فراخوان داده شد، آماری هست که چه تعداد داوطلب برای امور تربیتی اعلام آمادگی کردند؟ کفاش: آن زمان بنده در خراسان بودم اما چیزی که از پیشکسوتان شنیدم این بود که در مرحله اول بیش از 5 هزار نفر در کل کشور برای این کار بسیج شدند. فارس: برنامه های امور تربیتی در آن زمان چه بود؟ کفاش: برنامه‌های جذابی داشتند و محوریت آن، قرآن بود. قرائت قرآن، دوره قرآن، قرآن صبحگاهی، مراسم صبحگاه مدارس بود یعنی اصلی‌ترین فعالیت‌ها، فعالیتهای امور تربیتی، فعالیتهای قرآنی، دینی و ارزشی بود. فارس: امور تربیتی در آن زمان چقدر در پیشبرد اهداف آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران موفق بود؟ کفاش: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اتفاقات زیادی افتاد من جمله از اولین اتفاقاتی که دشمن بعد از حمله ایدئولوژیکی، ترورها و یک‌سری حرکات کور داشت، بحث جنگ تحمیلی بود. آموزش و پرورش در طول دوران دفاع مقدس، دِین بزرگی را نسبت به انقلاب ادا کرده است. ما 36 هزار شهید دانش‌آموز و بیش از 5 هزار شهید فرهنگی داریم که بیشتر از 400 نفر از شهدای فرهنگی، مربی امور تربیتی بودند. در کنار این حضور در جبهه، فرهنگیان به خصوص مربیان امور تربیتی در پشت جبهه، برگزاری مراسم تشییع و مراسم ویژه شهدا می‌پرداختند. بحث آموزش و پرورش در جبهه‌ها نیز توسط فرهنگیان هدایت می‌شد یعنی به تعبیری مدارس داخل جبهه ایجاد شد که رزمنده‌ها بتوانند درس بخوانند فلذا بنده مرحله دوم رسالت امور تربیتی را ضمن رعایت آن مأموریت‌ها، حفاظت ارزش‌ها و مقابله با جریان‌های انحرافی، حضور در صحنه دفاع مقدس می‌دانم. البته کل آموزش و پرورش در دفاع مقدس نقش داشت، اما مربیان به لحاظ اینکه مسئولیت برگزاری مراسم را در مدرسه داشتند در مراسم اعزام به جبهه، تشییع شهدا و تجلیل و بزرگداشت شهدا، اقدامات پشت جبهه و برای فرستادن امکانات برای جبهه‌ها فعال بودند. به تعبیری، سربازان گمنامی در مدارس با نقش حفاظت از ارزش‌های انقلاب اسلامی، مقابله با گروهک‌ها و دفاع از ارزش‌های دفاع مقدس اعم از آماده‌سازی مدارس برای اعزام جبهه‌ها و سایر مسائلش، بحث مدارس در جبهه و اعزام نیرو برای مجتمع‌های آموزشی جبهه‌ها و مراسم تشییع و بزرگداشت شهدا فعالیت می‌کردند و بنده اسمش را گرم نگه داشتن تنور جبهه و جنگ می‌گذارم. فارس: نقش مربیان زن در این مسیر چقدر بود؟ کفاش: مربیان تربیتی خانم نقش پشتیبانی جبهه و جنگ را در مدارس داشتند؛ به نظرم نقش بانوان در جبهه و جنگ، از آقایان کمتر نبود، چون هم برای همسران و فرزندانشان در اعزام و هم در پشتیبانی جبهه و جنگ نقش داشتند یعنی نقش مضاعف داشتند. البته در بین بانوان اعزام هم داشتیم و در بیمارستان‌‌ها کمک می‌کردند. فارس: برگردیم به مرحله شکل‌گیری امور تربیتی، شما یادتان هست امور تربیتی از چه زمانی ساختار پیدا کرد؟ کفاش: سال‌های 58 و 59 همان حالت انقلابی را داشت و نیروها به صورت داوطلبانه فعالیت می‌کردند. بنده خاطره‌ای از آن زمان خدمت‌تان بگویم؛ یادم هست در سال‌های قبل از 60 بود، 300 تومان، حق‌الزحمه‌ای بود که بعد از چند ماه قرار بود به مربیان بدهند. کنار میزی که حق‌الزحمه‌ها را می‌دادند، صندوق‌های کمک به جبهه هم بود. 300 تومان را به صورت سه تا صد تومانی پرداخت می‌کردند و برای سهولت پرداخت، صد تومانی‌ها را با سوزن به هم وصل کرده بودند. آن زمان بنده در مشهد بودم و قرار بود حق‌الزحمه 1200 نفر را توزیع کنم؛ خاطرم هست از 1200 تا سیصد تومانی، بیش از هزار تا بدون اینکه سوزنش باز شود توی صندوق جبهه بود، حالا مواردی هم بود که فردی 100 تومان لازم داشت، 200 تومان در صندوق انداخته بود یا کسی 200 تومان لازم داشت. 100 تومان در صندوق انداخته بود. این روحیه افراد در سال‌های قبل از 60 بود و با این روحیه بود که واقعاً بساط گروهک‌ها حذف شود. و پس از آن کم‌کم امور تربیتی شکل گرفت و از دهه 60 به بعد امور تربیتی ساختار پیدا کرد. فارس: از آن زمان آماری هست که چه تعداد مربی تربیتی در آموزش و پرورش بوده است، چند درصد مربی خانم و چند درصد مربی آقا فعالیت می‌کرده است؟ کفاش: جذب مربی امور تربیتی بدون نگاه جنسیتی بود یعنی همیشه بر مبنای نیاز با تأکید بر دبیرستان‌ها در مرحله اول بود. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بین دانش‌آموزان دختر و پسر فاصله زیادی بود. مردم دخترهایشان را به مدرسه نمی‌فرستادند و این قضیه در سال‌های اول پیروزی انقلاب اسلامی مقداری ادامه داشت تا کم‌کم از نیمه دهه اول کمتر به سمت برابری رفت؛ یعنی مردم به آموزش و پرورش اعتماد کردند و جذب دانش‌آموزان لازم التعلیم جزو برنامه‌های آموزش و پرورش قرار گرفت و کم‌کم به سمت تعادل آمد. خب پس در سال‌های اول طبیعی است که به لحاظ محدود بودن مدارس دخترانه به نسبت پسرانه، مربی برادر بیشتر بود و در بعضی موارد شاید دو برابر مربی خانم گرفته می‌شد، اما کم‌کم که به سال 65 می‌رسیم و در دهه 70، این توازن به هم نزدیک می‌شود. از دهه 60 به بعد، اداره کل امور تربیتی بود و مدیرکل داشت. فارس: اداره کل امور تربیتی زیر مجموعه کدام معاونت در وزارت آموزش و پرورش بود؟ کفاش: زیر مجموعه معاونت نیروی انسانی و گزینش بود که آقای مظفری‌نژاد مسئولیت این معاونت را بر عهده داشت و در ساختمان ایرانشهر که در حال حاضر معاونت آموزشی است، قرار داشت. اداره‌کل امور تربیتی در ابتدا وابسته به آن مجموعه بود و بعداً فکر کنم سال‌های 61، 62 بود که تبدیل به معاونت پرورشی شد که بعد هم معاونت پرورشی و تربیت بدنی شد. از پیشکسوتان آن زمان آقای سیداحمد زرهانی است که طولانی‌ترین دوران معاونت پرورشی و تربیت بدنی را داشت و قبل از وی، در اداره کل، آقای فیضی‌زاده، آقای ذوعلم، آقای زاهدی از پیشکسوتان حوزه امور تربیتی هستند. فارس: ادارات زیر مجموعه معاونت پرورشی و تربیت‌بدنی چه اداراتی بودند؟ کفاش: اداره کل فرهنگی و هنری، اداره کل اردوگاه‌ها و اماکن تربیتی و اداره کل تربیت بدنی از اولین ادارات کلی بود که در این معاونت ایجاد شد. دهه اول 60 معاونت پرورشی بود؛ یعنی اداره‌کل تربیت بدنی هم زیرمجموعه معاونت پرورشی بود و در دهه 70 معاونت پرورشی و تربیتی بدنی شد. ضمن اینکه اداره‌کل بهداشت و تغذیه بعداً اضافه شد. اداره کل مشاوره و تحقیق هم بعداً اضافه شد که آقایان دکتر تاجیک اسماعیلی و علی‌اصغر احمدی مدیران این بخش بودند و امور مشاوره و تحقیقات را سامان می‌دادند. در نیمه دوم دهه 60 هم دانشکده امور تربیتی در تهران توسط آقای زرهانی تشکیل شد البته فوق دیپلم پرورشی در مراکز تربیت معلم همان سال‌های اول دهه 60 ایجاد شده بود و دانشکده امور تربیتی تحصیلات لیسانس داشت. در دهه 70 بحث مشاور تربیتی تحصیلی هم در مدارس ایجاد شد که علاوه بر مربی امور تربیتی برای راهنمایی و حل مشکلات اخلاقی دانش‌آموزان فعالیت می‌کرد. فارس: معاونت پرورشی و تربیت بدنی در همان خیابان ایرانشهر قرار داشت؟ کفاش: معاونت پرورشی و تربیت بدنی در ساختمان قدیمی وزارتخانه در بهارستان بود که الان موزه شده است. تا سال 70 آقای زرهانی معاون پرورشی و تربیت‌بدنی بود و بعد آقای هراتی در سال 70 منصوب شد. در این سال معاونت پرورشی و تربیت‌بدنی دارای اداره‌کل فرهنگی و هنری، اداره کل اردوگاه‌ها و اماکن تربیتی، اداره‌کل مشاور و تحقیق، اداره‌کل بهداشت و تغذیه و اداره‌کل تربیت بدنی بود که البته اداره‌کل تربیت بدنی و مشاوره بیرون از مجموعه بود و ساختمان‌هایشان جای دیگری بود و ماهنامه تربیت نیز فعالیت می‌کرد. بنده در آن زمان به عنوان مشاور و قائم مقام آقای هراتی آمدم که بعداً مدیرکل فرهنگی و هنری آن زمان شدم. فارس: چه سالی مدیرکل فرهنگی و هنری شدید؟ کفاش: سال 70 وارد معاونت پرورشی و تربیت‌بدنی شدم و تا سال 72 مشاور و قائم مقام معاونت بودم. در سال 72 مدیرکل فرهنگی و هنری شدم. البته آقای نوید اولین مدیرکل فرهنگی و هنری بود که به سازمان نوسازی در آن زمان رفت و آقای جبار رضایی مدیر کل شد که کمتر از دو سال فعالیت کردند و بعد از وی، بنده مدیرکل فرهنگی و هنری شدم. فارس: این تشکیلات در ادارات آموزش و پرورش استان و مناطق هم وجود داشت؟ کفاش: بله، این تشکیلات در استان هم بود یعنی در استان هم معاون پرورشی و تربیت بدنی داشتیم و در شهرستان و مناطق هم همینطور، البته شهرهای کوچک، مسئول امور تربیتی داشتند. در سطح مدرسه نیز مربی امور تربیتی و مشاور تربیتی با معیار یک دویست و پنجاهم بود یعنی مقرر شده بود هر 250 دانش‌آموز، یک مربی تمام وقت داشته باشد که البته هیچ‌وقت به این عدد نرسید؛ یعنی به نظرم به عدد هر 325 دانش‌آموز یک مربی می‌رسد که آن موقع راضی بودیم. فارس: آن موقع تعداد دانش‌آموزان و تعداد مربیان چقدر بود؟ کفاش: تعداد دانش‌آموزان در زمانی که آقای هراتی معاون پرورشی و تربیت بدنی بودند از مرز 18 میلیون گذشت و سال 60 که شروع شد روی 12.5، 13 میلیون نفر بود. تا سال 70 جمعیت دانش‌آموزی بالای 18 میلیون رسید و از آن به بعد سراشیب شد تا 12 میلیون و 300 هزار و الان به 13 میلیون و 600 هزار دانش‌آموز رسیده است و براساس برنامه لازم التعلیم‌ها فکر می‌کنم تا سال 1404 به بالای 15 میلیون نفر می‌رسد. فارس: عنوان می‌شود بین دهه 70 تا 80 اوج امور تربیتی است. به نظر شما دلیل این اوج چیست؟ چه اتفاقات خاصی در دهه 70 افتاده است؟ کفاش: دهه 70 تا 80 اتصال دولت سازندگی به دولت اصلاحات بود. در دوره دولت سازندگی، ثبات وزیر وجود داشت یعنی دوره وزارت طولانی آقای نجفی و انصافاً معاونین قوی و اعتبارات فراوان و وجود ردیف‌های اختصاصی بودجه و نیروهای با انگیزه، از دلایل موفقیت امور تربیتی بود. این عوامل به نظرم مؤثر بود تا سال 76، البته سال 76 هم دوره اول اصلاحات بود که در آن زمان که آقای عبادی بود همچنان فعالیتهای امور تربیتی ادامه داشت تا سال 80. در این دهه ترکیب حضور نیروهای باتجربه در وزارتخانه، استانها و مدارس، ایجاد انگیزه های قوی، اعتبارات و ردیف‌های گسترده بودجه و فضای مناسب مدارس از دلایل موفقیت و اوج کار امور تربیتی است. فارس: فعالیتهای تربیتی که آن زمان در مدارس انجام می‌شد شامل چه برنامه‌هایی بود؟ کفاش: عمده فعالیت‌ها متکی به مدرسه بود و من این را به عنوان نقطه فعالیتهای امور تربیتی می‌دانم؛ از روزی که ما یک مقدار از مدرسه فاصله گرفتیم، این اوج کم شد. در آن زمان، مدرسه محور اصلی فعالیتهای پرورشی و تربیت بدنی شد؛ در مدرسه فعالیتهای قرآن، دوره‌های قرائت قرآن و برنامه‌های مذهبی و دینی داشتند و همه مدارس فعال بودند. الان هم اگر از بنده بپرسید بزرگترین چالش چیست، عرض می‌کنم فاصله گرفتن فعالیت‌ها از مدارس بود و اگر بپرسید بزرگترین کار برای بازگشت به عظمت گذشته، چه فعالیتی است، می‌گویم برگرداندن فعالیت‌ها به مدرسه است، چون مدرسه باید محور فعالیت دانش‌آموزان باشد. البته اکنون نمونه‌هایی دیده می‌شود، مثلاً همین امسال، بحث مدرسه انقلاب در بسیاری از دبیرستان‌ها ایجاد شد و دانش‌آموزان نمایشگاه های مدرسه انقلاب را در مدارس دایر کردند. هر جا که کار به دانش‌آموزان سپرده شود و مربی جنبه راهبردی، هدایتگر و به اصطلاح نقش مرشد را داشته باشد و بچه‌ها به میدان بیایند، مخصوصاً تشکل‌های دانش‌آموزی، برنامه موفق است و لذا بنده یکی از عوامل اوج را در آن دوران، مدرسه‌ای بودن برنامه‌ها می‌دانم و وجود مربیان قوی و باانگیزه در مدارس که الان در این دهه از وجود خیلی از آنها محروم شدیم، چون خدمت آنها بالای 30 سال رفت. اغلب آنها بازنشسته شده و از سیستم خارج شدند و ما از وجود نیروهای باانگیزه، قوی و قدیمی و از جنسی که عرض کردم 3 تا 100 تومانی را در صندوق جبهه می‌انداختند، دست‌مان یک مقداری خالی شد، فلذا مدرسه‌ای بودن برنامه‌ها از نکات عمده و مهمی بود. فارس: آقای دکتر بعد از آن دوره، زمزمه‌هایی مبنی بر حذف امور پرورشی مطرح شد. آن زمان آقای حاجی وزیر وقت آموزش و پرورش این موضوع را مطرح کرد و معتقد بود که معلم باید امور تربیتی و آموزشی را توأمان هدایت کند، نظرتان در مورد این جداسازی که اتفاق افتاد، چیست؟ کفاش: دوره اصلاحات را می‌توان به دو 4 سال تقسیم کرد. 4 سالی که آقای مظفر به عنوان وزیر حضور داشت و آقای عبادی معاون پرورشی بود، معاونت پرورشی از سطر تا ذیل وجود داشت و زمانی که آقای حاجی تشریف آورد نتایج تحقیقات را به ایشان ارائه دادند. باید به عنوان کسی که ناظر بودم، آنچه را که شاهد بودم، خدمت‌تان بگویم. نتایج تحقیقات و پژوهش‌ها که خدمت آقای حاجی ارائه شد، این بود که «یکی از مشکلات ما در عرصه تعلیم و تربیت، تفکیک آموزش از پرورش است. کشورهای پیشرفته یک واژه به نام اجوکیشن دارند و کشورهای عربی یک واژه به نام تربیت دارند و همه چیز ماهیت تربیتی دارد و عنوان شد جداسازی «آموزش» و «پرورش» از هم از سطح برنامه‌ریزی تا مدرسه ایراد دارد». اینکه این موضوع در ساختار نظام جدید جواب می‌دهد یا خیر، بحث بعدی است اما می‌خواهم بگویم منشأ این کار یک منشأ پژوهشی بود یعنی بر اساس پژوهش «اگر ما نگاه‌مان را به سمتی ببریم که مقوله آموزش و تربیت را با هم ببینیم و از سطر تا ذیل از مرحله برنامه‌ریزی تا اجرا اینها را با هم ترکیب کنیم، بهتر جواب می‌دهد». فارس: در گذشته هم بحث جداسازی امور پرورشی و آموزشی مطرح بود؟ کفاش: در دوره وزارت دکتر نجفی هم این بحث بود که فعالیت پرورشی و آموزشی تلفیق شود و آن زمان به نظرم طرح تعمیم فعالیتهای پرورشی مطرح شد با حفظ امور تربیتی یعنی امور تربیتی باشد اما فعالیتهای پرورشی در بین معلمان تعمیم پیدا کند. در دوره وزارت آقای حاجی یعنی دوره دوم اصلاحات، وی خواست این طرح را عملیاتی کند. یعنی می‌خواهم بگویم اندیشه تلفیق امور تربیتی و آموزش از دوره وزارت آقای دکتر نجفی مطرح بود. نتیجه پژوهش و تحقیقات را می‌دادند اما کسی دست به عمل نزد و آقای حاجی وارد این قضیه شد و این ساختار را در سطح وزارتخانه ادغام کرد و در وزارتخانه معاونت پرورشی به تعبیری منحل شد. فارس: چه سالی بود؟ کفاش: دهه 80 به بعد بود. در این 4 سال که وزارت آقای مرتضی حاجی بود خدمت‌تان عرض کنم ساختار پرورشی در سطح وزارتخانه به تعبیری منحل شد و در حوزه آموزش عمومی کلاً تلفیق شد؛ یعنی چیزی به نام اداره‌کل و حوزه پرورشی نبود و پُست‌های ترکیبی در حوزه معاونت ابتدایی تشکیل شد. اما در حوزه معاونت متوسطه آقای دکتر فانی معاون آموزش متوسطه نظری بود که یک اداره‌کل به نام اداره‌کل برنامه‌ریزی امور فرهنگی و مشاوره تشکیل داد که بنده مدیرکلش بودم. با توجه به اینکه جشنواره‌ها در دوره متوسطه برگزار می‌شد. این اداره‌کل در متوسطه ایجاد شد که آن زمان هم عده‌ای با تشکیل این اداره‌کل مخالف بودند یعنی می‌گفتند ساختار متوسطه هم باید مثل ساختار آموزش ابتدایی شود و پُست‌ها ترکیبی شود. اما این ساختار در سطح استان، منطقه و شهرستان و مدرسه تغییری پیدا نکرد، فلذا این عبارت که امور تربیتی منحل شد را باید به این جمله تبدیل کنیم که ساختار معاونت پرورشی در سطح وزارتخانه برداشته شد. فارس: منظورتان این است که در سطح ادارات کل آموزش و پرورش، معاونت پرورشی و تربیت‌بدنی وجود داشت؟ کفاش: در استانها ما معاونی به نام معاون هماهنگی پرورشی و تربیت بدنی داشتیم یعنی همان معاون پرورشی و تربیت بدنی بود که یک هماهنگی هم به عنوان اضافه شد اما در وزارتخانه چند مسئول داشت یک مسئولش آموزش و پرورش نظری و مهارتی بود. یک مسئولش معاونت آموزش عمومی بود. یک مسئولش هم معاونت تربیت بدنی بود. بعد هم سازمان دانش‌آموزی برای فعالیتهای برون‌مدرسه‌ای ایجاد شد و اردوگاه‌ها به سازمان دانش‌آموزی واگذار شد، البته در آن زمان، حضور و تعداد مربی امور تربیتی در مدرسه تغییر پیدا نکرد؛ تحلیل آن دوران مختلف است. عده‌ای معتقد هستند خود این تغییر ساختار در وزارتخانه در روند پرورشی خلل ایجاد کرد. اگر از بنده بپرسید معتقدم که امور پرورشی در آن دوران به هیچ‌وجه کمرنگ نشد. از کسانی هستند که معتقدم در آن دوران البته اشتباهاتی صورت گرفت؛ یعنی اگر این کار نمی‌شد یا مشورت می‌شد، بهتر بود چرا که دیدگاه مقام معظم رهبری این نبود و تذکر هم دادند. اینها انتقاداتی بود که من خودم هم دارم، اما به این معنا که بگویم فعالیتهای پرورشی منحل شد و از بین رفت، اینگونه نبود چون مربی در مدرسه وجود داشت. ساختار در شهرستان، منطقه و استان وجود داشت. در آن سال‌ها در سطح کشور دیگر معاونتی به نام معاونت پرورشی وجود نداشت. معاونت تربیت بدنی بود و «سازمان دانش‌آموزی» و «اداره‌کل برنامه‌ریزی امور فرهنگی و مشاوره در دوره متوسطه» ایجاد شد حتی به عدد و آمار می‌خواهم عرض کنم آنچه که فعالیتهای ظاهری امور تربیتی بود مثل جشنواره‌ها برگزار شد و آن جشنواره‌ها در آن 4 سال نسبت به مدت مشابه سال قبلش، نه تنها کم نشد، در برخی موارد رشد بیشتری داشت. خدمت‌تان عرض کنم دیدگاه خود بنده هم این است که معتقدم بحث توسعه فعالیتهای پرورشی و نقش تربیتی معلم و استفاده از اندیشه معلمان در امر تربیت منافاتی با ساختار امور تربیتی ندارد؛ یعنی اصل حرف در آن زمان درست بود که می‌خواهیم پرورش را توسعه دهیم اما معتقدم با حفظ حوزه پرورشی و امور تربیتی باید فعالیتهای پرورشی را تعمیم دهیم چون ما نمی‌توانیم نقش تربیتی را از معلم و تمام عوامل آموزش و پرورش بگیریم. گاهی اوقات نقش بابای مدرسه در تربیت از بنده معاون پرورشی وزیر بیشتر است زیرا مستقیم با دانش‌آموزان در ارتباط است، فلذا ما نقش تربیتی را از هیچ‌کس نمی‌توانیم در آموزش و پرورش بگیریم و باید معلمان ما و نیروهای آموزش و پرورش را در دانشگاه‌ها و در دانشگاه فرهنگیان طوری تربیت کنیم که بدانند مسئول آموزش و تربیت دانش‌آموزان از اول ابتدایی تا آخر دبیرستان است. اما معنای این مطلب این نیست که ما حوزه پرورشی را برداریم. در تمام آموزش و پرورش‌های دنیا این ساختار وجود دارد و بعضی اسمش را فوق برنامه می‌گذارند، بعضی هم برنامه مکمل می‌گویند و برخی هم مثل ما امور پرورشی و تربیتی می‌نامند. فارس: پس از این اتفاقات، مجلس وارد شد و مصوبه احیای امور تربیتی را داشت، در خصوص این موضوع توضیح دهید؟ کفاش: در دولت نهم، لایحه احیای امور تربیتی در مجلس تصویب شد و مجلس ایجاد معاونت پرورشی و تربیت بدنی را قانونی کرد که دیگر می‌توان گفت تنها معاونت وزارت آموزش و پرورش که قانون مصوب مجلس دارد و هیچ‌کس نمی‌تواند منحلش کند مگر خود مجلس، معاونت پرورشی و تربیت بدنی است. البته در دوره وزارت آقای حاجی بابایی، از شورای عالی امور اداری مجوزی گرفتند که معاونت پرورشی و تربیت‌بدنی دو معاونت شود و بر این اساس معاونت «پرورش و فرهنگی» و معاونت «تربیت بدنی و سلامت» ایجاد شد. ببینید در دوره اول و دوم امور تربیتی، مربیان تربیتی، سربازان نظام در مدارس بودند و وقتی که این تشکیلات در سطح وزارتخانه کنار می‌رود، تلقی این شد که «امور تربیتی منحل شد و عده‌ای آمدند که ارزش‌ها، امور تربیتی و نیروهای انقلاب را از مدارس جدا کنند و بردارند»، در صورتی که در هیچ دوره‌ای بعد از پیروزی انقلاب تا کنون، مربی امور تربیتی در مدرسه حذف نشد. امور تربیتی فراز و نشیب داشته است. دوره‌ای مربیان قوی، دوره‌ای مربیان متوسط و دوره‌ای مربیان موظف داشتیم مثل بقیه کارمندها، اما هیچ‌وقت این مربی از مدرسه حذف نشده است. در حال حاضر که بحث احیا مطرح شد و معاونت پرورشی مجدداً ایجاد شد، این ساختار در سطح وزارتخانه هم به تعبیری مستقل شد، البته نسبت به آن دهه‌های گذشته، بنده باید اقرار کنم ضعف‌هایی حتی نسبت به دوره 70 داریم، ما هنوز ردیف‌های مستقل نسبت به آن زمان نداریم. اردوگاه‌ها و کانون‌های ما هنوز عظمت آن زمان را پیدا نکرده است. فارس: چرا؟ کفاش: بعد از حذف ساختار معاونت پرورشی در آموزش و پرورش، بسیاری از اختیارات معاونت پرورشی به بخش‌های مختلف سپرده یا ادغام شد؛ پس از مطرح شدن بحث احیای امور تربیتی، آنگونه که شایسته احیای امور تربیتی بود رفتار نشد. نمونه‌اش 5، 6 معاون پرورشی با میانگین 1.5 سال فعالیت بود که تغییر پیدا کرد. ردیف‌های بودجه همچنان متمرکز بود، اردوگاه‌ها و کانون‌ها بر اساس اعتقادات وزرای محترم به استانها و شهرستان‌ها واگذار شد و فعالیت کانون‌ها متوقف شد. ضمن اینکه نگاهی حاکم شد که ما می‌توانیم اینها را به بخش غیردولتی بسپاریم و از ظرفیت دولتی خارج کنیم که این نگاه در رابطه با مراکز فنی و حرفه‌ای و وابستگی به وزارت علوم انجام شد و در حوزه پرورش نیز یک چنین اعتقادی بود. فارس: پس شما هم معتقدید که هنوز معاونت پرورشی نتوانسته است به همان روزهای دوران اوج باز گردد. کفاش: در حال حاضر بر اساس قانون احیای امور تربیتی، معاونت مستقل داریم اما به لحاظ بنیه مالی، ردیف‌های استخدامی، نیروهای انسانی، بودجه و تشکیلات نسبت به دهه 70 عقب هستیم، البته در دولت تدبیر و امید جهت‌گیری به سمت تقویت حوزه پرورشی است البته الان ردیف‌های بودجه در کل کشور ردیف‌های متمرکزی است ما به لحاظ عدد و رقم، وضعیت ما در سال 92 نسبت به 91 و 93 نسبت به 92 و 94 نسبت به 93 همینطور رو به رشد است. از سویی دانشگاه فرهنگیان نیروی انسانی پرورشی و مشاوره را به عنوان اصل کار خود قرار داده است و در 3 سال اخیر که پذیرش نیرو داشته است، در رابطه با حوزه پرورش و مشاوره هم نیرو گرفته است. البته این نیروها از سال 95 وارد سیستم خواهند شد و امید زیادی است که با حضور این نیروهای تازه‌نفس و کارشناس در حوزه پرورشی و مشاوره، یک دگرگونی مجدداً حاصل شود. اما اصلی‌ترین نکته که خدمت‌تان عرض کردم و دوباره هم می‌گویم مدرسه‌ای کردن فعالیت‌هاست و ما مجدداً برای برگشتن به دوران عظمت امور پرورشی باید جهت‌گیری فعالیت‌هایمان را به سمت مدرسه سوق دهیم، نیروهای تازه نفس را به میدان بیاوریم؛ البته به نظرم می‌رسد انگیزه‌ها به سمت شیب مثبت است و مجدداً این شور و نشاط در حال ایجاد شدن هست. فارس: نظر مجلس درباره امور پرورشی چیست؟ کفاش: در نشست‌هایی که با مجلسیان به ویژه فرهنگیان داشتیم، آنها معتقد به احیای پرورشی، توسعه اردوگاه‌ها، کانون‌ها و فضای پرورشی هستند. نکته امتیازی که در این دهه داریم، سند تحول بنیادین است. سند تحول بنیادین به عنوان سند فرادستی و سند مورد تأیید رهبر معظم انقلاب است؛ ضمن اینکه سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب، تربیت را اصل قرار داده است. فارس: در حال حاضر چند مربی پرورشی داریم؟ کفاش: آمار دقیق ما حدود 70 هزار مربی پرورشی است، با مشاوران که 18 هزار نفر هستند و مربیانی که در مدارس غیردولتی هستند، 100 هزار تحت پوشش معاونت پرورشی و فرهنگی هستند. فارس: به نظر شما نقش اصلی معاونت پرورشی در این دوره چیست؟ کفاش: معتقدم در دوره جدید نقش معاونت پرورشی، نقش رصد کردن فعالیتهای تربیتی در تمام حوزه‌هاست و ما داریم به این سمت حرکت می‌کنیم که مثلاً رصد کنیم در منابع آموزشی در سازمان پژوهش، تربیت اتفاق بیفتد. انصافاً کتاب‌های درسی این چند ساله اخیر به لحاظ ارزش‌های تربیتی کاملاً نسبت به گذشته متفاوت با نگاه مثبت است، چه مفاهیم، چه مطالب، چه تصاویر و چه ترکیب، انصافاً حوزه پرورشی و تربیتی در آن تقویت شده است. الان من به جد باید بگویم که در حوزه معاونت‌های آموزش ابتدایی و متوسطه نیز حساسیتی که نسبت به تربیت بچه‌ها وجود دارد به مراتب اگر نگویم بیشتر از حوزه پرورشی است، کمتر نیست. به نظرم می‌رسد با حفظ این ساختار می‌شود آن تعمیم و توسعه فعالیتهای پرورشی را در بخش‌های مختلف رصد کرد؛ یعنی بنده رصد کنم آن نیروهایی که منصوب می‌شوند در آموزش و پرورش از بالا تا پایین، نگاه تربیتی داشته باشند. منابع آموزشی که تولید می‌شود، تربیت در آن حضور داشته باشد. تربیت نیروی انسانی در دانشگاه فرهنگیان، برنامه پرورشی در آن لحاظ شود. فلذا در دوره جدید تصورم این است که در دهه 90 انشاءالله نقایص دهه 80 با توجه به این ساختار رفع خواهد شد و هم جهت‌گیری به این سمت خواهد رفت، ضمن اینکه باید به عنوان معاون پرورشی و فرهنگی اقرار کنم که حرکت فرهنگی، پرورشی و تربیتی باید یک جریان در جامعه شود. فارس: نقش آموزش و پرورش در تربیت دانش آموزان چقدر است؟ کفاش: تعداد نیروهای امور تربیتی و مشاوره را جمع کنم، چیزی در حدود 100 هزار نفر هستند. این در آموزش و پرورشی که یک میلیون و صد هزار پرسنل دارد تقریباً چیزی کمتر از 10 درصد است. طبیعی است این افراد اگر مباشرتاً وارد فعالیتهای تربیتی شوند، لشکر کوچکی هستند و تربیت زمانی محقق می‌شود که کل بدنه آموزش و پرورش و بالاتر از این کل بدنه جامعه، نهادها، ارگان‌ها و خانواده‌ها درگیر با امر تربیت شوند و ما در این دوره اگر بتوانیم این رسالت را انجام دهیم، نقش‌مان را انجام دادیم؛ یعنی این لشکر متولی پیگیری باشند. اعتقاد خودم این است اگر روزی بتوانیم فعالیتهای پرورشی را در کل معلمان نهادینه کنیم باز هم امور تربیتی لازم است، چون این ساختار، یک سری فعالیت در مدرسه انجام می‌دهد. آن فعالیت‌ها مثل صبحگاه، نماز جماعت، برگزاری اردو و مسابقات لازم است و در همه جای دنیا هم هست و یک کسی هم باید متولی انجام اینها باشد. فارس: پس مربی امور تربیتی نقش متولی و رصد برنامه های تربیتی را بر عهده دارد؟ کفاش: مربی امور تربیتی در مدرسه باید فعالیتهای پرورشی را رصد کند و فعالیتهای پرورشی که در تربیت مؤثر است را باید سازماندهی کند. نکته دیگر که در این دوره من تأکید دارم و جزو برنامه‌های ما هست، تقویت تشکل‌های دانش‌آموزی است و سپردن کار به بچه‌هاست. فلذا در دوره جدید اعتقاد بنده این است که در صورتی موفق خواهیم شد که در توسعه تربیت، تشکل‌های دانش‌آموزی را تقویت کنیم. مربیان را آموزش دهیم که بیایند نقش پدری و مادری را برعهده بگیرند؛ امور تربیتی در کنار تشکل‌ها نیست، رقیب تشکل‌ها نیست، مربی امور تربیتی در مدرسه پدر یا مادر تشکل‌هاست. راهبر و هدایت‌کننده تشکل‌هاست. این نقش در مدارسی که هست، موفق است. شما اگر سراغ مدارس موفق بروید حتماً آنجا یک مربی خانمی که جنبه مادری برای بچه‌ها دارد یا مربی آقایی که جنبه پدری برای بچه‌ها دارد، مشاهده می کنید که کارها را بین بچه‌ها تقسیم کرده است. یک‌سری مسئولیت‌ها را به بسیج، یک سری مسئولیت‌ها را به انجمن اسلامی، یک سری به هلال احمر، یک سری به پیشتازان، فرزانگان و یک‌سری را به شورای دانش‌آموزی داده است و اینها را کاملاً در رقابت و نه حسادت با هم پیوند داده است و اینها کار مدرسه را انجام می‌دهند. ولو ممکن است در بعضی جاها خطا کنند عیب ندارد. اینها مدیریت یاد می‌گیرند. نگاه کنید جوان‌باوری امام(ره)، انقلاب را جلو برد. از همین جوانان 36 هزار نفر شهید شدند که دانش‌آموز بودند، حال دانشجویان را هم اضافه کنید ببینید چه عددی می‌شود. فارس: به نظرتان امور تربیتی می تواند به دوران اوج گذشته بازگردد؟ کفاش: همانطور که گفتم در دوران انقلاب به جوانان اعتماد شد. آنها انقلاب کردند، لانه جاسوسی را تسخیر کردند. جبهه و جنگ را اداره کردند.پس الان هم می توانند حضوری فعال داشته باشند. در دوره جدید اگر تشکل‌های دانش‌آموزی را به عنوان نیروهای جوان در مدرسه به عنوان نیروهای پرورشی و تربیتی میدان دهیم و مربی سطح خود را بالاتر بیاورد، امور تربیتی هدایت‌کننده و هدایتگر شود، ما می‌توانیم اوج آن دهه را دوباره برگردانیم، اما اگر مربی تربیتی امور تربیتی ما بخواهد خودش پوستر بزند، خودش کار کند و دانش‌آموزان را رقیب خودش بداند و به جای ساماندهی و هدایت، بر عکس عمل کند، باختیم و هیچ پیشرفتی نخواهیم کرد. فارس: این دهه با دهه های گذشته متفاوت است، دیگر شبکه‌های ماهواره‌ای مستقیم روی دانش‌آموزان تأثیر دارند؟ دانش آموزان اطلاعات زیادی را از فضای اینترنت دریافت می کنند، شبکه های مجازی فعالند؛ برای تربیت در این فضا چه برنامه ای دارید؟ کفاش: کاملاً موافقم، در دوره جدید باید نیروی انسانی که اصلی‌ترین سرمایه است، بازسازی کنیم. الان دروسی که در دوره کارشناسی پرورشی و مشاوره در دانشگاه تدریس می شود، متفاوت شده است و دقیقاً در حوزه فناوری، مهارت‌ها و ورود به فضای مجازی است، فلذا برای نیروهای جدید، طراحی دوره آموزشی محقق شده است. برای نیروهای موجود نیز به بازسازی معتقد هستم، یعنی طراحی دوره‌ها را پیش بینی کردیم مثلاً با مناطق آزاد برنامه ریزی کردیم تا فناوری‌های جدید، حوزه فضای مجازی، حوزه عرفان‌های نوظهور، حیطه‌های جدید جنگ نرم را به مربیان آموزش دهند. فلذا معتقدم که الان دیگر مربی ما برای نسل جدید نمی‌تواند مانند روش‌های دو دهه قبل جلو رود و باید قطعاً خودش را جلو بکشد. فارس: شاید دلیلی که هنوز معاونت پرورشی و تربیتی نتوانسته است به خواسته‌هایی که نمایندگان مجلس خواهانند برسد، همین باشد. یعنی در فضای فعلی نمی‌شود همان فعالیتهای گسترده را انجام داد؟ کفاش: ما هم راضی نیستیم، اما مجلس در بودجه 94 که خیلی هم لطف کردند و تشکر می‌کنم 30 میلیارد تومان برای ما دیدند. سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران سال قبل 700 میلیارد تومان بودجه داشت. فضای مجازی، فضای پرخرجی است. پرهزینه است. در این حوزه باید یک نهضتی اتفاق بیفتد اما امکانات و مصوبات به این سمت نیست. نگوییم به آموزش و پرورش هر چی پول می‌دهیم، دود می‌شود. نگاه به آموزش و پرورش از مصرفی و هزینه‌ای باید سرمایه‌ای باشد. این نگاه تا حاکم شود و به صورت یک نهضت و انقلاب درآید خیلی کار فرهنگی می‌خواهد و ما در حد وسع خودمان از آموزش و توانمندسازی مربیان و مشاوران شروع کردیم. به نظرم جهت‌گیری درستی است و امیدواریم با فرهنگ‌سازی که توسط نیروهای متعهد رسانه‌ای ایجاد می‌شود بتوانیم نظرات دیگران را به این امر مهم جلب و جذب کنیم. فارس: حرف آخر کفاش: استدعای آخری که از شما دارم همین نکات است، نکات هشداردهنده. ما دعوا نداریم. نه با مجلس، نه با دولت و نه با دست‌اندرکاران، ولی یک دیگ بزرگ با یک شمع گرم نمی‌شود خلاصه ببینید واقعاً در کشورهای دیگر چقدر سرمایه برای آموزش و پرورش می‌شود. چقدر پول به میدان می‌آورند، چقدر امکانات می‌آورند که تکان می‌خورد. آموزش و پرورش با یک میلیون و 100 هزار پرسنل یک وزارتخانه است. یک جای دیگر با 3 هزار پرسنل یک وزارتخانه است. خب این اصلاً قابل قیاس نیست. آموزش و پرورش یک نهاد است و این نهاد نقش حاکمیتی دارد، اما در بودجه و در اعتبارات که می‌رسد، ما مصرفی می‌شویم
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: خبرگزاری پانا]
[مشاهده در: www.pana.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 122]
-
گوناگون
پربازدیدترینها