محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1843267696
مباني انديشه‌هاي تربيتي فارابي
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: مباني انديشه‌هاي تربيتي فارابي
فارابي در تبيين انديشه‌هاي تربيتي خود با الهام از مباني دين اسلام، انسان را موجودي از خدا و عائد به سوي خدا مي‌داند. وي معتقد است همه افراد براي رسيدن به سعادت و كمال نيازمند به تعليم و تربيت به واسطه افعال ارادي هستند.
بخش دوم
ب) هدف تعليم و تربيت
فارابي معتقد است كه انسان كامل كسي است كه به فضايل اخلاقي آراسته شده و از فضايل و سعادت، شناخت كافي داشته باشد. البته تأكيد مي‌كند كه شناخت نظري توسط قوه ناطقه نظري درباره اين امور گرچه لازم است، اما كافي نيست، بلكه انسان بايد به آنها شوق مؤكد داشته و آنها را هدف و غايت زندگي خود قرار داده و در عمل نيز به اين فضايل متصف شود. به عبارت ديگر، لازمه رسيدن به درجه سعادت قصوي، علاوه بر علم و تعقل، عمل است. عبارت او در اين‌باره چنين است:
آنگاه كه آدمي سعادت را به درستي شناخته باشد، لكن آن را غايت و هدف زندگي خود قرار ندهد و به سوي آن اشتياقي حاصل نكند و يا شوق وي بدان سوي سست باشد و در نتيجه، غايت و هدف زندگي خود را چيزي قرار مي‌دهد كه سعادت حقيقي نيست و قوت‌هاي ديگر خود را در جهت رسيدن به آن به كار مي‌بندد، در اين صورت آنچه حاصل ميشود جز شر چيز ديگري نيست.38
و نيز مي‌گويد:
آنگاه كه آدمي مبادي و معارف اوليه را كه از ناحيه عقل فعال بدو اعطا شده است، به كار بندد و به درستي بشناسد و به واسطه قوه نزوعيه شيفته آن گردد... و سپس نتيجه انديشه خود را به وسيله آلات و ابراز معده‌اي، عمل كند... در اين وقت آنچه از آدمي آيد، همه خير است.39
انسان بايد در اين مسير براي به‌دست آوردن فضايل انساني، نفس خود را بررسي كرده، عيب‌هاي آن را شناسايي و براي تحصيل فضايل و صفات نيكو تلاش كند. و چون در نظام فكري فارابي دستيابي به فضايل كه خود زمينه‌ساز رسيدن به مدينه فاضله و در نتيجه، تأمين سعادت افراد جامعه است، جز از طريق تعليم و تربيت صحيح امكان‌پذير نيست، از اينرو اهميت تعليم و تربيت در اين نظام به وضوح نمايان ميشود.
فارابي هدف از تعليم و تربيت را ايجاد اعتدال در قواي شهوي و غضبي و اطاعت و انقياد آنها از عقل معرفي مي‌كند و مي‌گويد: «فضيلت، ميانه‌روي است و افعال وقتي متوسط باشد، خلق جميل حاصل ميشود.» عمل صالح، عملي است كه در حد اعتدال باشد، زيرا افراط براي نفس و بدن مضر است. وي در مورد چگونگي شناسايي حد اعتدال در افعال و اعمال فرد مي‌گويد:
شايسته است كميت افعال از نظر تعداد و مقدار، نيز كيفيت آن در شدت و ضعف به حسب ارتباط آن با فاعل، همچنين شخص انجام دهنده افعال و نيز فردي كه به خاطر او افعال انجام داده مي شود و زمان و مكان آن عمل... سنجيده شده و اندازه گيري گردد (اعتدال در آنها لحاظ شود).40
او تشخيص اعتدال در امور را مربوط به نظر در زمان آن عمل، مكان آن و شخصي كه به انجام آن قيام مي‌كند و هدف او و وسايلي كه به كار مي‌گيرد و نيز به خود عمل مي‌داند؛ يعني فرد در تمام اين امور بايد اعتدال را رعايت كند.
از نظر فارابي حد متوسط هر فعل و خُلقي با معياري ثابت و واقعي، يعني سعادت سنجيده ميشود و در عين حال بايد به وجوه امتياز انسان‌ها و اختلاف موقعيت‌هاي آنها در تعيين حد متوسط براي فرد توجه شود.41
1. تعليم و تأديب
از نظر فارابي چون افراد انساني به لحاظ طبيعت، با يكديگر تفاوت دارند و هيچ فردي مفطور به شناخت سعادت و عوامل آن نيست، از اينرو چنين افرادي نيازمند به معلم و راهنما هستند، البته با اين تفاوت كه نياز افراد به راهنمايي و ارشاد نيز مختلف است. عبارت وي در اين‌باره چنين است:
چون هدف از آفرينش وجود انسان اين است كه به سعادت نهايي برسد به ناچار در راه رسيدن به آن، نخست بايد معني سعادت را بشناسد و آن را غايت كار و نصب‌العين خود قرار دهد و سپس اعمالي را كه لازم است انجام دهد تا به وسيله آنها به سعادت برسد، به خوبي باز شناسد و به دنبال آن انجام دهد. مردم در فطرت‌هاي شخصي خود گوناگونند، بنابراين، هيچ انساني فطرتاً نمي‌تواند از پيش خود سعادت را بشناسد و هم نمي‌تواند از پيش خود آنچه را كه بايسته عمل است، مورد عمل قرار دهد، بلكه در هر دو مورد، نياز به مرشد و راهنما دارد. نهايت، پاره‌اي از مردم نياز به راهنمايي كمتري دارند و پاره‌اي زيادتر. و نيز چنين نيست كه هرگاه افراد انساني بدين دو امر راهنمايي شدند خود به خود و بالضروره بدون باعث و محركي اقدام به انجام آن كنند و در حقيقت، اغلب مردم در اين وضع‌اند و از اين جهت است كه محتاج به مرشد و رهنمايي مي‌باشند....42
وي ايجاد فضيلت را از دو طريق ممكن مي‌داند: 1. تعليم؛ 2. تأديب . او تعليم را ايجاد فضايل نظري در امم و مدن و تأديب را طريق ايجاد فضايل خُلقي و صناعات عملي در امم معرفي مي‌كند:
تعليم، ايجاد فضايل نظري در بين امتها و شهرهاست، و تأديب، روش و شيوه ايجاد فضايل خُلقي و صناعات عملي در ميان امتهاست. تعليم فقط بواسطه قول و گفتار است، اما تأديب آن است كه امتها و شهروندان به انجام افعال ايجاد شده از طريق ملكات عملي عادت كرده و عزم و اراده آنان براي انجام آن ها برانگيخته شود43
او با تعريف تعليم و تأديب، دو فرق اساسي بين آنها مطرح مي‌كند، اول، آنكه تعليم، يعني ايجاد فضايل نظري و تأديب، يعني ايجاد فضايل اخلاقي و عملي، و دوم، آنكه تعليم، به قول و گفتار است و تأديب، به قول و فعل، بدان‌گونه كه امم و اهل مدينه را به افعال و ملكات عملي عادت دهند و اراده آنها را به سوي انجام اين افعال برانگيزند، به گونه‌اي كه اين افعال و ملكات، مسئوليتي بر نفوس آنها شده و آنان همانند عاشقان و شيفتگاني بر آن افعال گردند، و برانگيختن اراده‌ها براي انجام امري، گاه با گفتار و گاه با فعل حاصل ميشود.44
فارابي در امر تعليم و تأديب، مواردي را يادآور ميشود كه راهنما و مرشد با رعايت و لحاظ كردن آن مي‌تواند فرد تحت تعليم خود را به نيكي دريافته و به سوي سعادت رهنمون شود.
يك) توجه به تفاوت‌هاي افراد از جهت استعداد
او متعلمان را به سه دسته تقسيم مي‌كند: دسته اول، كساني كه ممكن است بخواهند از علم خود در جهت شر بهره ببرند كه بايد در تهذيب اخلاق آنها كوشيد و شرارت طبع آنها را شناساند. دسته دوم، كودن هستند كه بايد ديد چه علمي براي آنها سودمند است و آنها را در آن جهت هدايت كرد و دسته سوم، افراد هوشمندي كه نبايد هيچ‌گونه كاستي در تعليم و تربيت آنها راه يابد و در حق آنها از هيچ امري نبايد دريغ كرد.
دو) توجه به تفاوت‌هاي امتها و اقوام مختلف
فارابي در امر تعليم و تأديب و به تبع آن به سعادت رساندن افراد، علاوه بر آنكه معتقد است همه انسان‌ها فطرت مشترك دارند، اما نظر و توجه به اصناف مختلف امتها و اقوام و خصوصيات و ويژگي‌هاي هريك را براي تسهيل در امر تعليم و تربيت ضروري و لازم مي‌داند:
سپس در اصناف مختلف تك تك امتها توجه شده و نيز آنچه كه بواسطه طبيعت مشترك از ملكات و افعال انساني براي آن امت نهادينه شده مورد مداقه قرار مي گيرد تا آنكه در مورد تمام امتها و يا اكثر آنها نظري بيان شود... از اينرو نيازمند آن است كه آن علم به گونه اي سامان يابد كه سعادت هر امتي و يا هر قومي و يا هر انساني مد نظر قرار گيرد و آنچه شايسته است كه فقط آن امت بدان تأديب شود، حفظ گشته و اموري كه در تأديب آن امت از طريق اقناع به كار گرفته ميشود، معرفي گردد.45
سه) به كار بستن تمرين، تكرار و عادت
از نظر فارابي تعليم و تربيت انسان امري تدريجي است و نيازمند به بسترسازي‌هاي مختلف نظري و عملي. و به عبارت ديگر، چنان نيست كه در زمان كوتاه و بدون مقدمات لازم و بدون تحمل مشكلات و سختي‌ها بتوان به سرعت و سهولت به نتايج مطلوبي در امر تربيت اخلاقي دست يافت.
وي معتقد است اخلاق با «عادت، تمرين و تكرار» شكل مي‌گيرد و اساساً «فضيلت» زماني حاصل ميشود كه حالات نفساني به وسيله عادت به صورت ملكه نفساني درآمده باشند. و اين امر هم جز با تكرار و تمرين به‌دست نمي‌آيد، زيرا در نظر او هيچ انساني از ابتدا بالطبع مفطور بر فضيلت و رذيلت نيست، گرچه ممكن است آمادگي بيشتري براي انجام افعال فضيلت‌مندانه يا مقابل آن (رذايل) داشته باشد، به گونه‌اي كه انجام آن اعمال برايش آسان‌تر از افعال ديگر باشد، اما هرگز چنين استعداد طبيعي، فضيلت شمرده نمي‌شود، بلكه زماني كه چنين استعدادي براي انجام افعال فضيلت‌مندانه به گونه‌اي باشد كه به تكرار اين افعال منجر شده و در نتيجه «عادت» بدانها مستحكم و ريشه‌دار شود، هيئت حاصل از عادت به انجام آن افعال، فضيلت ناميده ميشود:
امكان ندارد انسان از ابتداي كار خود (اول عمر) به حسب طبيعت خويش، مفطور بر فضيلت و يا رذيلت باشد (صاحب فضيلت و يا رذيلت باشد)، اما ممكن است بالطبع فطرتاً آمادگي انجام افعال فضيلتمند و يا رذيلت را داشته باشد... اين استعداد طبيعي، فضيلت ناميده نمي شود، اما زماني كه سمت و سوي اين استعداد به طرف افعال فضيلت مندانه باشد، و آن افعال «تكرار» شده و عادت گردد، و بواسطه «عادت» هيئتي در نفس جاگير و استوار گردد و عين اين افعال از آن صادر شود، هيئت تحكيم يافته از طريق عادت، «فضيلت» ناميده مي شود.46
فارابي اهميت «تكرار و عادت» به انجام فضايل را تا بدان حد مي‌داند كه معتقد است اگر زماني انساني يافت شود كه آمادگي و استعداد تامي براي فضايل داشته باشد و آن فضايل به واسطه عادت در او ريشه‌دار شود، چنين انساني از فضايل انساني به سوي آنچه به لحاظ رتبه و مرتبه برتر از انسان است، پيش رفته و انساني الهي خواهد شد.47
چهار) توجه به به كارگيري روش‌هاي مختلف و متناسب با متربي
بسيار روشن است زماني كه فارابي در امر تعليم و تأديب به تفاوت‌هاي فردي از جهت استعداد توجه دارد، قطعاً براي افراد متفاوت، شيوه‌ها و روش‌هاي مختلف و متناسب با آنها را نيز پيشنهاد مي‌دهد.
او در اينكه تعليم و آموزش را بايد از دوران كودكي آغاز كرد، با افلاطون هم‌سخن است: «بايد آنچنان كه افلاطون بيان كرده نسبت به تعليم افراد، از زمان كودكي اقدام شود.»48 و درباره علوم نظري معتقد است كه بايد از طريق روش‌هاي اقناعي آموزش داده شود، چون بسياري از اين علوم با روش تخيل قابل درك هستند، چراكه تعقل آنها وابسته به تعقل معلومات بسياري است كه جسماني نبوده و جزء مبادي قصوي هستند. اما مردم عادي مثال و تصوير اين علوم را از طريق اقناعي درك مي‌كنند. معلم بايد مواردي را كه به يك امت مربوط ميشود و روش تعليم آنچه مشترك بين تمام امم يا اهل يك مدينه است را نيز مشخص كند... رعايت تمام اين موارد كه به واسطه فضيلت فكري تميز داده مي‌شوند، سبب كسب و تحصيل فضايل نظري در فرد ميشود.49
اما در مورد فضايل عملي و صناعات عملي بايد مردم را از دو طريق به انجام آنها عادت داد:
1. سخنان اقناعي و انفعالي يا ساير گفتارهايي كه بتواند اين افعال و ملكات را به صورت كامل در نفس، جاگير كرده و سبب انگيزش اراده و عزم آنان براي انجام آن امور از روي ميل و رغبت شود.
2. روش اكراه و اجبار. البته اين روش در مورد افراد متمرد و نافرمان شهر يا امت كه به دلخواه و از روي ميل و رغبت به راه صواب نمي‌روند، به كار گرفته ميشود.50
نتيجه‌گيري
فارابي انسان را موجودي اجتماعي مي‌داند كه مي‌تواند در سايه زيست اجتماعي و تعامل با ديگر همنوعان خود، نيازهايش را برطرف كند. او غايت زندگي انسان را تحصيل سعادت دنيوي و اخروي تلقي مي‌كند كه سعادت دنيوي مقدمه‌اي براي رسيدن به سعادت اخروي است و اين مهم جز از طريق كسب فضايل چهارگانه و عمل به فضايل ميسور نيست. اما چون هيچ انساني مفطور بر فضايل نيست، از اينرو براي شناخت آنها و نيز چگونگي كسب و تحصيل و عمل بدانها نيازمند به معلم و راهنماست كه اين امر اهميت زياد تعليم و تأديب را در نظر فارابي نمايان مي‌كند.
اما فارابي انسان‌هاي تربيت‌يافته را بسترساز ايجاد «مدينه فاضله»اي مي‌داند كه اهالي و ساكنان آن در سعادت و نيكبختي كامل به سر مي‌برند و در واقع، در سايه تعليم و تربيت صحيح، افراد آمادگي ايجاد مدينه فاضله‌اي را پيدا مي‌كنند كه دستيابي به سعادت جز از طريق تحقق آن امكان‌پذير نيست. طرح اين‌گونه تعليم و تربيت و در نتيجه، سعادت از سوي فارابي در ديدگاه‌هاي فلسفي او ريشه داشته و با توجه به ايده‌آلي و انتزاعي بودن، تا حدي دستيابي به آن را دور از دسترس مي‌نمايد.51
گرچه فارابي در مباحث تربيتي خود، بخصوص موضوعات فلسفي و اهداف اجتماعي تربيت، بسيار متأثر از افلاطون است، اما زبان او در بيان اصول تربيتي و اخلاقي، زبان قرآن و دين اسلام است.
پي‌نوشت‌ها:
38. همو، سياست مدنيه، ترجمه و تحشيه سيدجعفر سجادي، ص 239.
39. همان، ص 238 و 244.
40. ابونصر محمد‌بن محمد فارابي، فصول منتزعه، حققه و قدّم له و علّق عليه الدكتور فوزي متري نجار، ص 38.
41. محسن ايماني، «ارزش شناسي فارابي و دلالت‌هاي آن در تربيت اخلاقي»، دو فصلنامه علمي – تخصصي تربيت اسلامي، ش 7، ص93.
42. ابونصر محمد‌بن محمد فارابي، سياست مدنيه، ترجمه و تحشيه سيد جعفر سجادي، ص 244.
43. همو، تحصيل السعادة، قدّم له و علّق عليه و شرحه الدكتور علي بوملحم، ص 71.
44. همان.
45. ابونصر محمد‌بن محمد فارابي، تحصيل السعادة، قدّم له و علّق عليه و شرحه الدكتور علي بوملحم، ص 78.
46. همو، فصول منتزعه، حققه و قدّم له و علّق عليه الدكتور فوزي متري نجار، ص 31.
47. همان، ص 33.
48. ابونصر فارابي، تحصيل السعادة، قدّم له و علّق عليه و شرحه الدكتور علي بوملحم، ص72.
49. همان، ص 73.
50. همان.
51. رسول رباني و همكاران، «تحليلي بر انديشه‌هاي تربيتي فارابي و دوركيم»، علوم انساني دانشگاه امام حسين(ع)، تعليم و تربيت اسلامي (9)، ش 78، ص 98.
منبع: فصلنامه معرفت اخلاقي شماره 9
انتهاي متن/
چهارشنبه 4 دي 1392
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 74]
-
گوناگون
پربازدیدترینها