محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1842112583
وحدت موضوعي سوره‌ها در تفاسير المنار و الميزان
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: وحدت موضوعي سوره‌ها در تفاسير المنار و الميزان
نزول تدريجي يك سوره، هر چند كه پيوست تنگاتنگ معنايي آيه را برنمي‌تابد، اما به هر روي، قرار گرفتن شماري از آيات در ساختار كلان هندسي يك سوره نمي‌تواند تهي از هرگونه ارتباط و پيوست با يكديگر باشند.
بخش اول
چكيده: اين نوشتار، وحدت موضوعي در نگاه علامه طباطبايي و محمد رشيد رضا در تفسير الميزان و المنار را به بحث نشسته است، طرح پرسش‌هاي سه گانه در تناسب آيات و سوره هاي قرآن، گذار شتاب آلود به پيشينه ديدگاه مفسران و قرآن پژوهان در وحدت موضوعي و تعريف سوره هاي قرآن ورودي مطلب را فراهم آورده است. لايه‌هاي شش گانه وحدت موضوعي در قرآن از نگاه المنار و الميزان اسلوب و شيوه الميزان و المنار در موضوع يابي سوره‌ها، ساحت‌هاي اختلاف الميزان و المنار در موضوع يابي، ساختار بندي مطالب، پيوست مفهومي سورههاي پياپي، بر شماري خلأها و كاستي‌هاي تصوير وحدت موضوعي سوره هاي قرآن از منظر علامه طباطبايي و رشيدرضا مباحث محوري و عناصر اصلي اين پـژوهش را سامان داده است.
كليد واژه‌ها: وحدت موضوعي سوره‌ها، لايه‌هاي وحدت موضوعي در قرآن، خلأهاي نظريه وحدت موضوعي، المنار و وحدت موضوعي سوره‌ها، الميزان و وحدت موضوعي سوره‌ها، گسست‌هاي الميزان و المنار، پيوست‌هاي المنار و الميزان.
درآمد
آفريدگار دانا و تواناي عالم كه پديدارها و كتاب هستي را رقم زد، انسان را به نيكوترين خلقت آفريد و مقام خلافت و فرمانروايي بر طبيعت را بدو بخشيد و رودبار وحياني و زلال قرآن را از معبر گزيده‌ترين انسان بر مزرع جان و خرد آدميان جاري ساخت تا شكوفه‌هاي ايمان بارور گردد و اخلاص و پروا، صلاح و رستگاري، صبر و پايداري، عبوديت و سعادت برگ و بر دهد.
همان سان كه كتاب تكوين و آفرينش را هدف و غايتي است، نزول قرآن و كتاب تشريع را نيز غايت و هدفي است كه از مرتبت «علي حكيم» بسط و تنزيل يافته تا به فهم انسان در آيد و آن غايت و هدف برآورده گردد.
چيستي آن غايت و هدف را خداوند در شماري از آيات قرآن كريم باز گفته است:
(ذَلِكَ الْكِتَابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِين)(بقره/2)
«آن كتاب با عظمتي است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است.»
(... قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ*يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلامِ ...) (مائده/15-14)
«از طرف خداوند نور و كتاب آشكاري به سوي شما آمد. خداوند به بركت آن، كساني را كه از خشنودي او پيروي كنند، به راه‌هاي سلامت هدايت مي‌كند... .»
هدفداري و غايتمندي قرآن، ساختار نظام‌مند لفظي و معنايي را برتافته است، چه از متن گسسته و نامنظم، هدف و غايتي سر نمي‌زند؛ اما اين نظام هندسي معنادار و هدف جو را مي‌بايد در كليت پيكره قرآن سراغ گرفت و يا اينكه مي‌توان در درون اجزا و بخش‌هاي كوچك‌تر، چون سوره‌ها و آيات نيز جستجو كرد؟
رهيافت به پاسخ درست اين پرسش، سه محور اساسي و بنيادين در قلمرو پژوهش‌ها و علوم قرآني را پديد آورده است:
1. تناسب و ارتباط سورههاي قرآن با يكديگر در چينش كنوني.
2. تناسب، انسجام و ارتباط دروني آيات يك سوره با يكديگر.
رهيافت به منزلت و نيز دشواري پاسخ به اين دو پرسش آنگاه ميسر مي‌گردد كه توجه داشته باشيم هيچ يك از ترتيب سوره‌ها و آيات با شيوه كنوني بر اساس ترتيب نزول آنها بر پيامبر(ص)صورت نپذيرفته، بلكه گاه سوره و يا آيه و آياتي از سورههاي مكي در دل سوره‌ها و آيات مدني و بالعكس جاي گرفته است.
3. براي يك سوره مي‌توان وحدت و يگانگي در موضوع را باور داشت، اما افزون بر باور و پذيرش نظري، آيا مي‌توان به دريافت و ترسيم خردپذير و ضابطه‌مند آن موضوع يگانه نايل آمد؟
دشواري پاسخ به پرسش آخر در اين نكته نهفته است كه مسائل و مباحث مطرح شده در قرآن، بر خلاف معمول ساير متون، يكجا و بر پايه موضوع بندي سامان نيافته، بلكه درباره يك موضوع، در سورههاي گوناگون و با شيوه‌هاي بياني مختلف سخن گفته شده است.
پاره‌اي از مفسران و قرآن پژوهان مسلمان و بيشتر خاورشناساني كه در پي رهيافت به انديشه اسلامي به كار تفسير قرآن پرداخته‌اند، در مقام تفسير آيات و سورههاي كلام الهي به بررسي واژگان، جنبه‌هاي بياني، بلاغي، ادبي، فقهي، تاريخي، كلامي و ... بسنده كرده و از پيوستگي آيات و يا سوره‌ها چيزي نگفته و يا بر سامان‌مندي و انسجام معنايي قرآن معترض بوده و قرآن را كتاب فاقد نظام و پيوستگي مفيد و معنادار توصيف كرده‌اند. لكن گروه ديگر از مفسران به پيوستگي آيات و بخش‌هاي مختلف سوره‌ها توجه نشان داده و سورههاي قرآن را واحدهاي كوچك‌تري كه وحدت موضوعي دارند، شناخته‌اند.
از مفسران پيشين، ابواسحاق احمد بن ابراهيم ثعلبي (427 ق) در الكشف و البيان عن التفسير القرآن و نظام الدين حسن بن محمد قمي نيشابوري (728 ق) در غرائب القرآن و رغائب الفرقان و امام فخر الدين رازي (606 ق) در مفاتيح الغيب و برهان الدين ابراهيم بن عمر بقاعي (885.ق) در نظم الدرر في تناسب الآيات و السور و ابو بكر بن العربي (543 ق) در احكام القرآن، و از قرآن پژوهان معاصر، شيخ محمد رشيد رضا در تفسير القرآن الحكيم (تفسير المنار) و شيخ محمد شلتوت در تفسير القرآن الكريم و نيز الي القرآن الكريم و علامه سيد محمد حسين طباطبايي در تفسير الميزان و دكتر سيد محمد باقر حجتي و عبدالكريم بي آزار شيرازي در الكاشف در اين گروه جاي مي‌گيرند.
اين پژوهش از ميان سه پرسش و گزينه پيش گفته، مسئله وحدت موضوعي سورههاي قرآن از منظر دو تن از مفسران نام آشناي معاصر؛ محمد رشيد رضا در تفسير «المنار» و علامه سيد محمد حسين طباطبايي در تفسير «الميزان» را به ارزيابي و سنجش نشسته، ديدگاه‌ها، روش‌ها و رويكردهاي هر يك در طرح و پي‌كاوي وحدت موضوعي سورههاي قرآن و نقطه‌هاي اشتراك و افتراق آن دو در اين عرصه را (به فراخور توان و مجال) نشان داده است.
انتخاب اين دو تفسير براي بررسي تطبيقي و مقارن بر اين پيش فرض استوار بوده است كه اين تفاسير (به ويژه بخش‌هاي مربوط به محمد عبده در «المنار») در زمره تفسير‌هاي اصلاحي جاي مي‌گيرد كه به مسائل زمان و پرسش‌هاي برون ديني درباره اسلام و قرآن و از جمله نظام‌مندي معارف و آموزه‌هاي قرآني به مثابه سند نبوت پيامبر(ص)و كتاب قانون و برنامه زندگي مسلمانان توجه داشته و پاسخ داده است و ديگر آنكه علامه طباطبايي در نگارش «الميزان» به تفسير «المنار» عطف نگاه داشته است، هر چند در بسياري از مباحث، اين عطف نگاه جنبه نقادي داشته و نقطه ضعف‌هاي «المنار»، مخصوصاً افزوده‌هاي رشيد رضا بر اين تفسير را نمايانده است. اما به هر روي، نفس نگاه علامه به اين اثر قرآني، خود نشانگر اهميت و منزلت و احياناً اثر پذيري و يا دست‌كم الهام گيري در برخي از ساحت‌ها‌ست كه مي‌تواند بستر و توجيهي براي نگاه مقارن به اين تفاسير باشد.
لايه‌هاي وحدت موضوعي در قرآن
پيش از پرداختن به تبيين ديدگاه «الميزان» و «المنار» در وحدت موضوعي سوره‌ها، براي رهيافت روشن‌تر و همه سويه به ديدگاه آن دو در وحدت سوره‌ها، بايسته مي‌نمايد به پيوست نظام معنايي در پيكره كلي و نيز اجزاء و واحدهاي كوچك‌تر قرآن كه هر يك از «المنار» و «الميزان» درباره آن سخن گفته‌اند اشاره شود. چه علامه طباطبايي و رشيد رضا هر دو ـ‌با تفاوت‌هاي كمي و كيفيي كه در خلال بحث روشن خواهد شد‌ـ به وحدت‌ها و پيوست‌هاي چندگانه موضوعي در ساختار معنايي قرآن كه مي‌توان عنوان لايه‌هاي وحدت موضوعي بر آن نهاد، باور دارند.
1. وحدت مجموعي و موضوعي قرآن
قرآن كريم به صورت مجموعي و كلي، داراي غرض و موضوع يگانه است، اين غرض و يا موضوع يگانه را نويسنده «المنار» بر پايه اصول و اركان زير استوار مي‌داند:
«آنچه قرآن براي آن نازل شده، چندين امر است: نخستين آنها توحيد است. دوم: وعده و بشارت پاداش نيك به آنان كه عامل به قرآنند و انذار و ترساندن از كيفر نسبت به آنان كه احكام دين را به كار نمي‌بندند. سوم: عبادت كه توحيد را در دل‌ها زنده و در جان‌ها راسخ مي‌كند. چهارم: تبيين راه سعادت و شيوه پيمايش آن به گونه‌اي كه رساننده انسان به نعمت‌هاي دنيا و آخرت باشد. پنجم: بيان داستان آنان كه در قلمرو حدود پروردگار متعال زيسته و به احكام دين الهي عمل كرده‌اند، و نيز بيان حكايت آنان كه حدود الهي را شكستند و احكام خداوند را به يك سو نهادند. اينها اموري است كه قرآن بر آنها مشتمل است و سعادت دنيا و آخرت مردم را تأمين مي‌كند.» (رشيد رضا، 1/38)
بدين ترتيب مي‌توان گفت از منظر رشيد رضا، برآوردن و تأمين سعادت انسان‌ها، غرض و موضوع يگانه قرآن است.
علامه طباطبايي با بيان ديگر و گزيده‌تر، غرض و موضوع يگانه قرآن را هدايت انسان‌ها معرفي كرده است؛
«خداوند در آياتي از كلام خود، گزيده غرض قرآن را بيان داشته و گفته است: براي شما از جانب خداوند نور و كتاب روشنگري نازل شده كه به وسيله آن بشر را هدايت مي‌كند. و نيز آيات ديگري غير از اين، كه مي‌رساند غرض و غايت قرآن، هدايت انسان‌هاست.» (طباطبايي، الميزان، 1/16)
گو اينكه در نگاه ابتدايي ميان تأمين سعادت و هدايت، يگانگي و پيوست لازم به نظر نمي‌آيد و در نتيجه ميان ديدگاه رشيد رضا و علامه طباطبايي در موضوع و غرض يگانه قرآن دوگانگي تصور مي‌شود. لكن رشيد رضا در جاي ديگر، مقصد و غرض قرآن را همان هدايت مي‌شمارد و مي‌گويد:
«المقصد الاول من القرآن هو الهدايه.» (رشيد رضا، 5/443)
«مقصد نخستين قرآن، هدايت است.»
ناسازگاري و تعارض نمايي هر دو گفته رشيد رضا در غرض و مقصد قرآن را مي‌توان با سخني از خود وي رفع كرد كه در آن بهره‌وري از هدايت قرآن، بستر رسيدن آدمي به سعادت معرفي شده است؛
«تلاوت قرآن، مايه عبرت، موعظه و ياد خدا مي‌شود و در پرتو آن، ايمان و معرفت آدمي نسبت به خداوند و سنت‌هاي او در آفرينش و حكمت او در خصوص بندگان شكوفا مي‌گردد كه ره‌آورد آن تقويت شعور و رهيافت انسان به تعظيم خداوند و افزايش رغبت به كارهاي نيك و حرص بر التزام حق است. و در اين حالت، انسان به سعادت دنيايي و اخروي خويش دست يازيده است.» (همان)
2. وحدت موضوعي سورههاي مكي و مدني
براي باز شناسي آيات و سورههاي مكي و مدني از يكديگر، دو روش از دير زمان در ميان قرآن پژوهان و مفسران، متداول و شناخته شده بوده است: 1- نص گرايي 2- استنباط گرايي (زركشي، 1/196؛ راميار، /6-4). نص‌گرايان، شناخت آيه‌ها و سورههاي مكي و مدني را از معبر نصوص و رواياتي جستجو مي‌كرده‌اند كه در تعيين محل نزول آيات و سوره‌ها نقل شده است. لكن استنباط گرايان، هر چند بازشناخت مكي مدني را در رسيدن به فهم قرآن و تاريخ ديانت اسلامي مهم مي‌انگاشته‌اند، اما در ابزار شناخت، به مدد سبك و سياق و درون‌مايه‌هاي آيات و سوره‌ها، به بازشناسي مكي از مدني پرداخته و بر روش نص‌گرايي معترض بوده‌اند كه آگاهي از مكي و مدني بودن سوره‌ها و نيز ترتيب نزول آنها، ره‌آورد بس مهم در مباحث مربوط به دعوت نبوي، سير روحي ـ رواني، سياسي و مدني آن در زمان پيامبر(ص)و تحليل سيره شريفه وي دارد. ولكن روايات چنان كه مي‌بيني، در اين عرصه نمي‌تواند تكيه‌گاه، دليل موثق و اثبات كننده چيزي باشد، گذشته از تعارض مضموني و دروني آن روايات، كه باعث سقوط و فروكاهي آنان از منزلت اعتبار مي‌گردد. پس تنها راه معين براي دستيابي به اين هدف، تدبر و انديشيدن در سياق آيات و مدد جستن از قرائن دروني و بيروني است. (طباطبايي، الميزان، 13/324 و 235 و 12/299؛ قرآن در اسلام، /186)
محمد رشيد رضا و علامه سيد محمد حسين طباطبايي هر دو از مفسران و قرآن پژوهان گروه دومند، از اين روي، در آغاز تفسير سورههاي قرآن، با تأمل در مضامين، سياق و اسلوب آيه‌هاي سوره، مكي و مدني بودن سوره و احياناً آيه و يا آياتي از آن را بازشناسي مي‌كنند و سپس بر پايه همان رهيافت، به تقسير و تبيين سوره مي‌نشينند.
اين ديدگاه دو برآيند آشكار دارد:
الف) ميان آيات و سورههاي نازل شده در مكه از يك سو و آيات و سورههاي نازل شده در مدينه از سوي ديگر، نوعي وحدت سياق، مضمون و اشتراك مفهومي و موضوعي وجود دارد كه مايه بازشناسي هر يك از ديگري مي‌شود.
ب) افزون بر وحدت موضوعي و مجموعي قرآن كريم، لايه ديگري از وحدت موضوعي ميان آيات و سورههاي مكي و نيز آيات و سورههاي مدني شكل مي‌گيرد و بدين ترتيب دومين لايه و پيوست دروني ميان سوره‌ها و آيات قرآن، صورت مي‌بندد.
از اين رو، هر يك از اين دو مفسر، شاخصه‌ها و شناسه‌هايي را براي شناخت سورههاي مكي و مدني برشمرده و در جاي جاي تفسير «الميزان» و «المنار» و با شيوه‌هاي مختلف، از آن سخن گفته‌اند.
از منظر رشيد رضا، سورههاي مكي افزون بر شاخصه مشترك ايجاز و گزيده گويي، سجع و نظام موزون و آهنگين الفاظ، در ساختار معنايي، صبغه انذار و هشدار دهي بر جنبه تبشيري در آنها غالب است و محور پيام آن آيات و سوره‌ها نيز فراخواني و دعوت به اصول و بنيان‌هاي فكر و ديانت اسلامي، هر چند به صورت اجمال و چكيده است.
چنان‌كه سوره‌ها و آيات مدني از منظر اسلوب بياني، طولاني‌تر، روان‌تر و لحن ملايم‌تري دارند، به ويژه در آياتي كه طرف خطاب اهل كتاب است، زيرا آنان نسبت به عرب اصيل مكي و آشنا با فنون بلاغت و فصاحت، بهره كمتري از بلاغت و سخنداني داشتند، به ويژه در مقايسه با طايفه قريش كه مخاطب اصلي سورههاي مكي به شمار مي‌رفتند.
از منظر ساختار مفهومي و درون مايه‌هاي معنايي نيز سورههاي مدني با تفصيل بيشتري به مسائل مختلف فقهي، كلامي، قصص پيشينيان و ... پرداخته و به هنگام طرح مسائل اصولي و بنيادي اسلامي، به اهل كتاب نگريسته و موضوع‌هايي چون تحريف و بدعت در شرايع و كتاب‌هاي آسماني پيشين و رويگرداني پيروان اديان گذشته از مسير درست هدايت انبياي الهي را ياد آور شده و آنان را به توحيد در الوهيت و ربوبيت و پذيرش ديانت اسلامي كه ديانت آخرين و بازتاب دهنده تمامي آموزه‌هاي انبياي سلف در شكل كمال يافته آنهاست، فرا مي‌خواند و افزون بر اين همه، آيات و سورههاي مدني، احكام عبادي شخصي، داد و ستد‌هاي اقتصادي، اصول روابط اجتماعي، سياسي و حكومت داري و قوانين آن را بازگو مي‌كند. (رشيد رضا، 1/33-31)
علامه طباطبايي هر چند به صورت مستقل به تبيين شاخصه‌هاي سورههاي مكي و مدني نپرداخته است، اما از خلال گفته‌هاي وي در آغاز تفسير سوره‌ها و تعيين مكي يا مدني بودن آنها، مي‌توان به شناسه‌هايي همانند آنچه از «المنار» آورديم دست يافت. از باب نمونه، وي در تبيين غرض و موضوع سوره مباركه دخان مي‌آورد:
«غرض سوره به انذار ترديد كنندگان به قرآن خلاصه مي‌شود كه خداوند آنان را از عذاب دنيا و آخرت مي‌ترساند و اين مطلب را بدين شيوه بيان كرده است كه اين كتاب روشنگر، از جانب خداوند به پيامبر او نازل شده است تا بدان وسيله مردم را انذار كند و نزول اين كتاب در حقيقت رحمتي از جانب خداوند بر مردم است، آن هم برترين رحمتي كه در شب قدر اتفاق افتاد، شبي كه در آن، هر امر داراي حكمت از هم جدا مي‌شود، لكن مردمان كافر در آن شك كردند و آن را بازيچه هوس‌هاي خود قرار دادند، خداوند ايشان را در عذاب دنيا فرو مي‌برد و سپس در دادگاه قيامت به عذاب جاودان گرفتار خواهند آمد. و در اين راستا خداوند داستان فرستادن موسي به سوي قوم فرعون براي نجات بني‌اسرائيل و تكذيب وي از سوي فرعونيان و سرانجام غرق و هلاكت آنان را از باب يادكرد نخستين كساني مشابه ايشان كه از عذاب الهي ترسانده شده بودند، ياد مي‌آورد.» (طباطبايي، الميزان، 18/129)
و نيز در بيان غرض و موضوع سوره مباركه فاطر، كه مكي بودن آن مورد وفاق است، مي‌آورد:
«غرض سوره، بيان اصول سه گانه توحيد در ربوبيت، رسالت پيامبر، معاد و بازگشت به سوي خداوند و نيز استدلال و ارائه برهان براي هر يك است.» (همان، 17/5)
سوره «ص» نيز مكي و محور و غرض يگانه آن، پيامبر(ص)است و اينكه نقش وي در دو چيز خلاصه مي‌شود: انذار مردمان با قرآن كه بر وي نازل شده است، ديگر، دعوت مردم به توحيد و اخلاص و عبوديت الهي. اين هدف و غرض، در ساختار كلامي زير بيان شده است:
1. يادكرد، شقاق و استكبار كافران از پيروي پيامبر(ص)و ايمان به آن حضرت و باز داشتن مردم از ايمان با سخنان بيهوده و باطلشان.
2. دعوت پيامبر(ص)به صبر و بردباري و بر شماري داستان عده‌اي از پيامبران پيشين.
3. يادكرد فرجام كار طاغيان و پرواپيشگان.
4. فرمان الهي به پيامبر(ص)مبني بر دعوت مردمان به توحيد و نيز يادآوري اين مطلب كه فرجام كار پيروان شيطان بر اساس قضاي الهي در پگاه آفرينش آدم و امتناع ابليس از سجده بر وي، آتش جهنم است.
چنان كه علامه در آغاز سوره مباركه حديد كه آن را مدني مي‌شناسد، در پي يافتن موضوع و غرض آن بر مي‌آيد و انفاق را ـ‌كه از مسائل فرعي ديانت است‌‌ـ موضوع آن سوره شناسايي مي‌كند و مي‌گويد:
«غرض سوره، انگيختن و ترغيب مؤمنان به انفاق در راه خداست، همان‌سان كه تأكيد‌هاي پي در پي چنين موضوعي را گواهي مي‌كند.» (همان، 19/144)
نكته‌اي كه بر هر خواننده‌اي پوشيده نمي‌ماند، آن است كه علامه به تناسب مكي و يا مدني بودن هر يك از دو سوره پيش گفته، براي جستن موضوع تلاش كرده است و سرانجام موضوع سوره نخست را كه مكي مي‌داند، از مسائل اصلي و بنيادين اسلامي (اثبات وحياني و حق بودن قرآن) و موضوع سوره دوم را كه مدني است، از محور‌هاي مربوط به مسائل فرعي دين (انفاق) تعيين مي‌كند. اما اين تكاپو و چاره انديشي با اين پرسش رو به رو مي‌شود كه در آياتي از همين سوره از مسائل بنياديني چون صفات خداوند سخن رفته است. علامه كه خود بر امكان طرح چنان پرسشي توجه داشته، در پي پاسخ و توجيه برآمده و گفته است:
«سوره، در هماهنگي با موضوع آن كه ترغيب بر انفاق است، با تسبيح و تنزيه الهي از راه يادكرد شماري از اسماء حسناي الهي پايان يافته است تا زمينه و بستر گمانه نقص و نياز نسبت به خداوند را بزدايد.» (همان)
3. پيوند موضوعي سورههاي همسان آغاز
شماري از سورههاي قرآن با حروف مقطعه آغاز يافته‌اند. فهم و رسيدن به معنا و مفهوم اين حروف، از عرصه‌هاي معركه آراي مفسران و قرآن پژوهان بوده است. علامه طباطبايي در اين باره دو نكته در خور درنگ و تأمل دارد؛ نخست آنكه پس از يادكرد يازده قول و نظر در معناي اين حروف و نقد آنها، بدين نتيجه مي‌رسد كه:
«و يستفاد من ذلك ان هذه الحروف رموز بين الله و رسوله خفيه عنّا لا سبيل لأفهامنا العاديه اليها.» (همان، 18/9)
«از مجموع آنچه آورديم به دست مي‌آيد كه اين حروف رمزهايي بين خدا و رسول وي است كه از پيمانه فهم و درك معمولي ما فراتر است.»
ديگر آنكه در باور وي آن گروه از سوره‌هايي كه با حروف مقطعه همسان آغاز يافته‌اند، موضوع مشترك و همسان نيز دارند. او در اول سوره مباركه اعراف كه با حروف مقطعه «المص» آغاز يافته است، مي‌گويد:
«السوره تشتمل من الغرض علي مجموع ما تشتمل عليه السور المصدره بالحروف المقطعه «الم» و السوره المصدره بحرف «ص». (همان، 8/5)
«اين سوره دربردارنده تمامي آن غرض‌هايي است كه ساير سورههاي آغاز يافته با حروف «الم» و نيز سوره آغاز يافته با حرف «ص» دارد.»
بدين‌سان لايه ديگري از پيوست موضوعي ميان هشت سوره از قرآن (بقره، آل عمران، اعراف، لقمان، روم، عنكبوت، ص و سجده) كه با حروف پيش گفته آغاز شده‌اند، رخ مي‌نمايد.
4. سورههاي مشتمل بر تمام غرض قرآن
نويسندگان «الميزان» و «المنار» هر دو بر اين مطلب وفاق نظر دارند كه پاره‌اي از سورههاي قرآن بازتاب دهنده تمامي غرض و موضوعي است كه در مجموع قرآن بدان پرداخته شده است و از اين رو مي‌توان آن سوره‌ها را كوچك شده و يا فشرده‌اي از تمام مطالب قرآن برشمرد، هر چند در تعيين اينكه كدامين سوره داراي چنان ويژگي است اختلاف ديدگاه است، چه سوره فاتحه از سوره‌هايي است كه در فهم و نگاه رشيد رضا از اين گستره و ژرفاي معنايي برخوردار است. او پس از آنكه اصول مسائل مطرح شده در قرآن را بر مي‌شمارد، سوره فاتحه را به تفسير مي‌نشيند و تمامي آن اصول و مباحث را در آيات معدود و اندك اين سوره سراغ مي‌دهد و آنگاه نتيجه مي‌گيرد:
«از مجموع آنچه تاكنون گفتيم، آشكار شد كه سوره فاتحه اجمال و فشرده تمامي آنچه را كه در كل قرآن به تفصيل آمده است در بردارد.» (رشيد رضا، 1/38)
لكن علامه طباطبايي، مطلع، پايان و سياق آيات سوره هود را نشانگر محتوا و پوشش دهي تمامي غرض قرآن مي‌شناسد؛
«آن گونه كه از آغاز، پايان و سياق آيات سوره بر مي‌آيد، اين سوره تمامي غرض‌هاي قرآن را به رغم فزوني و پراكندگي آن بيان مي‌كند و چكيده و عصاره مقاصد قرآني را به رغم گوناگوني آن مقاصد و اختلاف مضموني آيات پوشش مي‌دهد.» (طباطبايي، الميزان، 10/134)
به هر روي و گذشته از اختلاف در مصاديق، اين دسته از سوره‌ها، تشكيل دهنده چهارمين لايه از لايه‌هاي معنايي در بيان غرض و موضوع يگانه قرآن به شمار مي‌روند.
5. در هم تنيدگي موضوع برخي سوره‌ها
از منظر رشيد رضا گاه موضوع دو سوره چنان در هم تنيده و نزديك است كه جز در اجمال و تفصيل پاره‌اي از مسائل، تفاوت چشمگير ديگري نمي‌توان بين آنها سراغ گرفت. او در آغاز تفسير سوره مباركه يونس مي‌گويد:
«اين سوره بر مدار اثبات اصولي چون توحيد، نفي و نابودي شرك، اثبات رسالت پيامبر(ص)، بعثت و رستاخيز و زدايش شبهه از اين اصول و ساير مسائل مربوط به مقاصد اصلي دين است.» (همان، 11/141)
و در پايان تفسير سوره مباركه هود مي‌آورد:
«اين سوره (هود) همانندترين سوره با سوره پيش از خود (يونس) است در اسلوب، معارف و آموزه‌هايي كه در بردارد، از اصول باورهاي ديني، همچون توحيد، بعث، پاداش و عمل صالح و همچنين تناسب و همانندي آغاز و فرجام آن دو ـ‌چنان كه در آغاز تفسير همين سوره آورديم‌ـ، جز اينكه در سوره يونس از احتجاج با مشركان در سه موضوع توحيد، قرآن و رسالت (كه در سوره هود با اجمال بيان شده) با تفصيل بيشتر سخن گفته شده، و اما در اين سوره (هود) داستان پيامبران كه در سوره يونس به اجمال آمده، بسط و گسترش يافته است.» (همان، 12/198)
رشيد رضا، همين پيوست و تناسب وثيق معنايي را ميان دو سوره توبه و انفال به سر حد كمال مي‌بيند، چندان كه به نظر وي سوره توبه مي‌تواند بسان متمم سوره انفال، در بخش بيشتر مسائل مطرح شده در آن سوره باشد ... كه اگر نبود توقيفي بودن امور قرآن در سوره‌ها و مقدار آنها، تمامي دلايل و شواهدي را كه بر شمرديم، مي‌توانست مؤيد نظريه كساني قرار بگيرد كه اين دو سوره را يك سوره برشمرده‌اند. (همان، 10/147)
6. وحدت موضوعي سوره‌ها
افزون بر آنچه تاكنون در لايه‌هاي گوناگون وحدت موضوعي آورديم، هر يك از سورههاي قرآن به مثابه واحد مستقل در درون نظام پيوسته و كلان معنايي، داراي غرض و موضوعي است كه علامه طباطبايي و رشيد رضا ـ‌با تفاوت‌هايي در تعيين و نيز شيوه و محل بيان آن غرض و موضوع‌ـ، به شناسايي و تبيين آن پرداخته‌اند.
منبع: فصلنامه پژوهشهاي قرآني شماره 57
ادامه دارد ...
يکشنبه 1 دي 1392
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 40]
-
گوناگون
پربازدیدترینها