تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1837874814
واکاوی قیام محمدبنعبدالله (نفس زکیه) و نتایج و پیامدهای آن - بخش دوم و پایانی عوامل شکست قیام نفس زکیه
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: واکاوی قیام محمدبنعبدالله (نفس زکیه) و نتایج و پیامدهای آن - بخش دوم و پایانیعوامل شکست قیام نفس زکیه
حسنیان نسبت به عباسیان، خود را به پیامبر(ص) نزدیکتر میدانستند و در واقع، خود را مصداق حقیقی خاندان پیامبر(ص) میشمردند.
1-2. مهدویت 1-2-1. مهدویت محمد در معنای نجات بخش اخبار و روایات مربوط به «مهدی» و ظهور او در جامعة اسلامی، از زمان پیامبر(ص) وجود داشت؛ اما از زمانی که ستم امویان در جامعه احساس شد و مردم در تنگنا و فشار زیادی قرار گرفتند و سرکوب گروههای فکری و عقیدتی و سیاسی مخالف در جامعه شدت گرفت، اندیشة انتظار منجی در جامعه نمایان شد. یکی از ابعاد معنایی «مهدویت»، معنای «نجاتبخشی» آن است. به نظر میرسد اصطلاح «مهدی» برای نفس زکیه، در معنای «نجاتبخش» آن بهکار میرود. نه در معنای «مهدویت» و بحث موعود بودن. روایاتی در مقاتل الطالبیین آمده است که بحث «مهدویت» محمد را نفی میکند و با آوردن روایاتی، در پایان نتیجه میگیرد که چگونه ممکن است نفس زکیه «مهدی» موعود باشد، با اینکه کشته خواهد شد. و نیز با آوردن سخنان منصور که «مهدویت» او را رد کرده و این سخن جعفربن محمد(ع) که سرانجام او کشته خواهد شد، میگوید که او ادعای مهدویت نداشت. (همان، ص2(س)(س)- 2(س)(ع)) نفس زکیه چند ویژگی داشت که با مهدی در روایت پیامبر(ص) مطابق بود: خالی همچون خال پیامبر(ص) میان دو کتف او بود؛ نام او نام پیامبر و نام پدرش نیز همنام پدر پیامبر بود. (همان، ص22(ع)) همچنین نسب پدرش از دو طرف (پدری و مادری) به حضرت فاطمه(س) می‌رسید. (همان، ص2(س)2-2(س)(س)) آن گونه که از روایات برخی منابع برمیآید، «مهدویت» محمد پیش از تولدش مشخص بوده است. فاطمه دختر امام حسین(ع)، مادر عبداللهبن حسن، قابلگی زنان فرزندان خویش را برعهده داشت. او در پاسخ به اعتراض فرزندان خود میگفت: من گمشدهای دارم که اگر بدو دسترسی یافتم، از این کار دست میکشم؛ و چون محمدبنعبدالله بهدنیا آمد، از این کار دست کشید. (همان، ص22(ع)) در برخی از اشعار شعرای دوران اموی نیز مسئلة «مهدویت» نفس زکیه در زمان تولدش تبلور یافته است: «...اوست پیشوای هدایت و راهنمای طریقت، و خود راهیافته است. همان کسی است که بنیامیه را پس از عزت خوار کند و هم آلابی العاص را که خود آواره و سرگردان گشتهاند. ...و این مطلب، مژدهای است که از دو جد بزرگوارش علی و احمد به ما رسیده». (همان، ص2(س)(س)) محمد نفس زکیه از همان ایام کودکی بهنام «مهدی» نامیده میشد (همان، ص2(س)2) و از هنگامی که بهدنیا آمده بود، پیوسته آل محمد او را پنهان میداشتند و از پیغمبر(ص) روایت میکردند که نام «مهدی» محمدبنعبدالله است و امید داشتند که مهدی او باشد؛ و از این رو به ولادتش مسرور شده و محبتی به او پیدا کرده بودند. (همان، ص2(س)(س)) عبداللهبنحسن در جلسه «ابواء» که برای انتخاب خلیفه بود، پسرش را «مهدی» خطاب کرد و از همگان خواست با او بیعت کنند. (همان، ص 241 و 1(ص)(ع)- 1(ص)8) این شواهد بیانگر آناند که «مهدویت» محمد برای عموم جامعه روشن و آشکار بوده، و با توجه به شباهت اسمی و جسمی میان محمد نفس زکیه با پیامبر(ص)، و احادیثی که از پیامبر(ص) دربارة شباهتهای پیامبر و مهدی وجود داشت، (ابنطقطقی، 1(س)6(ع)، ص224) این مسائل در استقبال عمومی از محمد بسیار مؤثر بود.[6] در اینجا باز باید بر این نکته اشاره کرد که اصطلاح «مهدی» برای نفس زکیه، با توجه به اسناد و منابع تاریخی و اشعار شعرا، صرفاً در مفهوم منجی معنا مییافت. (اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص 1(ص)8 و 241/ ابنطقطقی، 1(س)6(ع)، ص 225) و میتوانست در ایجاد محبوبیت او در بین مردم مؤثر باشد و آنان را به‌سمت او جذب کند. (س). اندیشه های اسلامی با روی کار آمدن امویان، بهتدریج سنتهای جاهلی در جامعة اسلامی احیا شد؛ سنتهایی که اسلام آن را نفی کرده بود. روی کار آمدن امویان، همراه با ترک سنت پیامبر(ص) سیرة خلفای راشدین، و ظهور و احیای اندیشههای جاهلی در عرصة حکومت اسلامی بود. این اعمال باعث نارضایتی جامعة اسلامی و بزرگان شد. اگر در جامعه کسی میتوانست آموزههای اسلامی و سنت نبوی را احیا و تقویت کند، میتوانست از حمایت اکثریت جامعة مسلمان و معتقدان به قرآن و سنت پیامبر(ص) برخوردار باشد. ازآنرو، اگر هر کس ضد امویها - و پس از آن ضد عباسی‌ها - قیام میکرد و یکی از شعارهای خود را احیا و اجرای اندیشههای اسلامی قرار میداد، از حمایت گروههای بیشماری از مسلمانان برخوردار میشد. شعارهای حسنیان نیز بر همین اساس بود. آنان با تکیه بر شعارهایی اساسی، چون اجرای احکام اسلام و عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) حکومت عباسیان را فاقد مشروعیت و غیراسلامی معرفی میکردند. محمد نفس زکیه در نامهای به منصور، او را فرعون نامید. (طبری، بیتا، ج11، ص4806) و همچنین در نخستین سخنرانی خود بعد از تصرف مدینه، منصور را طغیانگر، دشمن خدا و فرعون نامید، که حرام خدا را حلال، و حلال را حرام کرده و گنبد سبز را از روی عناد با قدرت خدا و تحقیر کعبه، نهاده است. (همان، ص4(ع)(ص)4) 2. قیام محمدبنعبدالله 2-1. محمد نفس زکیه محمدبنعبداللهبنحسنبنحسنبنعلیبنابیطالب را صریح (و خلّص) قریش میگفتند؛ چون در میان مادران او تا قریش، کنیزی وجود نداشت. علما و دانشمندان آلابیطالب او را «نفس زکیه» و «مقتول احجار الزیت» مینامیدند. (همان، ص222) مسعودی دلیل نامگذاری او را چنین بیان میکند: وی را از فرط زهد و عبادت، نفس زکیه نامیدند. (مسعودی، 1(س)(ع)4، ج2، ص2(ص)8) و همچنین روایتی را به علی(ع) نسبت میدهند که فرمود: یکی از فرزندان ایشان در احجار زیت بهشهادت میرسد. چون محمد در همان مکان کشته شد. (طبری، بیتا، ج11، ص251) ازاینرو پس از مرگش «نفس زکیه» نامیده شد. (همان، ص222-24(س)) محمد در (ص)(س) ق . متولد شد؛ (ابوالعباس حسنی، 142(س)ق، ص424) اما ابوالفرج زمان تولد او را سال 100ق آورده است. (طبری، ص226) ولی چون هنگام شهادت 52 سال داشت، روایتی که او را متولد (ص)(س)ق میداند، درست است. محمد در میان خاندان خویش از همه برتر، و نسبتبه علم و دانش به کتاب خدا ازهمگان داناتر بود. او در امور دینی فقیهتر، و شجاعت وجود و صلابت او از همگان بیشتر بود. (طبری، بیتا، ج11، ص222) (س). قیام در مدینه زمان قیام محمد، در تمامی کتب معتبر، سال 145 هجری قمری ذکر شده است؛ اما در خصوص ماه آغاز قیام، روایتهای مختلفی وجود دارد؛ برخی آن را اواخر ماه جمادیالآخر، و برخی دیگر اوایل ماه رجب دانستهاند. (همان، ص4(ع)(ص)2/ اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص250/ ابناثیر، بیتا، ج(ص)، ص164/ مسعودی، 1(س)4(ص)، ص(س)22) دربارة علت قیام علنی و سریع محمد نفس زکیه در این زمان، نظرات مختلفی وجود دارد؛ از جمله: - فشاری که از جانب ریاحبنعثمان در جستوجوی محمد بر او وارد شد و او را ناچار به قیام کرد؛ (طبری، بیتا، ج11، ص4(ص)(ع)2/ یعقوبی1(س)(ع)1، ج2، ص(س)68) - دستگیری بنیحسن و پیروان نفس زکیه توسط منصور؛ (طبری، بیتا، ج11، ص4(ع)86/ ابناثیر، ج(ص)، ص164-165) - این تاریخ، زمان ازپیش تعیینشدة محمد بود که با برادرش ابراهیم و سایر پیروانش هماهنگ کرده بود؛ (مسعودی، 1(س)(ع)4، ج2، ص2(ص)8) - برخی یاران محمد، از تأخیر او در قیام انتقاد نمودند و به او اعتراض کردند، تا اینکه سبب شد قیام کند؛ (طبری، بیتا، ص4(ع)8(ع)/ اصفهانی،1(س)4(ص)، ص248) - ریاح، موسیبنعبدالله را، که در یافتن محمد نفس زکیه مزاحمت ایجاد میکرد، به عراق فرستاد. ازاینرو، محمد برای نجات برادرش قیام کرد. (اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص24(ع)-248) در هر صورت، محمد قیام کرد و توانست مدینه را بدون مقاومت جدی تصرف کند و مردم در بیشتر شهرها و بادیهها با او بیعت کردند (مسعودی، 1(س)(ع)4، ج2، ص2(ص)8/ و1(س)4(ص)، ص(س)22) وقتی خبر قیام محمد به منصور رسید، از یک سو نگران، و از سوی دیگر شادمان شد؛ از اینکه چگونه با قیام روبهرو شود، هراس داشت؛ (اصفهانی،1(س)4(ص)، ص252/ طبری، بیتا، ج11،ص4802-480(س)/ ابن اثیر، بیتا، ج(ص)، ص16(ص)) و از اینکه سرانجام محمد قیام کرد و تکلیف را مشخص نمود، خوشحال بود. او میگفت: «بهخدا اگر خبر قیام درست باشد، من او را کشتهام» (اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص252) نکتة قابل ذکر اینکه فقها و محدثان از قویترین و اساسیترین حامیان جنبش حسنیان بودند فتواهای مالکبنانس فقیه مدینه، و ابوحنیفه فقیه عراق، نقش اساسی در گرایش مردم به نفس زکیه داشت اگر حمایتهای فقها از جنبش حسنیان نبود، اقبال عمومی مردم به حسنیان به این شکل صورت نمیگرفت. مطابق برخی اخبار، مالکبنانس بیعت با منصور را باطلشده اعلام کرد و مردم را به بیعت با نفس زکیه فرا خواند. (همان، ص28(س)/ هارونی، 141(ع)، ص 2(ع)(ع)/ محلی، 142(س)ق، ص2(ص)2)[7] 4. رویارویی دو سپاه منصور، عیسیبنموسی، برادرزادة خود را به جنگ با محمد فرستاد. مردم مدینه، بیشتر بهدلیل مخالفت با عباسیان با محمد متحد بودند، نه برای طرفداری از او. ازاینرو، چون خبر رسیدن نیروهای عباسی به مدینه رسید، مردم در حمایت از محمد سست شدند. سرانجام جنگ شروع شد و نیروهای محمد با شعار «احد احد» - که شعار پیامبر در غزوة حنین بود- وارد جنگ شدند. (طبری، بیتا، ج11، ص48(س)4/ ابن اثیر، بیتا، ج(ص)، ص186) جنگی سخت، از صبح تا عصر درگرفت. (طبری، بیتا، ج11، ص48(س)(ع)/ ابن اثیر، بیتا، ج(ص)، ص186) سپاهیان عباسی، جنگیدن محمد را به جنگیدن حمزه تشبیه میکردند. (اصفهانی،1(س)4(ص)، ص258/ طبری، بیتا، ج11، ص4842) محمد، زمانی که شکست را احساس کرد، بیعت را از یاران خود برداشت تا در جنگیدن یا ترک جنگ آزاد باشند. (طبری، بیتا، ج11، ص48(س)(ص)/ ابن اثیر، بیتا، ج(ص)، ص18(ع)) بسیاری از مردم محمد را رها کردند. محمد در عصر دوشنبه چهاردهم رمضان سال 145 هجری، در حین جنگ کشته شد. (طبری، بیتا، ج11، ص4844/ ابناثیر، بیتا، ج(ص)، ص(ص)4/ اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص261) سر محمد نفس زکیه به کوفه نزد منصور برده شد و او دستور داد سر را در کوفه و سایر شهرهای دیگر بچرخانند. (طبری، بیتا، ج11، ص4850/ ابناثیر، بیتا، ج(ص)، ص1(ص)0) زینب خواهر محمد، و فاطمه دخترش، کسی را نزد عیسی فرستادند تا اجازه دهد بدن محمد را دفن کنند. او نیز به آنها اجازه داد و محمد در بقیع دفن شد. (طبری، بیتا، 1(س)4(ص)، ص4848/ اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص261 -262/ ابناثیر، ج1، ص1(ص)1- 1(ص)2) 5. زیدیان و قیام نفس زکیه از مهمترین پیروان قیامکنندگان حسنی پیروان زیدبنعلی بودند. از جمله آنان میتوان به حسین و عیسی، پسران زید، اشاره کرد که در قیام نفس زکیه شرکت داشتند. البته پسر دیگر زید، یعنی محمد، به حسنیان نپیوست و حتی در سپاه عیسیبنموسی شرکت داشت و پیش از جنگ سعی کرد طی یک سخنرانی، پیروان نفس زکیه را از پیرامون او بپراکند. (طبری، بیتا، ج4، ص441 و451/ اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص26(ع) و 2(ع)(ع)) عیسیبنزید از یاران برجستة نفس زکیه بود. از او نقل شده است که به نفس زکیه گفت: هر کس از خاندان ابوطالب را که با تو مخالفت کرد، به من بسپار تا او را بکشم. او در همین راستا میخواست عبداللهبنحسین را که با محمد بیعت نکرد، بکشد؛ ولی محمد او را از این کار بازداشت. وی در قیام نفس زکیه فرماندهی یکی از جناحهای سپاه را برعهده داشت. (اصفهانی،1(س)4(ص)، ص2(ص)(ع) و 28(س)/ الهی زاده، 1(س)8(س)، ص188- 1(ص)2)[8] در کتب ملل و نحل نیز عموماً رهبران حسنی را امامان زیدیان خواندهاند. (شهرستانی، 1410ق، ص154- 15(ع)) نوبختی گروهی از زیدیان موسوم به «حسینیه» را پیرو محمدبنعبدالله معرفی کرده و نوشته است آنها پس از زید و یحیی و عیسیبنزید به امامت نفس زکیه معتقدند. (نوبختی، 1(س)55، ص 58-5(ص)) ابنخلدون در مقدمه مینویسد: گروهی از زیدیان معتقدند یحییبنزید، نفس زکیه را جانشین قرار داد. پس از او ابراهیمبنعبدالله به امامت رسید و پس از ابراهیم، ادریسبنعبدالله امام است. (ابنخلدون، 1410ق، ص200) برخی نویسندگان معاصر نیز از قیامهای حسنیان با عنوان قیامهای زیدیان یاد کردهاند، از جمله، فاروق عمر معتقد است حسنیان و زیدیان ضد عباسیان متحد شدند؛ از اینرو، زیدیان قیامکنندگان حسنی را در شمار امامان خود آوردند. (عمر فوزی، 1(ص)(ص)(ص)م، ص(س)0) نکتة قابل ذکر اینکه زیدیان گرچه از رهبران حسنی حمایت کردند و در قیامهایشان شرکت داشتند ولی پیروان مطیعی نبودند و با اظهارنظرها و تذکرات و مخالفتهای خود، اسباب تشنج را در سپاهیان و پیروان رهبران حسنی فراهم میکردند. (اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص(س)44-(س)45 و 468- 46(ص)) 6. عوامل شکست قیام نفس زکیه حکومت محمد در مدینه، بیش از چند ماه دوام نیاورد و پیش از آنکه قیامش سامانی بگیرد، با حملة سپاه عباسی به شکست انجامید. قیام محمد، مانند هر قیام دیگری، اشکالات و کمبودهایی داشت. میتوان دلایل شکست قیام نفس زکیه را میتوان چنین برشمرد: 6-1. قیام زودهنگام و شتابزده و بدون سازماندهی از زمانی که نفس زکیه از بیعت سر باز زد، منصور درصدد کشف فعالیتهای مخفیانة او برآمد و با بهکارگیری تدابیر ویژه، از قبیل ارسال جاسوس، فرستادن نامه از زبان پیروان حسنیان مبنی بر حمایت از آنان، و تحت فشار قرار دادن محمد با تعقیب و پیگیری، فعالیتهای او در جهت گسترش و تقویت قیام را بهشدت محدود کرد. (طبری، بیتا، ج11، ص4842-484(س) و 4(ع)86/ اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص202-20(س)) واکنش زیرکانة منصور و تلاشهای همه جانبة او سبب شد محمد بدون نیروی کافی و سازماندهی جدی، قیام کند. اصفهانی در مقاتل، به این عجلة محمد اشاره میکند و میگوید: محمد در خروج خویش شتاب کرد و پیش از آنکه فرستادگان او در اطراف، بهطور کامل از مردم بیعت گیرند، به این کار اقدام نمود. (همان، ص24(ع)) این تعجیل باعث شد، بین محمد و ابراهیم هماهنگی بهوجود نیاید. اگر محمد و ابراهیم با هماهنگی و بهصورت همزمان از دو سو قیام میکردند، امید به پیروزی بسیار بالا میرفت. (J.Lassener, 1(ص)(ص)8, p. (ع)1-(ع)(ع)) 6-2. تنوع سپاه و بروز اختلافات قبیلهای سپاه محمد از قبایل و گروههای مختلف تشکیل شده بود که هریک با هدف و انگیزة خاصی به این قیام پیوسته بودند. این تنوع، همراه با تعصبات قبیلهای، خود باعث شکل‌گیری سلیقههای متفاوت و دودستگی در سپاه میشد. برای نمونه میتوان به ماجرای سلام گفتن خواتبنبکیر و جوانی از قریش به نفس زکیه اشاره کرد (طبری، بیتا، ج11، ص4(ع)(ص)8) که به اختلاف قبایل بنیسلیم و بنیشجاع، از طرفداران محمد انجامید، و در پیدایش دودستگی، یا دستکم ایجاد درگیری بین سپاهیان محمد مؤثر بود. (همان، ص4825-4826) 6-(س). عدم تخصص نیروها از لحاظ نظامی در سپاه محمد از هر قشری وجود داشت؛ بهگونهای که بسیاری از این افراد مردان جنگی بهشمار نمیآمدند و از لحاظ نظامی، تخصص کافی نداشتند. در مقابل، سپاه عباسی از نیروهای زبده و متخصص در جنگ تشکیل شده بود، و منصور پیش از این، شورشهای بسیاری را با آنها فرو نشانده بود. این مسئله، نقش اساسی در شکست محمد نفس زکیه داشت. 6-4. نامناسب بودن مدینه برای مرکزیت قیام نفس زکیه مدینه را مرکز قیام قرار داد؛ در حالی که این شهر از حیث نیرو و امکانات همچنین موقعیت استراتژیک، برای قیام مناسب نبود و آمادگی دفاع در برابر سپاه عباسی را نداشت. همان گونه که نافعبنثابت و عبدالحمیدبنجعفر به محمد گوشزد کرده بودند، مدینه نه سلاح، نه نیرو و نه مال داشت. مدینه شهر علم و مذهب بود، نه شهر نظامی. از لحاظ سیاسی نیز آنان به علویان گرایش نداشتند. (همان، ص4814-4825) از لحاظ اقتصادی نیز حجاز خودکفا نبود و مواد غذایی و کالاهای اساسی آن از مناطق دیگر تأمین میشد؛ چنانکه یکی از اقدامات منصور برای مقابله با قیام محمد، محاصرة اقتصادی مدینه بود. (همان، ص4821) 6-5. امکانات و تدابیر منصور بهرهمندی از امکانات، تدابیر و زیرکی منصور نیز از عوامل شکست قیام محمد است. سپاه عباسی در این زمان، از نیروهای نظامی ماهر و فداکار تشکیل شده بود. منصور از امکانات اقتصادی برای تعقیب و تحت فشار قرار دادن محمد و تبلیغات ضد او استفاده کرد. توان مالی منصور باعث شد تا دست محمدبنخالد را در صرف هزینه برای پیدا کردن محمد باز بگذارد. (همان، ص4(ع)5(ع)) منصور در رویارویی با این قیام، استبداد رأی بهخرج نداد و از مشورت بزرگان عباسی، صاحب‌نظران و تدبیر آنها در مقابله با قیام محمد استفاده کرد. (همان، ص4821 و 480(س) - 4804/ مسعودی، 1(س)(ع)4، ج2، ص2(ص)8-2(ص)(ص)/ J.Lassener, 1(ص)(ص)8, p. (ع)1-(ع)(ع)) سپاه عباسی تا آخرین لحظات پیش از جنگ و حتی در هنگام جنگ، از طریق تبلیغات و نامهنگاری کوشید تا سپاه محمد را تضعیف کند و آنها را متواری سازد. (اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص254-255) 6-6. اشتباه محمد در تصمیمگیری و بی‌توجهی به پیشنهادهای سازنده محمد به پیشنهادهای درست و سازندهای که در طول قیام به او شد، توجهی نکرد؛ از جمله به محمد پیشنهاد شد که مدینه را مرکز قیام قرار ندهد؛ چون محل مناسبی برای قیام نبود؛ زیرا نه نیرو و سلاح داشت و نه آذوقه و مال؛ ولی محمد نپذیرفت. هنگامی که خبر نزدیک شدن عیسیبنموسی به مدینه رسید، محمد با یاران خود به مشورت پرداخت. عدهای به او پیشنهاد کردند که برای جنگ از مدینه خارج شود؛ چون مدینه را محل مناسبی برای جنگ نمیدانستند. در مقابل، گروهی پیشنهاد کردند در مدینه بمانند و برای دفاع از خود، خندقی دور شهر حفر کنند. محمدبه جای انتخاب نظر گروه اول، نظر گروه دوم را پذیرفت. (همان، ص255/ طبری، بیتا، ج11، ص4814-4825) این کار باعث شد تا مواد غذایی و کالاهای اساسی بهسختی وارد شهر شود. هنگامی که مشاوران منصور شنیدند که نفس زکیه در مدینه قیام کرده است خوشحال شدند؛ زیرا آنجا را برای قیام مناسب نمیدانستند. (طبری، بیتا، ج11، ص4821) 6-(ع). غفلت محمد از عباسیان و دشمنان درون مدینه محمد از عباسیان و حامیان آنها در مدینه غفلت کرده بود. آنها در شهر آزاد بودند و این خود یکی از عوامل شکست محمد در جنگ بود. اسماء دختر حسنبنعبداللهبنعبیدالله بن عباس دستور داد روسری سیاهی بر منارة مسجد برافراشتند. این کار باعث شد سپاهیان محمد گمان کنند، عباسیان وارد شهر شدهاند. ازاینرو، جنگ را رهاکردند وگریختند. (همان، ص484/ یعقوبی، 1(س)(ع)1، ج2، ص(س)68/ ابناثیر، بیتا، ج1، ص11(ع)) یعقوبی مینویسد: «اسماء در مدینه بود و با محمدبنعبدالله دشمنی داشت». (یعقوبی، 1(س)(ع)1، ج2، ص(س)68) (ع). آثار و پیامدهای قیام قیام محمد آثار و نتایجی بهدنبال داشت. در این قسمت، سعی شده است نتایج و پیامدهای مستقیم و نیز مسائلی که از قیام نفس زکیه متأثر شدهاند، بیان شوند. (ع)-1. تلاش عباسیان برای مشروعیت بخشی سیاسی به خود عباسیان پس از روی کارآمدن، بهدنبال مشروعیت برای حکومت خود بودند. آنان از علویان مقبولیت و مشروعیت کمتری داشتند. علویان از سالها پیش مدعی جانشینی پیامبر بودند و خلافت را حق خود میدانستند. حال، عباسیان پس از بهقدرت رسیدن باید در برابر ادعای آنان، دلایل و استناداتی برای مشروعیتبخشی به حکومت خود بیابند. ازاینرو آنان نظریة «وراثت اعمام» را که منصور مبتدع و مطرحکننده آن بود، مطرح کرند. در سنت جاهلی عرب، وراثت عم بر وراثت بنت ارجحیت داشت. عباسیان از این نظریه استفاده کردند و خود را جانشین پیامبر دانستند؛ اما تلاشهای منصور در جهت جلب نظر فقها و استفاده از آرا و نظرات آنها در این زمینه، نشاندهندة عدم موفقیت نظریة «وراثت اعمام» است. (ع)-2. رشد مرثیهسرایی در ادب شیعه شعر، آیینة تمامنمای اوضاع سیاسی و اجتماعی هر جامعه، و بازگوکنندة مسائل و حوادثی است که در یک جامعه اتفاق میافتد. با توجه به سختیها و مصیبتهایی که در زمان منصور بر بنیحسن گذشت، به ویژه ماجرای قیام محمد و بهشهادت رسیدن او، شاهد رشد مرثیهسرایی در این دوره هستیم. مرثیههایی که درباره محمد سروده شده است، در کتاب مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی، و دیوان شعرای قرن دوم هجری یافت میشود. (ع)-(س). سختگیری و فشار بر علویان پس از سرکوبی قیام محمد، گذشته از دستگیری بزرگان بنیحسن و کشته شدن یا درگذشت بسیاری از آنها در زندان منصور- که میتواند پیامد قیام محمد نفس زکیه باشد- منصور تلاشهای همهجانبهای در جهت کنترل فعالیت علویان آغاز کرد تا از اقدامات احتمالی علویان ضد حکومت خود جلوگیری کند. در این راستا، او اموال و املاک بنیحسن ودیگر علویان، از جمله امام صادق(ع) را ضبط کرد. (طبری، بیتا، ج11، ص485(س)/ ابناثیر، بیتا، ج(ص)، ص1(ص)4) (ع)-4. تاثیرگذاریبر مدینه پس از پایان قیام محمد، منصور سیاستهای تنبیهی برای مردم مدینه درپیش گرفت. کسانی را که به محمد پیوسته و از او حمایت کرده بودند، بازخواست و تنبیه کرد. از سوی دیگر، دستور داد مدینه را محاصرة اقتصادی کنند، که تا پایان حکومت منصور پابرجا بود. این امر باعث شد مدینه در قحطی بهسر برد و مردم در سختی باشند. و دیگر از قیامها و فعالیتهای سیاسی دیگر بر علیه عباسیان حمایت نکنند.[9] (ع)-5. تأثیرگذاری بر قیامهای دیگر قیام محمد، آغاز فعالیتهای سیاسی بر ضد عباسیان بود. محمد با حرکت خود در برابر منصور، آغازگر جنبش ضد عباسی شد که چندین سال ادامه یافت. پس از او چند تن دیگر از حسنیان نیز راه او را ادامه دادند و در برابر عباسیان قیام کردند. پس از نفس زکیه، ابراهیم در بصره، حسینبن علی (صاحب فخ) در مدینه، یحییبنعبدالله در طبرستان، و ادریسبنعبدالله در مغرب قیام کردند. در این میان، ادریس توانست در مغرب حکومتی تشکیل دهد. بنابراین، وی نخستین حکومت حسنی را پس از چندین قیام تأسیس کرد. نتیجهگیری با توجه با استنادهای موجود، میتوان چنین استنباط کرد که حسنیان خود را از عباسیان، به پیامبر(ص) نزدیکتر میدانستند و در واقع خود را مصداق حقیقی خاندان پیامبر میشمردند. ازاینرو، و مطابق این معیار، حق جانشینی پیامبر را متعلق به خود میدانستند. محمد نیز با تکیه بر ادعاهایی نظیر وراثت ولایت و امامت حضرت علی(ع) حسب (افتخارات پدری) و نسب (خون و نژاد) والاتر، و بیعت عباسیان با او در عهد اموی، خلافت را حق خود میدانست و حاکمیت منصور را قبول نداشت. نامة محمد نفس زکیه به منصور، گویای این مطالب است. تأکید محمد بر ارتباط نسبیاش با پیامبر(ص) در سخنرانیها و نامههای خود و بهرهگیری او از این ارتباط بهعنوان معیاری مشروعیتبخش برای جانشینی پیامبر، این مسئله را بهمثابه یکی از مشخصههای فکری قیام نفس زکیه مطرح میکند؛ و در واقع هدف منصور از ارائة نظریة «وراثت اعمام»، یعنی اولویت عمو بر دختر و پسرعمو در ارثبری، پاسخگویی به ادعاهای محمد نفس زکیه است که تحت عنوان «وراثت بنات» مطرح شدهاند. از مشخصههای دیگر فکری قیام محمد، مسئلة مهدویت اوست که از اوایل قرن دوم هجری در او تجلی کرد و او را به عنوان مهدی موعود و وعدهدادهشدة پیامبر(ص) مطرح ساخت. البته مهدویت محمد، در معنای نجاتبخش برای او معنا مییابد. این ویژگی تا مرگ نفس زکیه با او همراه بود. مهدویت محمد، در بروز و ظهور و پیشبرد اهداف و آمال سیاسی او بسیار مؤثر و کارساز بود. یکی از شعارهای اساسی محمد، احیا و اجرای احکام اسلامی و عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) بود. که بر مبنای آن میتوانست از حمایت گروههای بیشمار معتقد به قرآن و سنت پیامبر(ص) برخوردار باشد. نفس زکیه بر مبنای این شعارها حکومت عباسیان را فاقد مشروعیت و غیراسلامی معرفی میکند و در نامة خود به منصور، او را فرعون و دشمن خدا مینامد. قیام محمد، آثار و پیامدهای فکری، اجتماعی و سیاسی بهدنبال داشت. گذشته از عدم موفقیت نظریة وراثت اعمام و رشد مرثیهسرایی در ادب شیعه و سختگیری و فشار بر علویان، این قیام آغازگر تلاشهای سیاسی و نظامی بر ضد عباسیان و درگیریهای دامنهدار علویان و عباسیان در قرن دوم هجری و قرون بعدی بود، که به تشکیل حکومت شیعه نیز انجامید. از نتایج دیگر این قیام، به چالش کشیدن و رسوا کردن رژیمی بود که داعیة جانشینی پیامبر(ص) و خلافت دینی را با خود داشت. پی نوشت: [6]. برای آگاهی بیشتر دربارة نامیدن محمد به «مهدی»، ر.ک: اصفهانی، 1(س)4(ص)، ص 22(ع)-2(س)(س). [7]. برای آگاهی بیشتر از رابطة مالکبنانس و ابوحنیفه با قیام نفس زکیه، ر.ک: طبری، بیتا، ج4، ص414-42(ع)/ اصفهانی،1(س)4(ص)، ص28(س)/ بلاذری، 1(ص)(ع)(ع)م، ص88. [8]. برای آگاهی بیشتر از نیروهای زیدیه در سپاه نفس زکیه، ر.ک: اصفهانی،1(س)4(ص)، ج4، ص 444- 448. [9] . دربارة سیاستهای تنبیهی منصور، ر. ک: طبری، بیتا، ج11، ص4861 - 486(ع)/ ابن اثیر، بیتا، ج(ص)، ص1(ص)6. مراجع فهرست منابع 1. ابناثیر، عزالدین علی، الکامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمة عباس خلیلی، تصحیح مهیار خلیلی، ج(ص)، تهران، مؤسسة مطبوعاتی علمی، بیتا. 2. ابنخلدون، العبر( تاریخ ابنخلدون)، ترجمة عبدالمحمد آیتی، ج2، چاپ اول، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1(س)64. (س). ــــــــــــــــــــــ ، مقدمه، تهران، انتشارات استقلال، 1410ق. 4. ابوالعباس حسنی، احمدبنابراهیم، المصابیح، عبداللهبنعبداللهبناحمدبن احمد الحواتی، الطبعة الثانیة، عمان، مؤسسة الامام زیدبنعلی الثقاقیة، 142(س)ق 5. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ترجمة سیدهاشم رسولی محلاتی، مقدمه و تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، کتابفروشی صدوق، 1(س)4(ص). 6. ابنطقطقی، محمدبنعلی (ابنطباطبا)، تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1(س)6(ع). (ع). اللیثی، سمیره مختار، جهاد شیعه در دوره اول عباسی، ترجمة محمد حاجیتقی، قم، مؤسسة شیعه‌شناسی،1(س)84. 8.الهیزاده، محمدحسن، جنبش حسنیان؛ ماهیت فکری و تکاپوهای سیاسی، قم، مؤسسة شیعه‌شناسی، 1(س)85. (ص). ــــــــــــــــــــــ ، جنبش حسنیان در اوایل عصر عباسی؛ ماهیت فکری و تکاپوی سیاسی، پایاننامة دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1(س)8(س). 10. بلاذری، احمدبنیحیی، انساب الاشراف، ج(س)، تحقیق و تعلیق محمدباقر محمودی، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1(ص)(ع)(ع)م. 11.جعفری، سیدحسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمة سیدمحمدتقیآیتاللهی، چاپ پنجم، بیجا، نشر فرهنگ اسلامی، 1(س)68 . 12. شهرستانی، محمدبنعبدالکریم، ، الملل و النحل، تصحیح احمد فهمی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق. 1(س).دینوری، ابوحنیفه احمدبنداود، اخبار الطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوم، تهران، نشر نی، 1(س)66. 14. طبری، محمدبنجریر، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل والملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج11، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بیتا. 15. عمر فوزی، فاروق، نشأة الحرکات الدینیة و السیاسیة فی الاسلام، اردن، الأهلیة، 1(ص)(ص)(ص)م. 16. کاظمی پوران، محمد، قیامهای شیعه در عصر عباسی، ، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1(س)80. 1(ع). مسعودی، ابوالحسن علیبنحسین، مروج الذهب، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج2، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی، 1(س)(ع)4. 18. ــــــــــــــــــــــ ، التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1(س)4(ص). 1(ص). مقدسی، مطهربنطاهر، آفرینش و تاریخ، مقدمه، ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، ج 4 تا 6، تهران، نشرآگه، 1(س)(ع)4. 20. محلی، حمیدبناحمدبنمحمد، الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزدیة، تحقیق مرتضی المحطوری الحسنی، صفا، مطبوعات مکتبة مرکز بدر، 142(س)ق. 21. هارونی الحسنی، یحییبنحسینبنهارون، الافادة فی تاریخ الائمة الزیدیة، تحقیق و تعلیق محمد یحیی سالم غران، صعده، دار الحکمة الیمانیة، 141(ع)ق. 22. نوبختی، حسنبنموسی، فرق الشیعة، تصحیح وتعلیق محمد صاد آل بحر العلوم، نجف، مکتبة المرتضویة، 1(س)55. 2(س). یعقوبی، احمدبنابییعقوب (ابنواضح)، تاریخ یعقوبی، ترجمة محمدابراهیم آیتی، ج2، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی، 1(س)(ع)1. 24. G. Deverdun, "Hasani" , Encyclopedia of Islam. V.III, Leiden. 1(ص)(ع)(ص). 25. J.Lassener, The shaoing of Abbasid Rule, New Jersey, New Jersey University press, 1(ص)(ص)8. نویسندگان: صادق آئینه وند، هادی بیاتی، هادی استهری فصلنامه شیعه شناسی شماره 48 انتهای متن/
95/05/10 :: 06:38
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 25]
-
گوناگون
پربازدیدترینها