نگاهى به«كتابشناسى خرمشهر» نوشته محمد جواد جزينى غلاف تمام فلزى

واضح آرشیو وب فارسی:حيات نو: نگاهى به«كتابشناسى خرمشهر» نوشته محمد جواد جزينى غلاف تمام فلزى
سيد جواد سجادىدرست سه روز بعد از اين كه صدام در مقابل دوربين هاى تلويزيونى قرارداد «۱۹۷۵ الجزاير»را پاره كرد،ارتش عراق در روز۳۱شهريور ۱۳۵۹ با هدف تصرف چند روزه ايران حمله گسترده اى را آغاز كرد.هدف تصرف خرمشهر بود، ولى در همان روز هاى نخست،ارتش آماده و مجهز عراق در مقابل مقاومت هاى مردمى در اين شهر زمين گير شد.اين مقاومت۳۵روز طول كشيد و خرمشهر۵۴۵ روزدراشغال دشمن ماند؛ تا درعمليات« بيت المقدس»در روز سوم خرداد سال ۱۳۶۱ آزاد شد. اين حوادث خرمشهررابه مهمترين شهرجنگ تبديل كرد،چرا كه جنگ تحميلى با حمله به آن شهر آغازشدو حماسه هاى پرشور مقاومت هاى مردمى براى ايستادگى در برابر دشمن ودر نهايت اشغال آن و باز پس گيرى آن، خرمشهر را به پايتخت و مركز جنگ مبدل كرد.بعدها هم رفته رفته اين شهر به عنوان نماد مقاومت ملى وپايدارى شهرت يافت.البته اين شهر در دوران هاى مختلف تاريخى، بستر حوادث ورويدادهاى ديگرى هم بوده است.اما شايد هيچ كدام از اين حوادث به بزرگى و اهميت رويداد هاى اخير نبوده است.وقتى به تاريخ جنگ هاى جهان نگاه مى كنيم،همواره از شهرهايى نام برده مى شود كه به خاطر مقاومت هاى مردمى درمقابل متجاوزان،به سمبل مقاومت ملى تبديل شده اند. مقاومت مردم مسكوعليه لشكر ناپلئون،ايستادگى مردم فرانسه درزمان اشغال آ ن كشور،مقاومت مردم « لنينگراد» با ۸۷۲ روز محاصره و...دستمايه صدها كتاب در جهان قرار گرفته است .اما در باره خرمشهر چگونه بوده است.برخى منابع رسمى ،آمار كتاب هاى توليد شده درباره جنگ را پنج هزار عنوان ودربرخى پژوهش ها شش هزار عنوان آورده اند.اما تاكنون پژوهشى در موضوع شناسى مكان و حوادث خصوصا درباره خرمشهر انجام نشده بود. نشر شاهد به مناسبت سالگرد آزاد سازى خرمشهر، كتاب «تحليل محتوايى كارنامه بيست وشش سال نشر كتاب»منتشر كرده است . اين پژوهش به همت «محمد جواد جزينى»انجام گرفته است.اين كتاب كه نام كتاب شناسى را بر پيشانى دارد اما تنها كتاب شناسى نيست.اگر چه در خبر ها و مصاحبه هاى نويسنده قبل از چاپ هم بر نام كتاب خرمشهر تاكيد شده بود.اين كتاب در سه فصل «تحليل كارنامه نشر كتاب خرمشهر»،« سالشمار كارنامه نشر» و «كتاب شناسى خرمشهر »تدوين شده است.در فصل نخست نويسنده تاريخ شهر خرمشهر را از روزگار باستان تا حمله صدام ، مقاومت هاى مردمى، اشغال ودر نهايت باز پس گيرى شهر ، به صورت خلاصه ومختصر باز مى گويد. نويسنده در ذكر تاريخچه شهر خرمشهر مى نويسد: درگذشته اى دور ،در محلى كه امروز دو رودخانه« كارون»و«شط العرب» در اروندرود به هم مى رسند پادگان شهرى ساخته بودند به نام« ناژينو»، كه قلعه اى مستحكم در شمال غربى خليج فارس و پاسدار سرزمينهاى خوزستان و بين النهرين بوده است.هخامنشيان نيز در همين محل شهر ديگرى به نام« آگنيس» ساختند. اين شهر تا پيش از اسلام «بارما»ناميده مى شد. مدارك تاريخى گوياى آن است كه تا سده چهارم هجرى هنوز آثارى از اين شهر برجاى بود تا اينكه پس از تخريب كامل اين آثار در نزديكى ويرانه هاى شهر،بر كناره رودخانه بهمن شير شهر تازه اى به نام« بيان»بنا شده است كه بعدها اين نام نيز به «محمره» تغييريافته است.محمره به معنى سرخ رنگ است و به احتمال زياد و وجه تسميه اين نام رنگ آب رودخانه كارون است كه در فصول بارندگى رسوبات رُسى زيادى دارد.»او همچنين در ذكر روايت هاى ديگر از وجه تسميه شهر خرمشهر مى نويسد:البته در برخى منابع آمده است كه پس از دستگيرى بابك خرم دين، بازماندگان اين فرقه به اين سرزمين تبعيد شدند. با اين تفاسير بعضى از مورخان ادعا كرده اند كه واژه محمره نامى است كه بوميان منطقه بر محل استقرار اين گروه تبعيدى و فرقه آنان گذارده بودند، زيرا آنها هميشه جامه قرمزمى پوشيدند . درسال۱۳۱۶ با پيشنهاد«فرهنگستان ايران» ودستور پهلوى اول نام محمره به خرمشهر تغيير يافت. اين شهر به دليل اهميت هاى تجارى ، نظامى همواره د ستخوش حوادث گوناگون قرار گرفته است. دومين فصل كتاب« سالشمار وتحليل كارنامه بيست وشش سال نشر كتاب درباره خرمشهر از شهريور ۱۳۵۹ تا شهريور ۱۳۸۵ است . به دليل اهميت نظامى، سياسى ، تايخى و ملى خرمشهر اين شهردراغلب كتاب هاى مربوط به جنگ جايگاه وپژه اى داشته باشد . كمتر كتابى درباره جنگ نوشته شده كه شايد نامى از خرمشهر در آن برده نشده.پرسش اصلى از اينگونه كتاب هاى موضوعى اين است كه حدود تعريف موضوع چيست و مرزهاى روشن آن كجاست.نويسنده اما توضيح روشنى در اين باره نداده است وتنها به ذكر اين نكته بسنده مى كند.«خرمشهرازمهمترين نقاط جنگ محسوب مى شود .مقاومت سى و پنج روزه و اشغال۵۴۵ روزه ودر نهايت پيروزى ايران در فتح دوباره اين شهر آن را به يكى از مهمترين رويدادهاى جنگ تبديل كرده است. به همين دليل خرمشهرپايتخت و مركز جنگ تلقى مى شود.اين اهميت باعث شده است كه اين شهردراغلب كتاب هاى مربوط به جنگ جايگاه وپژه اى داشته باشد .در طول سالهاى جنگ و بعد از آن در حوزه كتاب آثار متنوعى به چاپ رسيد كه به توصيف و تحليل و نقل و نقد اين حوادث پرداخته شده است. اين كتاب ها در حوزه هاى متنوع سياسى نظامى اجتماعى ادبى و.. به شرح ابعاد و زواياى هشت سال جنگ. مقاومت ها و ويرانى ها وپيامدهاى آن پرداخت است. طبق آمارهاى رسمى منتشر شده از سال۱۳۵۹ تاشهريور ۱۳۸۵ نزديك به شش هزار عنوا ن كتاب درباره جنگ منتشر شده است. ...از همين رو در همه كتاب هاى نوشته شده در باره جنگ به خرمشهر پرداخته شده است. اما در بررسى تنها كتاب هايى مورد توجه قرار گرفته است كه حد اقل بخشى از آن مستقيما به خرمشهر پرداخته شده است. »كه اين حد اقل چندان روشن نيست.البته در مقدمه ذكر شده است كه:«خرمشهر به دليل اهميت نظامى،مقاومت هاى مردمى و فتح پيروزمندانه اش در همه كتاب هاى جنگ نام ويادى دارد.اماملاك اين كتابشناسى آثارى بود كه در آن، همه ويا حداقل يك چهارم اثر به خرمشهر اختصاص داشته باشد.»البته كه اين مبناى يك چهار، مرز بسيار شكننده اى است.چرا كه ممكن است تلقى هر پژوهشگر از اين مبنا يكسان نباشد، و در آن صوت ممكن است حاصل كا هم متفاوت باشد.دومين پرسش اساسى اين است كه اين پژوهش تاچه اندازه فراگير بوده است .در مقدمه كتاب تاكيد شده است كه «همكاران اين پژوهش همه سعى و تلاش خود را براى ثبت دقيق اين« كتاب شناسى موضوعى»انجام داده اند.اما ممكن است نمونه هايى هم از قلم افتاده باشد كه گمان مى رود مربوط به كتاب هايى منتشر شده اوائل دهه شصت باشد.چرا كه در آن سالها شيوه هاى ثبت آثار مكتوب، ساختار منسجم و دقيقى نداشته است.» سومين فصل كتاب هم فهرست موضوعى كتاب هاى درباره خرمشهر آمده است.در سال قبل كتابى با عنوان «خرمشهردژ مقاومت» از سوى همين ناشر منتشرشد. كه در فصل آخر آن گزارشى از كتاب خرمشهر آورده شده بود كه اين گزارش در اين كتاب نيامده است. در آن مقاله كتابهاى منتشر شده درباره خرمشهر را از نظر نوع نگارش پديد آورندگان هم مورد تحليل قرار دادبود. بررسى نشان داد از ميان ۳۶۷عنوان كتاب ۱۴۹عنوان آثار (تاليفى)و ۱۰۲عنوان (بازنويسى) بوده است .۶۶عنوان (گردآورى)و ۱۲ مورد ترجمه (برگردان خاطرات اسراى عراقى) بوده است. ۲۳عنوان هم نا مشخص بوده است. متغير هاى اين فراوانى نشان مى دهد كه ۵۹‎/۴۰درصد آثار تاليفى و ۹۲‎/۲۷درصد بازنويسى و ۹۸‎/۱۷درصد گردآورى بوده اند. و تنها ۲۷‎/۳درصد ترجمه و ۲۶‎/۶درصد هم نا مشخص بوده اند. جدول مقايسه اين آمار نشان مى دهد در سالهاى نخست پس از آغاز جنگ تعداد كتابهاى منتشر شده در زمينه جنگ بسيار محدود بوده است. ولى به مرور زمان هر ساله فراوانى كتابها افزايش يافته است. اين افزايش در سالهاى پس از قطعنامه شتاب بيشترى گرفته است .در زمينه كتابهايى با موضوع خرمشهر بيشترين تعداد كتابهاى منتشر شده مربوط به سال ۱۳۷۶ است. امابيشترين رشد به لحاظ موضوعى در سال۱۳۶۳ بوده است كه ۲‎/۶۵درصد كتابهاى چاپ شده را شامل مى شود. آمار كتابهاى منتشرشده درسال نشان مى دهد كه هرساله با رشد قابل توجهى همراه بوده است. اما اين رشد در زمينه كتابهاى درباره خرمشهر نسبتى معنا دار نداشته است. مقايسه سهم نسبى كتابهاى منتشر شده جنگ تحميلى به كتابهاى منتشر شده با موضوع خرمشهر نشان مى دهد كه به طور ميانگين هر ساله با رشدى در حدود ۲۲‎/۲۶درصد همراه بوده است. در حاليكه رشد كتابهاى جنگ تحميلى به كل كتابهاى چاپ شده در سال به مراتب بيشتر از آن است. تنوع محتوايى كتابهاى منتشر شده درباره جنگ تحميلى بسيار گسترده است. اگر چه تا به حال تقسيم بندى هاى گوناگونى از آثار نوشته شده درباره جنگ ارائه شده است اما بسيارى از آنها از جامعيت تام علمى برخوردار نبوده است و البته روشن است كه فهرست استاندارد علمى و طبقه بندى محتوايى گسترده اى به اين وسيعى متسلزم پژوهش هاى عميق است، با اين حال آثار چاپ شده در زمينه جنگ را مى توان به گروه هاى مشخصى تقسيم كرد.از ميان گروه هاى محتوايى (خاطرات جنگ) با ۴۸۳عنوان ۸‎/۲۸درصد از كل كتابهاى مربوط به جنگ تحميلى را شامل مى شود. تحقيقات و پژوهشهاى جنگ با ۳۱۱عنوان ۵۵‎/۱۸درصد و مجموعه داستانها با ۱۹۶عنوان ۶۹‎/۱۱درصد و زندگى نامه هاى داستانى با ۱۶۴عنوان ۷۸‎/۹درصد و داستانهاى بلند و رمان ۱۶۰عنوان ۵۴‎/۹درصد به ترتيب بيشترين بسامد را در فهرست كتابهاى جنگ به دست آورده اند .از ميان ۳۶۷ عنوان كتاب درباره خرمشهر ۳۲۸عنوان آن را مردان پديد آورده اند. ۱۱عنوان فاقد نام پديد آورنده و ۲۸عنوان را زنان تاليف كرده اند. به اين معنا ۳۷‎/۸۹درصدآثار درباره خرمشهر را مردان تاليف كرده اند ونقش زنان در اين ميان تنها ۲۶‎/۷درصد بوده است.به جز يك مورد كه خاطرات زنان حاضر در خرمشهر بوده. ده عنوان مجموعه شعر شاعران زن هم ديده مى شود. سه عنوان اثر داستانى از زنان داستان نويس و در بقيه عنوانها زنان نقش گردآورنده و بازنويس داشته اند »اما اين مقاله كه بخش پر اهميت اين پژوهش به حساب مى آمده در اين كتاب نيامده . نويسنده درباره نخستين كتابهاى منتشر شده در باره خرمشهراز كتاب «يادواره دو مجاهد شهيد در جنگ تحميلى با كفار بعثى برادر شهيد احمد سليمانى و برادر شهيدمجيد سليمانى» است كه در شهر قم و توسط «سازمان مجاهدين انقلاب اسلامى» در سال ۱۳۵۹در۴۰ صفحه منتشر شده است. او همچنين ازپر كاربردترين قالب هاى نگارشى در حوزه كتاب خرمشهراز ادبيات داستانى ياد مى كندكه جلوه هاى مقاومت شهرى،مظلوميت مردم غيرنظامى، آوارگى ها، مقاومت هاى مردم اين شهرو تلاش جمعى مردم براى آزادسازى دوباره خرمشهربه عنوان قله پيروزى هاى جنگ همواره دستمايه بسيارى از داستان نويسان بوده است و ازنخستين كسانى كه درباره خرمشهرنوشته انداز«پرويز مسجدى »با كتاب «روزهاى مقاومت در خرمشهر »و« قاضى ربيحاوى» از داستان نويسان جنوبى نام مى برد.نويسنده از نخستين مجموعه شعرى درباره خرمشهر ازكتاب «در سوگ سپيداران» از« اكبر اكبر»نام مى برد.والبته دهها داستان نويس وشاعر و پژوهش گر ديگر.اما با اينوجود گمان مى كنيم خرمشهر هنوز جاگاه ويژه خود را در آثار مكتوب پيدانكرده است.وقتى به ابيات جنگ جهان نكاه مى كنيم ، مى بينيم بخشى از آثار بزرك جهانى براى نماياندن همين جلوه هاى مقاومت مردمى نوشته شده است. تولستوى در آثار خود ازمقاومت مردم مسكو در برابر ارتش ناپلئون مى گويد. سيمونف در كتاب«استالينگراد همچنان مى جنگد» ازمقاومت اهالى شهر« لنينگراد» مى گويد.«پلى بررودخانه درينا» اثرايوآندريچ برنده جايزه نوبل ادبى نيز نائل نيز با تشريح زندگى مردمان شهر كوچكى در كنار پل رودخانه درينا به پايدارى آنان دربرابر اشغالگران در طول چهار صد سال از عثمانيان گرفته تا اتريشى ها مى پردازد.همچنين در برخى آثار نويسنده برجسته يونانى، نيكوس كازانتزاكيس،ازجمله«مسيح بازمصلوب» و«آزادى يا مرگ» كه درباره مقاومت مردم يونان عليه اشغالگران عثمانى است، وهمچنين« مالرو»دراميد»و«ضدخاطرات»به توصيف مقاومت هاى مردمى در نقاط گوناگون جهان از چين گرفته تا اسپانيا و فرانسه پرداخته است.اريش ماريا رمارك ، اشتفان تسوايگ، توماس مان، جورج ارول ، گراهام گرين،جان اشتاين بك...و بسيارى ديگراز نويسبدگان جهان به توصيف مقاومت هاى مردمى در مقابل اشغال گران پرداخته اند.اما نويسندگان ما بااين حماسه بزرگ چه كرده اند.برخى افتادگى هاى متن از جمله در صفحه هاى ۲۸ و ۲۳۸ كتاب وبرخى خطاهاى تايپى شايد نشان از شتاب زدگى هاى ناشر براى چاپ اثر در يك روز به خصوص دارد. به هر حال جاى خالى چنين پژوهشهايى بسيار احساس مى شد.منابعكتاب شناسى خرمشهر/جزينى، محمد جواد.نشر شاهد.۱۳۸۷خرمشهردژ مقاومت/دفتر مطالعات و تحقيقات بنياد شهيد.۱۳۸۶
جمعه 22 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: حيات نو]

[مشاهده در: www.hayateno.ws]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 72]