مصرف بي كران، كمال مطلوب بشر غربي

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: مصرف بي كران، كمال مطلوب بشر غربي
هدف اصلي نظام آموزشي در غرب چيست؟
اكنون در همه جاي دنيا نظام تعليم و تربيت تقليدي از مغرب زمين است و هيچ كس حتي كوچك ترين ترديدي به خود راه نمي دهد كه مبادا اين سيستم آموزشي بر محور تكامل و تعالي روحي و اخلاقي انسان پايه گذاري نشده باشد. اصلاً فرصت يك چنين سؤالي پيش نمي آيد، چرا كه هيچ كس در لزوم توسعه با شيوه هاي معمول ترديد ندارد و نظام آموزشي غربي نيز بر همين مبنا برنامه ريزي شده است: توسعه ي اقتصادي با شيوه هاي نويني كه بعد از انقلاب صنعتي معمول گشته است.
آيا شما در اين جمله اي كه به عنوان نتيجه ارائه شد جايي براي ترديد مي بينيد؟ ادراك اين مطلب كه اين نظام آموزشي در جهت توسعه ي اقتصادي پايه گذاري شده هر چند بسيار ساده است، اما معمولاً به ذهن كسي خطور نمي كند و آموزش و پرورش مدرسه اي و دانشگاهي را به معناي مطلق تعليم و تربيت فرض مي كنند. براي تحقيق بيشتر در اين مطلب مي توانيم غايت و هدف ديگري براي آموزش و پرورش فرض كنيم و آنگاه ببينيم نظام آموزشي با آنچه كه امروز معمول است تفاوتي پيدا خواهد كرد يا نه. في المثل مي توانيم غايت و هدف نظام تعليم و تربيت را بر اساس معتقدات اسلامي خود بر اين فرمايش علوي بنا كنيم كه وليكن... همك في ما بعد الموت.(1) اگر بخواهيم نظامي آموزشي بر مبناي اعتقاد به معاد بنا كنيم چه اتفاقي مي افتد؟ آيا باز هم مواد اصلي دروس ما همين هاست كه اكنون در مدارس و دانشگاه ها تدريس مي شود؟ يا نه، به نظامي شبيه به حوزه هاي علميه دست خواهيم يافت؟
جواب روشن است. اگر بخواهيم نظامي آموزشي بر مبناي اعتقاد به معاد و براي تتميم مكارم اخلاق بنا كنيم نتيجه ي كار ما با كمي تفاوت همان چيزي خواهد شد كه اكنون در حوزه هاي علميه عمل مي شود و بالعكس، اگر بخواهيم نظامي آموزشي براي دست يابي به توسعه ي اقتصادي با روش هاي معمول بعد از انقلاب صنعتي بنا كنيم به سيستمي منطبق بر مدارس و دانشگاه ها خواهيم رسيد.
نكته ي ظريفي كه در اينجا بايد مورد تذكر قرار گيرد اين است كه اگر در زمينه ي تحصيلات عاليه اين امكان وجود دارد كه ما به حوزه هاي علميه برويم و هم خود را به تعليم و تربيت اصولي اختصاص دهيم، اما در مورد تحصيلات مقدماتي اصلاً اين امكان وجود ندارد، چرا كه مدارس همگي داراي نظامي غربي هستند؛ و از آن گذشته، از ايران و چند كشور اسلامي كه بگذريم، احاطه ي اين نظام آموزشي در سراسر كره ي زمين بدين معناست كه براي اكثريت قريب به اتفاق انسان ها هرگز امكاني براي تعليم و تربيت در نظام آموزشي ديگري كه بر محور تعالي اخلاقي پايه گذاري شده باشد وجود ندارد و همه بايد اجباراً و ايجابآ، با پذيرش لزوم توسعه ي اقتصادي با شيوه هاي معمول به مدارسي بروند كه آنها را براي استمرار و تحكيم مباني تمدن غربي بار مي آورند.
با تغيير در غايت و هدف آموزش دو تحول اساسي در نظام آموزش و پرورش رخ مي دهد كه يكي در مواد درسي است و ديگري در روش تعليم. براي ادراك بهتر اين تحول مي توان دو نظام متفاوت دانشگاه و حوزه هاي علميه را، چه از نظر دروس و چه از نظر روش، با يكديگر مقايسه كرد. مسئله مدرك گرايي فرع بر اين دو مطلبي است كه عنوان شد. مدرك گرايي لازمه اين نظام آموزشي است كه در غرب پايه گذاري شده است. وقتي شرط تحصيل امتيازات اجتماعي رفتن به مدرسه و تحصيل در دانشگاه باشد، في نفسه مدرك گرايي اشاعه پيدا خواهد كرد چرا كه كسب امتيازات و مناصب اجتماعي، مشروط به داشتن مدارك دانشگاهي است.
در چنين موقعيتي چگونه مي توان از مدرك گرايي پرهيز كرد؟ آنچه كه نظام آموزشي كنوني را مقبوليت بخشيده همين است، و اگر اين شرط اساسي را از ميان برداريم و مدرك آموزشي را لازمه ي كسب امتيازات اجتماعي ندانيم، بسياري از اين كساني كه امروز در صف طويل كنكورهاي گوناگون انتظار مي كشند از تحصيلات صرف نظر خواهند كرد. در اجتماعات روستايي و عشايري نيز از آنجا كه كسب امتيازات اجتماعي موكول به داشتن مدارك آموزشي نيست اشتياق آموزش بسيار كمتر است. اين كمبود اشتياق را نبايد به فقر فرهنگي بازگرداند. حقير منكر وجود فقر فرهنگي در روستاها نيستم، اما به اعتقاد حقير اين فقر فرهنگي نشانه هاي ديگري دارد كه تنها با ايجاد مدارس در روستاها از بين نخواهد رفت. دور شدن از حق است كه به فقر فرهنگي منجر مي شود و با اين ترتيب، فقر فرهنگي در شهرهاي بزرگ بسيار بيشتر از روستاها وجود دارد.
ايوان ايليچ يكي از روشنفكران غربي است كه در اين زمينه صاحب نظرياتي نزديك به حقيقت است، هر چند كه در نهايت طرح پيشنهادي او به عنوان «آموزش فارغ از مدرسه» باز هم نمي تواند مورد پذيرش ما باشد. ايوان ايليچ اين نسبت يا رابطه ي علي را كه في مابين آرمان توسعه ي اقتصادي و نظام آموزش مدرسه اي و دانشگاهي وجود دارد به خوبي شناخته و اصل انتقادات خود را بر آن قرار داده است. او مي گويد:
براي آنكه مسئله آموزش و مدرسه، تمام اهميت خود را پيدا كند، بايد آن را در كل جامعي كه مذهب يا ايدئولوژي حاكم بر جهان امروز است مورد بررسي قرار داد. اين مذهب جديد كه كشورهاي پيشرفته صنعتي قافله سالاران آنند و كشورهاي عقب مانده ديوانه وار مي كوشند تا به هر وسيله شده از سعادت نيل به آن محروم نمانند، آرمان «رشد و توسعه» است. مشاهده نشان مي دهد كه اين آرمان، مورد نظر و خواست تمامي كشورهاي بزرگ صنعتي و نيز منتهاي آرزوي ممالك پس قافله است. آرمان كه پذيرفته شد، ديگر به عهده «علم» است تا راه منحصر به فرد اين «رشد و توسعه» را با تكيه بر اصول متعارف و بديهياتي كه هيچ كس درباره ي آنها شك نمي كند، تا كوچكترين جزئيات تعيين و تحميل كند.
انتهاي راه رشد و توسعه، مصرف بي كران است. مصرف بي كران، همان مدينه ي فاضله و همان كمال مطلوب بشري است كه در دوره هاي «ماقبل علم» به صورت تخيلي «زندگي جاودان» وجود داشت.(2)
ايوان ايليچ آرمان رشد و توسعه ي اقتصادي را مذهب جديد مي نامد و اين حقيقتي است؛ تو گويي بشريت پذيرفته است كه تحقق آرماني آن بهشت موعود در همين كره ي زمين و از همين طريق توسعه اقتصادي ميسر است. فطرت الهي انسان در جست و جوي كمال مطلق است و اگر بشر باور نمي كرد كه تكامل او در آرمان توسعه يافتگي است، اين گرايش در ميان نوع بشر عموميت نمي يافت.
براي شناخت كامل ماهيت نظام آموزشي كنوني بايد ماهيت اين گرايش عام ـ به سمت توسعه يافتگي اقتصادي ـ را شناخت، چرا كه اين سيستم آموزشي براي تأمين نيازهاي تخصصي توسعه ي اقتصادي طراحي شده و تحقق يافته است. اگر اين نظام وجود نداشت هرگز راه تمدن غربي به سوي توسعه ي اقتصادي باز نمي شد. بنابراين، براي ارزيابي اين نظام آموزشي بايد به ارزيابي آرمان توسعه يافتگي پرداخت.
آيا تكامل حقيقي بشر در «بهشت توسعه يافتگي» است؟ اگر اينچنين باشد ديگر نمي توان علوم رسمي را از اين نظر كه مسير اين توسعه را هموار مي كنند به باد انتقاد گرفت. علوم امروزي دانش تصرف در عالم و غلبه بر طبيعت هستند و در اين زمينه ميان علوم تجربي و علوم انساني تفاوتي نيست. با اين ترتيب، پر روشن است كه دانش آموز بايد از همان آغاز ورود اجباري به مدرسه، با رياضيات كه «صورت» علوم امروزي است آشنا شود و بعد، رفته رفته حساب استدلالي و هندسه ي تحليلي و فيزيك و شيمي و آمار و حساب احتمالات بياموزد و با متدولوژي علوم ـ كه اين روزها به آن فلسفه مي گويند ـ اين مواد درسي پراكنده را به يكديگر پيوند دهد.
غايت اين دوران طولاني آموزش چيست؟ آيا انسان بعد از طي مراحل و اخذ مدرك مهندسي يا دكتري صاحب اخلاق حسنه مي شود و به بهشت مي رود؟ خير. اصلاً اين سؤال بسيار مسخره است. همه ي ما مي دانيم كه در بهشت دري به نام هندسه يا رياضيات وجود ندارد. اين نظام آموزشي بر محور تعليم و تربيت مطلق يا تعليم و تربيت اخلاقي انساني طراحي نشده است بلكه هدف اصلي آن آموزش مهارت هاي فني لازم و تأمين كادرهاي تخصصي براي دست يافتن به توسعه يافتگي است.
باز هم به همان نقطه اي رسيديم كه از آن آغاز كرديم و پرسش ما در صدر كلام همچنان پاسخ ناگفته باقي ماند. قصد ما نيز همين بود كه هر چه بيشتر رابطه ي علي في مابين آرمان توسعه ي اقتصادي و نظام آموزش مدرسه اي و دانشگاهي مشخص شود.
اين نظام آموزشي معلول گرايش عام بشريت به سوي توسعه ي اقتصادي ـ با روش هاي معمول ـ است و در آن علومي را تعليم مي دهند كه راه اين توسعه را با تصرف در عالم و غلبه بر طبيعت هموار مي كنند. اگر ما بخواهيم كه اين روند توسعه ي اقتصادي را حفظ كنيم به ناچار بايد نيازهاي آن را برآورده سازيم، و نياز به متخصص مهم ترين علتي است كه نظام آموزشي كنوني را به وجود آورده است. به ياد بياوريد كه هميشه در برنامه ريزي ها سخن از كمبود متخصص به ميان مي آيد: «ما امسال هشتصد مهندس آب كم داريم و پانصد مهندس خاك...» تو گويي مهندس، ماشيني است فاقد تمام تمايزات شخصي و كيفيات روحي. انگار مهندس، ماشيني است كه او را مي توان در خدمت هر نوع اعتقادي به كار گماشت. تو گويي متخصص، مرده شويي است كه ميان كافر و مسلمان تمايزي قائل نمي شود؛ تعهد او فقط و فقط در قبال تخصص خويش است و اصلاً اهميتي نمي دهد كه در خدمت نظام جمهوري اسلامي باشد يا براي رژيم شاهنشاهي پهلوي كار كند.
نظام آموزشي غرب، از مدرسه گرفته تا دانشگاه، سعي دارد كه آدم هايي اينچنين بار بياورد و الحق بايد اذعان كرد كه در اين جهت موفقيت بسياري هم داشته است. ايوان ايليچ مي گويد: در دورنماي آرمان «رشد و توسعه»، نهادها(3) آن چنان قدرت مي يابند و از خود بيگانگي آنچنان اوج مي گيرد كه نهادها خود «نياز» مي آفرينند و خود در جهت ارضاي آن «برنامه ريزي» مي كنند. در دورنماي سعادت لايزال جامعه مصرفي، تشنگي يعني نياز داشتن به پپسي كولا، حمل و نقل يعني اتومبيل تندرو شخصي داشتن، گذراندن اوقات فراغت يعني به تماشاي برنامه هاي معين و مقرر شده رفتن، سير و سياحت يعني توريسم متظاهرانه هتل پركن، تفريح و هواخوري يعني هجوم گله وار به جاهايي كه تبليغات تجارتي معين كرده اند.(4)
...همان طوري كه كشورها بر حسب توليد ناخالص ملي طبقه بندي مي شوند، سلسله مراتبي هم بر اساس توليد ناخالص فارغ التحصيلان وجود دارد. به اين ترتيب، كشوري كه مي خواهد در سلسله مراتب «رشد يافتگي» ترقي كند بايد به توليد هر چه بيشتر فارغ التحصيلان بپردازد. اما فارغ التحصيلي كه بدين گونه توليد مي شود به چه كار مي آيد جز آنكه در خدمت ثروتمندان جهان قرار گيرد؟ و چه توليد پرخرجي!
...خرج توليد يك فارغ التحصيل دانشگاه، در آمريكا، برابر است با 5 برابر درآمد متوسط نه يكسال، بلكه يك عمر نيمي از مردم جهان؛ در آمريكاي لاتين «قيمت» يك فارغ التحصيل دانشگاه، 350 برابر «قيمت» هر هم وطن ديگر با درآمد متوسط است. قيمت تحصيل كرده ها بر پيشاني شان حك شده است و همين امر به خودي خود نشان مي دهد كه ارزش علم در جهان امروز چيزي جز ارزش تجارتي نيست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانوشت ها:
6. بايد سعي و تلاش تو براي بعد از مرگ باشد؛ نهج البلاغه، نامه ي 22.
7. ايوان ايليچ، قتل عام پزشكي در پزشكي آفت زا، د. شيخاوندي (ترجمه و تأليف)، جار، تهران، 1354، صص 73 و 74.
8. در اصل كتاب نمادها آمده. والله اعلم بالصواب و. ..
9. قتل عام پزشكي...، ص 87.
يکشنبه 21 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 37]