روايت جنگ از دريچه اعجاب انگيز سينما

واضح آرشیو وب فارسی:خراسان: روايت جنگ از دريچه اعجاب انگيز سينما
علي نژاد: هفته دفاع مقدس بهانه اي شد كه به مقوله سينمايي اين واقعه تاريخي و حماسه ملي بپردازيم.

جنگ واقعه اي است كه در جهان صنعت هاي زيادي را تحت تاثير قرار داده و مطمئنا صنعت مدرن سينما نيز از اين قاعده مستثنا نيست و همان طور كه در همه عرصه ها قدرتمند ظاهر شده در اين عرصه نيز فعاليت هاي اساسي و زيادي داشته است و موفق يا ناموفق به طور گسترده اي به اين زمينه پرداخته است.

فيلم هاي سينمايي دفاع مقدس در ابتداي جنگ به فيلم هاي صرفا اكشن و پرحرارتي بدل شده كه هيچ سنخيتي با فضا و حال و هواي جنگ و سنگرهاي دفاع مقدس نداشت. در اين فيلم ها قهرمانان در يك فضاي مبهم با دشمناني نامعلوم درگير بودند.

از مشخصات فيلم هاي ساخته شده در زمان جنگ به تاكيد فراوان بر روابط صميمي و عاشقانه رزمندگان در جبهه و وجود فضايي معنوي و خالصانه و رايج بودن فرهنگ شهادت طلبي و ايثار، استفاده از عناصر سمبليك و نمادين مثل پلاك مي توان اشاره كرد كه مناسب حال و هواي بينندگان حاضر در زمان جنگ بوده است.

سينماي دفاع مقدس در اوايل به صورت مشخص و مارك داري كه موجب دلزدگي و باور ناپذيري بيننده مي شده به عناصري چون توسل، فضاي استرليزه و بي حاشيه جبهه و رزمندگان مي پرداخت تكرار مدام برخي از موقعيت هاي آرماني بر خلق شخصيت هاي بي عيب و نقصي كه همگي قهرماناني هستند كه در پايان به شهادت مي رسند باعث مي شد بيننده مجاب و قانع نشود و نتواند با اين گونه از فيلم ها ارتباط برقرار كند.

يكي ديگر از معضلات سينماي دفاع مقدس كپي كاري و تكرارهاي عذاب آور آن است كه باعث شده فيلم هاي اصلي و موفق اين عرصه به علت اين الگوبرداري هاي ناشيانه از فرط دلزدگي شكست خورده و نابود شود. صحنه ها در فيلم هاي دهه هفتاد پر بود از عطر چفيه، كبوتر سفيد و گل هاي ياسي كه به طور خودرو از در و ديوار سنگرها آويزان بود و ...

داستان پردازي ها به گونه اي بود كه مخاطب با نگاه اول از ته و توي ماجرا با خبر مي شد و پايان فيلم را حدس مي زد اين تكرارها و حركات نمادين باعث خستگي و ناباوري مخاطب سينماي دفاع مقدس شد و در نهايت منجر به بيان اين اظهارنظر كه سينماي دفاع مقدس مخاطب ندارد شد (ضربه اي كه بعضي از فيلم سازان به بدنه سينماي دفاع مقدس زدند)

حالا ديگر مخاطبي كه از فضاهاي غيرواقعي و اسلحه هايي كه تا هر وقت كه بخواهي مي تواني با آن شليك كني، خسته شده است و دنبال نوعي بهتر و پيچيده تر از اين سينما مي رود سينماگران در اين دوره متوجه شدند كه دوران و ظرفيت اين نوع روايت گري و داستان پردازي هاي بر پايه قهرمان محوري به پايان رسيده است. جنگ و دفاع مقدس لايه هايي ظريف تر و عميق تر از اين نمادگرايي ها براي بيان دارد كه مهجور واقع شده است.

( در پايان دهه ۷۰) ديگر سينماي جنگ و دفاع مقدس با مخاطبين كم سن و سالي مواجه بودند كه فضا و حال و هواي جنگ را از نزديك درك نكرده بودند و انتظاري ديگر از جنگ و بيان روايت هاي آن داشتند روايتي آرماني و باارزش كه حد و اندازه واقعي جنگ و دفاع مقدس ايران را به تصوير بكشد.

مخاطبين اين دهه سينما مي خواستند يكي برايشان قصه جنگ را به دور از نمادها صراحتا تعريف كند تا به خوبي دركش كنند انتظار داشتند بي واسطه و بدون آرمان هاي مفرط به چگونگي جنگ و زندگي قهرمانان پي ببرند، اما متاسفانه در اين دهه، سينماي جنگ همچنان جنگ را به گونه اي روايت مي كرد كه براي مخاطبين حاضر در زمان جنگ با پيش فرض ها و اطلاع كامل از مقدمات آن، مناسب بود به طوري كه سينماي دفاع مقدس تبديل شده بود به دفترچه خاطراتي كه فقط براي مروركردن خاطرات و ياد گذشته از آن استفاده مي شد.

در فيلم هاي دهه ۷۰ همچنان با نمادها و نشانه هايي سنتي اين جنس از سينما روايت شده و فقط تنها تفاوتش در بخش هزينه ها بود كه در اين دهه با هزينه هاي بالاتر به سراغ فيلم هاي دفاع مقدس رفتند.

اين وضعيت سينماي دفاع مقدس تا قبل از ركود طولاني اين ژانر از سينما همچنان ادامه داشته تا اين كه در بيست و يكمين جشنواره فيلم فجر به علت حمايت مسئولان تعداد آثار توليدشده و كيفيت آن ها ( در بعضي از ساخته ها) بالا رفت و تحسين شد.

اما باز هم آثاري با همان شكل و روايت كه پايبند به نوع ابتدايي سينماي جنگ بود نيز توليد شد و اگر از آثار برجسته و متفاوت اين ژانر در اين دوره جديد بخواهيم يادكنيم چند فيلم مثل روز سوم، اتوبوس شب، اخراجي ها و پاداش سكوت با ديدي نو و جديد به جنگ و سنگرهاي دفاع مقدس كه ظاهرا با نوع قبلي متفاوت است ساخته شده كه جايگاهي مناسب و در حد و اندازه اي دفاع مقدس ايران را به تصوير كشيده است.

در ميان اين گروه اتوبوس شب و پاداش سكوت واقعا متفاوت و نو عمل كرده اند اما به علت نوع بيان و قالب ساختاريشان كه خاص و پيچيده است نمي تواند براي مخاطب عام جذاب و ديدني باشد و اين باعث شده تاثير اساسي و قابل توجهي بر ميزان مخاطبان سينماي دفاع مقدس نداشته باشد.

پاداش سكوت و اتوبوس شب
پاداش سكوت با زيركي خاص و شناختن مخاطبان خود به خلق شخصيت هاي خاكستري با جنبه هاي خوب و بد پرداخته است و از سفيدبودن صرف و استريليزه كردن داستان و شخصيت ها به طوري آرماني و نمادين فاصله گرفته است و با ترديد ايجادكردن در معصوميت و تقدس شخصيت ها، روند داستان و موقعيت ها را براي بيننده باورپذيرتر كرده است و اين در نهايت منجر به درك و پذيرفتن تقدس دفاع و جنگ در ايران مي شود، كه دستاورد والا و باارزشي براي سينما خواهد بود، كه مسلما هدف سينماي دفاع مقدس هم، اين است.

اتوبوس شب نيز به علت نوع داستان گويي و شخصيت پردازي خاصش قابل تامل و تحسين است.

اما اين دو فيلم متفاوت و موفق نتوانسته مولفه اصلي سينماي جنگ يعني مخاطب را هدف بگيرد و تاثير به سزايي بر ميزان مخاطبين نداشته است.

اخراجي ها و روز سوم
و اما اين وظيفه خطير و سنگين بر عهده دو سينمايي ديگر روز سوم و اخراجي ها بوده است كه خوشبختانه سربلند و موفق عمل كرده است.

اخراجي ها فيلم مخاطب پسند و جنجالي اين روزهاي سينماي جنگ است كه همچنان ادامه و دنباله اش در حال ساخت است.

اين فيلم به طوري دوست داشتني به هر دو جنبه ( شكل سنتي فيلم هاي جنگ و بياني جديد از شخصيت ها) پرداخته است و وجه هدايت كننده و معنويت موثر و تاثيرگذار جبهه و رزمندگان را به طوري گسترده و موفق به تصوير كشيده است

سينماي جنگ در قالب طنز و اخراجي ها
اخراجي ها واقعيت هاي عميق موجود در فضاهاي جبهه و سنگرهاي ايران را در قالبي از طنز براي مخاطبين خسته از نماد و سمبل به تصوير كشيده است. در فيلم با دو نوع شخصيت مواجه هستيم، شخصيت هاي آرماني و سنتي جنگ ( البته به طوري ملموس و قابل تحسين) و كاركترهاي جاهل و ناداني كه بار طنز سينمايي اخراجي ها را برعهده دارند و باعث جذابيت بيشتر اين فيلم براي مخاطبين مي شوند. هرچند كه خلق اين شخصيت ها هيچ ربطي به دفاع مقدس ندارد اما پايان و سرنوشت اين گروه طنز و متفاوت، وجه هدايت كننده و عاقبت به خيري جبهه و معنويات فضاي آن را به تصوير كشيده است. هرچند كه فيلم به صورتي اغراق آميز و نمادين به پايان مي رسد اما آن قدر كه بايد و شايد مخاطب را راضي مي كند.

اخراجي ها به صورتي موثر از تقابل و تضاد دو گروه كاملا متفاوت كه باعث خلق موقعيت ها و صحنه هاي طنزآلود شده، براي ارتباط با بيننده استفاده كرده است. اخراجي ها با اين كه از سمت بيننده مورد توجه قرار گرفته است دچار كمبودها و كاستي هاي بي بديلي در امر فيلم نامه ، داستان پردازي و بخش فني مي باشد كه نظر منتقدان زيادي را جلب كرده است، اما در اين وادي فقدان فيلم خوب و قابل بحث به غنيمتي دوست داشتني و قابل بررسي بدل شده است. اخراجي ها از لحاظ جذب مخاطب مورد توجه است.

(دفاع مقدس و حضور دوباره قصه هاي عاشقانه) روز سوم
استفاده از پيشينه هاي عاطفي و زندگي رمانتيك شخصيت ها در فيلم هاي دفاع مقدس (چون يك خصلت دوست داشتني و آسماني مي باشد) زياد ديده شده و مي شود. اما اين بار روز سوم با يك ديد جديد نسبت به جنگ و علاقه ماندگار و شديد يك افسر عراقي (كه قبلا معلم بوده) به يك دختر خرمشهري را به تصوير مي كشد كه براي بيننده حكم يك عشق اساطيري را دارد و احساساتش را برمي انگيزد(تقابل عشق به فرد و عشق به وطن).

يكي ديگر از عوامل موفقيت اين سينمايي استفاده از واقعه ۴۵ روز مقاومت مردمي در ايام حمله عراقي ها به خرمشهر است كه نوعي به روايت جنگ از ديد مردم و خارج از سنگرها و دور از خاكريزها مي پردازد، به نوعي دخالت مردم معمولي از شهر و زندگي روزمره شان را نشان مي دهد.

نكته قابل توجه ديگر فيلم اشاره به نزديك بودن روابط مردمي عراق و ايران قبل از جنگ است كه تاثير منفي جنگ باعث از بين رفتن روابط خانوادگي و وابستگي هاي موجود مي شود. ( اين نيز نگاهي كوتاه به جنبه منفي جنگ توسط روز سوم)

هرچند كه سينمايي با ترديد موجود در دختر كه بايد بين وطن و عشق گذشته اش يكي را انتخاب مي كرد، كاملا نمادين و غيرواقعي با پذيرفتن معشوقه هم وطنش به پايان مي رسد.

نگاهي كلي به تاريخچه سينماي جنگ در ايران:
روايت داستان، رشادت ها و فداكاري هاي بي بديل مردم در عصر و زمان جنگ در قالب دنياي تصوير و سينما به امري پسنديده و زيبا بدل شده است كه هميشه جاي بحث و بررسي هايي ريشه اي و اصولي داشته است.

سيماي جنگ بعد از به اتمام رسيدن ۸سال دفاع مقدس با عنوان سينماي دفاع مقدس به شكل هاي مختلف و از زواياي گوناگون به خلق آثاري متعدد پرداخته است كه گاهي بيننده را مجذوب و گاهي دلزده كرده است.

اولين سينمايي:
اولين فيلم داستاني توليدشده درباره جنگ در سال ۱۳۶۰ نمايش داده شد. اين فيلم كه هرز نام دارد به كارگرداني (جمشيد حيدري) به روايت داستان مقابله اهالي يك روستا با دشمن مي پردازد. بعد از اين فيلم فعاليت رسمي سينماي جنگ در ايران آغاز شده است.

بين سال هاي ۱۳۶۰ و ۱۳۶۵ (حماسه هاي اكشن و غيرواقعي)
اين دوره از زمان فيلم ها به صورتي خسته كننده و نامشخص به روايت جنبه اكشن و پرتنش جنگ و دفاع مقدس مي پردازد. سينمايي ها بيشتر از اين كه به موضوع جنگ بپردازند به خلق صحنه هايي حادثه اي و جنجالي پر و بال داده اند، صحنه هايي غيرواقعي و دور از عقل.

در اين سال ها بلمي به سوي ساحل ساخته رسول ملاقلي پور به خاطر پرداختن به حوادث و شخصيت هاي واقعي و همچنين تاريخ نگاري دقيقش و عقاب ها ساخته ساموئل خاكيچيان به دليل جذابيت هاي اكشن و واقع گرايانه اش مورد توجه و اهميت بوده است.

سال ۱۳۶۵ (حماسه و شهادت)
سالي كه سينما و سينماگران به خلق آثاري با محتواي شهادت و شهيد از دريچه اي متفاوت به سينماي دفاع مقدس پرداختند. در اين سال ها چهره فيلم ها پر بود از پيكر شهدا و خانواده هاي داغ ديده و نصب مجله هاي متعدد كه بيانگر روحيه شهادت طلبي و حماسه آفريني هاي آن زمان بوده است.

در اين سال باز هم ملاقلي پور يكي از محزون ترين و تلخ ترين فيلم هاي جنگي را عرضه مي كند؛ پرواز در شب هنوز هم اولين و مهمترين نمونه فيلمي است كه ارزش و مقام شهيد و شهادت را به طور نسبتا گسترده و مناسبي به تصوير كشيده است.

اما همچنان فيلم هاي اكشن و ماموريتي زيادي ساخته مي شد كه گذرگاه (شهريار بحراني) و پلاك (ابراهيم قاضي زاده) از اين دست فيلم ها بوده است.

حريم مهرورزي فيلمي به كارگرداني (ناصر غلامرضايي ) هم كه در همين سال نمايش داده شد، از اولين فيلم هاي مهم درباره جنگ زده ها و نحوه زندگي شان در تهران است كه به نوبه خود يك نوع ساختارشكني و بداعت درام فيلم سازي در عرضه تكراري اين نوع از سينما بوده است.

۷ سال (۱۳۶۶) حماسه و عرفان
پرستار شب به كارگرداني (محمدعلي نجفي) به بيان عرفان در سينماي جنگ مي پردازد كه گرايشي جديد را در اين ژانر باب كرد، اما سينمايي هاي اكشن و ماموريتي نيز همچنان به قوت خود باقي بود. در همين سال موفق ترين فيلم اين ساخته كاني مانگا به كارگرداني (سيف الله راد) بوده است كه باز هم مورد استقبال مخاطبان قرارگرفت و به يكي از پرفروش ترين فيلم هاي تاريخ سينماي ايران تبديل شده است.

سال (۱۳۶۷) حماسه و سينماي حاتمي كيا
با پايان يافتن جنگ، سينما با جذابيت هايش از زاويه هاي متفاوت به مقوله دفاع مقدس پرداخت و ديدي ديگر را براي مخاطبين اين نوع از سينما به تصوير كشيد. (ابراهيم حاتمي كيا) نيز اولين سينمايي اش ديده بان را در همين سال ساخت.

سال (۱۳۶۸) حماسه و مهاجر

مهم ترين فيلم جنگي اين سال مهاجر حاتمي كيا است؛ فيلمي كه حالا ديگر اثر كلاسيك اين ژانر به حساب مي آيد. سكانس آخر فيلم و پرواز مهاجري كه پلاك هاي شهدا را حمل مي كند با آن صداي برخورد پلاك ها به يكديگر به يادماندني و تاثيرگذار بود. پلاك ابزاري كه بعد از اين فيلم در همين سال به سمبل و نماد سينماي دفاع مقدس بدل شد.

سال (۱۳۶۹) حماسه و اپيزودهايي متفاوت
تويي كه نمي شناختمت به كارگرداني (رضا سلطاني فر) اولين فيلم اپيزوديك سينماي جنگ در ايران بوده است كه سه داستان با معناهاي متفاوت روايت مي كند.

سال (۱۳۷۰ و ۱۳۷۱) از كرخه تا راين حماسه ماندگار ديگر

حاتمي كيا با از كرخه تا راين به موفقيت مهمي دست مي يابد. لحن ملودرام و سوزناك اثر موجب جلب نظر منتقدان و مخاطبان مي شود. از كرخه تا راين با ديد متفاوتش به جانبازان و حماسه آفريني هاي رزمندگان، مخاطبان زيادي را دوباره به سينماي جنگ و دفاع مقدس علاقه مند كرد.

سال (۱۳۷2 تا به امروز)
اگر چه استقبال مخاطبان از فيلم هاي جنگي به تدريج كاهش پيدا مي كند و انبوهي فيلم تكراري و فاقد ابتكار ساخته مي شود، اما نمونه هاي شاخص و متفاوت همچنان استقبال مخاطب را برمي انگيزند.

(احمدرضا درويش) با ساختن كيميا به موفقيت مي رسد و از آن پس، روش روايتي دوباره و رمانتيك خود را در قالب آثار بعدي اش پي مي گيرد.

سرزمين خورشيد ، متولد ماه مهر و دوئل با وجود همه تفاوت هايش پي رنگ هاي مشتركي با كيميا دارند. با ساخته شدن برج مينو توسط حاتمي كيا و سفر به چذابه توسط ملاقلي پور باب روايت هاي تو در تو و رفت و برگشت هاي زماني و تداخل هاي حال و گذشته گشوده مي شود و به تدريج، غلبه اين لحن بياني را در بسياري از فيلم هاي جنگي مي بينيم. خود ملاقلي پور در آثار بعدي اش هيوا و مزرعه پدري به تكرار همان فرم بياني دست مي زند. تبريزي با ساختن ليلي با من است به موفقيت بزرگي دست پيدا مي كند و عرصه اي را تجربه مي كند كه كمتر كسي احتمال مي داد بتوان واردش شد و به نتيجه رسيد: در كمدي جنگي، حاتمي كيا با آژانس شيشه اي موفقيت غيرمنتظره اي به دست مي آورد و نمونه تاثيرگذاري از كنكاش در عواقب اجتماعي جنگ را عرضه مي كند كه بسيار با استقبال روبه رو مي شود.
سه شنبه 2 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خراسان]

[مشاهده در: www.khorasannews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 197]