پژوهش خشكسالي در آغاز راه است

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: پژوهش خشكسالي در آغاز راه است

كشاورزي- مجتبي پالوج* :
تعريف پديده خشكسالي به مفهوم واقعي آن مي‌بايست در علوم مختلف از قبيل اقليم‌شناسي، هيدرولوژي و … مورد بررسي قرار گيرد.

ولي به‌صورت كلي خشكسالي شامل يك دوره پيوسته و پايدار (از چند ماه تا چندين سال) است كه در اين دوره نزولات جوي بسيار ناچيزمي‌شود، شدت دما افزايش مي‌يابد، تبخير و تعرض باد اوج مي‌گيرد و مقدار آب موجود در منابع آبي به حد قابل توجهي كاهش يافته و دچار كمبود مي‌شود. ويژگي‌هاي خشكسالي ممكن است در رژيم‌هاي مختلف آب و هوايي و انواع مختلف رستني‌هاي دنيا متفاوت باشد.

در مناطق گرمسيري و پرباران استوايي اگر مقدار بارش نسبت به نرمال سالانه دچار كاهش نسبي شود و خشكسالي هواشناسي در منطقه حاكم شود، اين امكان وجود دارد كه اين كاهش تاثير محسوسي روي منابع آبي منطقه نگذارد و به عبارتي از نظر هيدرولوژيكي خشكسالي اتفاق نيفتد. اما در مناطق حساس فراخشك و خشك، كاهش بارندگي تاثير بسيار زيادي روي منابع آبي مي‌گذارد و در بسياري از موارد خشكسالي‌هاي هواشناسي به مفهوم كاهش نزولات جوي با خشكسالي‌هاي هيدرولوژي به مفهوم كاهش منابع آب توأما اتفاق مي‌افتد.

برخلاف سيلاب كه به‌طور مستقيم قابل اندازه‌گيري است، خشكسالي‌ها اغلب اوقات به‌صورت توصيفي و كيفي ارائه مي‌شوند. خشكسالي‌ها با ديگر پديده‌هاي هواشناسي از نظر ويژگي‌هاي زماني تفاوت دارند. تعيين زمان آغاز و پايان خشكسالي‌ها بسيار مشكل است. پيچيدگي مسائل مربوط با خشكسالي باعث شده است كه نتوان اين پديده را به درستي تحليل و بررسي كرد تا نتايج حاصله نيز از دقت خوبي برخوردار باشند، همين پيچيدگي باعث شده است كه متخصصان مختلف روش‌هاي متفاوتي را براي تحليل و پيش‌بيني خشكسالي به كار ببرند كه اين روش‌ها داراي نقاط ضعف و قوت خاص خود است. از آنجايي كه وقوع اين پديده، تداوم، زمان آغاز و پايان خشكسالي و شدت و بزرگي آن همگي فرآيندهايي احتمالاتي هستند، روش‌هايي كه امروزه براي بيان اين ويژگي‌ها به‌كار برده مي‌شوند نيز اغلب روش‌هاي آماري – احتمالاتي هستند.

امروزه در كشورهايي كه پتانسيل بيشتري براي خشكسالي دارند برنامه‌ها و استراتژي‌هاي مناسب مبارزه با خشكسالي تدوين و به اجرا درآمده است. از سال 1990 در كشورهايي چون آمريكا، استراليا، كانادا و برخي كشورهاي اروپايي منطقه مديترانه اين برنامه‌ها به‌صورت كاربردي به اجرا درآمده است. در اين كشورها الگوي تغييرات زماني و مكاني خشكسالي‌ها و ويژگي‌هاي اين پديده مانند شدت، مدت و فراواني خشكسالي‌ها با استفاده از روش‌هاي مناسب مورد بررسي قرار گرفته و نتايج آنها به‌صورت گزارش فني و مقاله به چاپ رسيده است.

اگرچه ريسك خشكسالي در ايران بسيار بالاست ولي به دلايل گوناگون (كوتاه‌ بودن طول دوره آماري ايستگاه‌ها و پراكنش نامناسب آنها، كمبود نيروي متخصص و امكانات رايانه‌اي و نيز كم‌توجهي به پديده خشكسالي) در گذشته مطالعه جامعي در زمينه خشكسالي به انجام نرسيده است. پژوهش در زمينه خشكسالي در كشور بسيار جوان است. در 5 ساله گذشته پژوهش‌هاي پراكنده‌اي در قالب پايان‌نامه‌هاي دانشجويي در دانشگاه‌هاي كشور به انجام رسيده است كه اغلب به ارزيابي كاربرد روش‌هاي پايش و پيش‌بيني خشكسالي در كشور پرداخته‌اند. همچنين در مراكز تحقيقاتي نيز موضوع خشكسالي در قالب طرح‌هاي پژوهشي مورد توجه قرار گرفته است. اين تحقيقات اغلب به‌صورت موردي و در بسياري از موارد به‌صورت موازي و تكراري به انجام رسيده‌اند.

به همه مسائلي كه ذكر شد اين نكته را بايد اضافه كرد كه كشور ايران با متوسط بارندگي 250 ميلي‌متر سالانه تقريبا يك چهارم متوسط بارندگي جهان را دارد، در حالي كه حدود 4 برابر تبخير و تعرق پتانسيل متوسط جهاني را داراست. بدين ترتيب ايران در يك كمربند خشك و نيمه‌خشك واقع شده است، با علم به اين مسئله سبك و سياق مديريت و اقدامات مختلفي كه در گذشته و حال انجام شده است آثار خشكسالي را به حداقل ممكن كاهش مي‌دهد و عمده كردن خشكسالي به شيوه داستان‌سرايي‌هايي مايوس كننده، مناسب نيست و ظرفيت‌هاي كشور بالاتر بوده و با لطف و رحمت خدا و مديريت مطلوب مشكل حادي وجود ندارد.

توانايي‌هاي مقابله با خشكسالي

1 -‌ راه‌اندازي پايگاه ملي مديريت خشكسالي كشاورزي: از آنجا كه وزارت جهاد كشاورزي متولي فعاليت‌هاي منابع طبيعي و كشاورزي در كشور بوده و بخش بزرگي از اقتصاد كشور به اين وزارتخانه مربوط است بيشترين خسارت‌هاي ناشي از خشكسالي در كشور نيز متوجه بخش كشاورزي و كشاورزان، روستاييان و اين وزارتخانه است.

لذا وزارت جهاد كشاورزي، اقدام به راه‌اندازي پايگاه ملي مديريت خشكسالي كشاورزي كرده است كه برخي از اهداف آن بدين شرح است: پايش و ارزيابي خشكسالي در گذشته براي مناطق مختلف كشور، تقسيم‌بندي كشور به مناطق همگن از نظر تجهيزات خشكسالي و ترسالي، طراحي شبكه پايش خشكسالي، پيش‌بيني كوتاه‌مدت و بلندمدت خشكسالي براي مناطق مختلف كشور، مديريت ريسك خشكسالي براي نواحي مختلف كشور و اطلاع‌رساني عمومي به‌صورت نقشه از طريق وب سايت و وسايل ارتباط جمعي.

2 - وجود تجربه مقابله با شرايط بحران آب و خشكسالي

3 - وجود كشاورزان با تجربه مقابله با شرايط بحران آب

چالش‌ها و آسيب‌ها

تجربه كشورهاي پيشرو در زمينه اجراي برنامه خشكسالي نشان مي‌دهد كه براي دستيابي به يك برنامه موفق، همكاري ميان بخش‌هاي مختلف دولت بسيار ضروري است. اين در حالي است كه نبود و يا كمبود همكاري‌هاي بين وزارتخانه‌اي مهم‌ترين چالش پيش روي برنامه مديريت خشكسالي در ايران است. بديهي است كه مديريت يك پديده فراگير و مؤثر مانند خشكسالي در بخش‌هاي مختلف اقتصادي نيازمند همكاري فشرده و برنامه‌ريزي‌هاي دقيق است:

مهم‌ترين چالش‌هاي پيش روي برنامه خشكسالي در كشور عبارتند از: 1 - در دسترس نبودن داده‌هاي بهنگام يا پوشش مكاني مناسب 2 - كمبود نيروي انساني متخصص به‌ويژه در مباحث مديريت خشكسالي 3 - نبود متولي برنامه‌ريزي و مديريت ريسك خشكسالي در كشور 4 - حاكم بودن نگرش مديريت بحران به جاي مديريت ريسك خشكسالي در كشور.

آثار خشكسالي بر خودكفايي

طبيعي است كه آب مهم‌ترين نهاده‌ در بخش كشاورزي است. شرايط بد جوي و كاهش نزولات موجب كاهش كمي و كيفي محصولات كشاورزي به واسطه كمبود آب و كاهش بازدهي و كيفيت محصولات كشاورزي و باغي مي‌شود و بستگي به شدت و ميزان آن بر خودكفايي اثر خواهد گذاشت وليكن در چنان سطحي نيست كه برنامه‌هاي خودكفايي را تحت‌تأثير قرار دهد؛ گرچه آن را به تعويق مي‌اندازد. البته وقوع خشكسالي پيامدهاي اقتصادي و اجتماعي دارد كه كاهش بار اين پيامدها خود اهميت زيادي دارد و اين موضوع بحث دامنه‌داري را مي‌طلبد.

راهكارهاي مديريت خشكسالي و كم‌ آبي

در درجه اول، استفاده از توان سازمان و مديريت منابع‌انساني و ارائه رهنمودهاي لازم علمي و فني از يك سو و توجه به انسجام و عزم ملي در مواجهه با مشكلات به شكلي مدبرانه داراي اهميت است.

اقدامات مناسبي كه مرتبط با اين مسئله هستند طبيعتا متنوع هستند كه برخي از آنها بدين شرح است:

1- ارتقا و بهبود سامانه پايش و پيش‌بيني خشكسالي

2 - تعريف و اجراي برنامه‌هاي مقابله با خشكسالي در ابعاد مختلف كشاورزي

3 - ايجاد ارتباط با دستگاه‌هاي خارج از وزارت جهاد كشاورزي در زمينه خشكسالي

4 - تهيه دستورالعمل مقابله و كاهش اثرات خشكسالي در بخش‌هاي مختلف اجرايي

5 - ارائه پيشنهادهاي لازم براي مديريت مصرف آب كشاورزي.

*مدير گروه برنامه‌ريزي مؤسسه پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي وزارت جهاد كشاورزي

تاريخ درج: 1 فروردين 1382 ساعت 00:00 تاريخ تاييد: 23 تير 1387 ساعت 13:24 تاريخ به روز رساني: 23 تير 1387 ساعت 13:24
يکشنبه 23 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 215]