زنگ تفريح، زنگ آموزش

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: زنگ تفريح، زنگ آموزش
منصوره عامري- مدير مدرسه حجاب، منطقه 18 تهران

از دير باز در مدارس يك حس عجيب اما دائمى است كه معمولا در آخرين دقايق كلاس درس دانش‌آموزان بى‌اختيار لحظه‌شمارى مى‌كنند تا با شنيدن صداى زنگ مدرسه ناگهان از جا برخاسته و با شتاب هر چه تمام‌تر خودشان را به حياط برسانند و براى لحظاتى هم كه شده، فارغ از كلاس و درس با دوستان خود به بازى و تفريح بپردازند. نام اين دقايق شيرين و دوست داشتنى «زنگ تفريح» است. همان لحظاتى كه برخلاف كوتاه بودنشان، مى‌توانند وجوه مختلفى داشته باشند؛ يعنى هم مى‌توان زنگ تفريح را جزء دقايق خوب محسوب كرد و هم بد.

زنگ تفريح؛ دقايقى حساس

اين واقعيتى است كه در چند دقيقه زنگ تفريح با وجود استراحت جسمى و روحى كودك و نوجوان، خطرات بيشترى دانش‌آموزان را تهديد مى‌كند كه البته اين خطرات بيشتر از سوى خود دانش‌آموزان و به صورت سهوى است؛ چنانچه گاه ديده مى‌شود در اين دقايق به ظاهر تفريح گونه به خاطر كوچك بودن حياط مدرسه، دانش‌آموزانى كه همديگر را دنبال مى‌كنند و اين گونه به بازى و تفريح مشغول‌اند؛ به سبب برخورد با ديگران ايجاد مشكل كرده و حوادثى ناخوشايند را پديد مى‌آورند.

پس حساسيت اين دقايق كوتاه با ذكر اين مثال به‌خوبى عيان مى‌شود.

اما از آن سو مى‌توان با يكسرى برنامه‌هاى مدون و خوب مانع بسيار خوبى شد تا اين گونه حوادث ناخوشايند و گاه دلخراش پديدار نشوند و اين زنگ دلچسب و دوست داشتنى با خاطرات بد و ناگوار عجين نشود. البته دست يافتن به اين هدف كار چندان آسان و ساده‌اى نيست. زيرا در جاى خود نيازمند مطالعات و آماده سازى تمهيداتى است كه به واسطه‌‌ آنها بتوان با استفاده بهينه از يكسرى عوامل به ظاهر كوچك يا همان ريزه‌كارى‌هاى آموزشى و پرورشى به اهداف مطلوب‌ترى رسيد.

حال با توجه به اوصاف بيان شده و نيز جهت روشن‌تر شدن كاركردهاى زنگ تفريح در مدارس لازم است نكاتى در باب اهداف و برنامه‌هايى كه مى‌توان در زنگ تفريح به مرحله اجرا گذاشت بيان گردد. پس با توجه به اين اوصاف بايد زنگ تفريح را از دو بعد مورد كنكاش و بررسى قرار داد تا اين گونه بتوان به يكسرى از اهداف مطلوب دست يافت.

زنگ تفريح‌ و معلمان

اغلب افراد و صاحبان نظر عقيده دارند درست است كه زنگ تفريح مختص دانش‌آموزان است و آنها از اين دقايق بهره‌هاى لازم را مى‌برند، اما دبيران و آموزگاران هم از اين قاعده مستثنى نيستند به طورى كه آنان هم به اين دقايق نياز دارند كه اين نياز از جنبه‌هاى گوناگونى قابل بررسى است.

الف) استراحت

اين يك امر معمول و شايع در بين همگان است كه آدمى بعد از انجام هر كارى نيازمند استراحت است تا بعد از رفع خستگى مكانيسم‌هاى بدن او دوباره فعال شوند و در سايه اين فعال شدن براى چندمين بار، بازدهى و كارآيى فرد مذكور ارتقا يابد.

حال با توجه به بيان فوق، اين نكته روشن است كه در «دفتردبيران» در آموزشگاه‌ها بايد حداقل امكانات رفاهى جهت آسايش و استراحت چند دقيقه‌اى دبيران مهيا باشد. يا نه، چه خوب است كه در رنگ آميزى دفتر دبيران و نيز حداقل نور پردا زى ممكن و صحيح در آنجا دقت لازم به عمل آيد تا بدين‌وسيله محيط و فضاى دفتر دبيران از يك طراحى و ميزانسن خوب، فرح‌بخش و دل‌نشين برخوردار باشد. البته لازم به ذكر است كه گاه ديده مى‌شود برخى از مديران خوش ذوق در دفتر دبيران از تابلوهاى نقاشى بسيار زيبايى استفاده مى‌كنند كه وجود همين تابلوها خود از جهات گوناگون باعث انبساط خاطر آنان مى‌گردد. ليكن با وجود اين نيازهاى روحى و روانى در برخى مدارس مشاهده مى‌شود كه دفتر دبيران از داشتن حداقل امكانات حتى از صندلى راحت محرومند، چنانچه به عنوان مثال صندلى كه در كلاس درس براى نشستن موقتى دبيران مورد استفاده قرار مى‌گيرد، همانند آن صندلى هم در دفتر دبيران موجود است و يا جالب آنكه در گذشته به خاطر كمبود امكانات و نيز به سبب نورگير بودن دفتر دبيران، عدم هماهنگى رنگ آميزى و ... اين مكان به ظاهر براى استراحت و آرامش تبديل به مكانى خسته كننده شده بود كه گاه برخى از دبيران ميل و رغبت چندانى جهت داخل شدن به آنجا را نداشتند.

ب) مطالعه

قبل از پرداختن به هر نكته‌اى ذكر اين خاطره جالب است كه يكى از اساتيد دانشگاه مى‌گفت: «درست است كه من سى سال است مثنوى معنوى را تدريس مى‌كنم و اغلب اشعار اين كتاب بزرگ را حفظ هستم، اما قبل از تدريس حتما در اتاق استراحت دانشگاه نيم نگاهى به ابيات مورد نظر آن جلسه تدريس مى‌اندازم تا مبادا مطلبى از ذهنم فراموش شده باشد.» صحت اين موضوع كه دبيران و آموزگاران مدارس از نظر علمى در مدارج بالايى هستند و به خوبى مى‌توانند از عهده پاسخگويى به سوالات مختلف درسى دانش‌آموزان برآيند، شكى نيست و مدعاى اين مطلب كيفيت كلاس‌هاى درسى است كه معلمان تا حدامكان و نياز دانش‌آموزان آنها را از بعد بنيه علمى تغذيه مى‌كنند. ولى سواى تمام اينها از آنجا كه ذهن آدمى در بسيارى موارد مطالب گوناگون علمى را در خود نمى‌تواند به صورت كامل محفوظ دارد و در اين ميان امكان فراموشى بسيار است، پس اين يك امر كاملا واجب و ضرورى است كه دبيران و آموزگاران قبل از ورود به كلاس بايد حداقل يك مطالعه سطحى و گذرا پيرامون مطالب مورد تدريس داشته باشند تا اين گونه خلا نكات و موارد درسى كه احتمالا به فراموشى سپرده‌ شده‌اند، كاملا پر شود. بگذريم از اينكه فضاى دفتر دبيرا ن بايد روشن باشد و نور كافى در آن بتابد، اين يك نياز حقيقى است كه بايستى در دفتر دبيران كتابخانه‌‌اى هم وجود داشته باشد تا در صورت نياز بتواند پاسخگوى سوالات احتمالى آنان باشند.

هر چند در سال‌هاى اخير به خاطر ارسال مجلات ويژه- همچون مجلات رشد- به مدارس اين كمبود و نياز به مطالعه در زنگ تفريح تا حدودى برطرف شده است اما باز در بسيارى موارد كمبودهايى وجود دارد كه رفع آنان از واجبات است؛ به عنوان مثال چه خوب است كه در دفتر دبيران يك دوره كامل از فرهنگ معين موجود باشد؛ يا نه در صورت استعانت مادى آموزشگاه در اين مكان كتابخانه‌اى مجهز مهيا شود و طبق نياز دبيران كتاب‌هاى مورد نظر تهيه گردد. حال اين امور تا چه حدودى رعايت مى‌شود، نكته‌ايى است كه خود دبيران گرامى مى‌توانند در باب آن اظهار نظر كنند.

ج) گفتگو با همكاران

اكثر دبيران و آموزگاران دوست دارند به هنگام فراغت از كلاس در گوشه‌اى بنشينند و درباره مسائل مختلف به بحث و تبادل نظر بپردازند. يعنى نوعى گفتگوى علمي، فرهنگى و ... پس يكى از زمان‌هايى كه براى دبيران مناسب اين كار است، زنگ تفريح مى‌باشد. بنابراين از ميان كارهايى كه آنان در اين دقايق كوتاه به آن مى‌پردازند، صحبت در باب مسائلى چون وضعيت تحصيلى دانش‌آموزان، نوع برخورد با برخى از كلاس‌ها و ديگر مسائل و مباحث مورد علاقه است كه گاه مطرح كردن اين مسائل و مباحث و به دنبال آن تصميم‌گيرى‌هاى خاص نيازمند آن است كه دانش‌آموزان از كم و كيف آنها باخبر نشوند. حال با اين اوصاف ذكر شده، واضح است كه دفتر دبيران بايد در نقطه‌اى از مدرسه باشد كه در دسترس ديگر دانش‌آموزان قرار نگيرد. آمد و شد به آنجا تا حدامكان كمتر باشد و اجرا كردن اين امور در مدارس نه تنها خوب، بلكه لازم الاجرا است. پس با توجه به آنچه بيان شده، مى‌بايست تلاش و دقت مديران به اين نكات معطوف باشد. ضمنا در انتخاب اتاقى جهت زنگ تفريح دبيران علاوه بر اينها بايد از جهات ديگر هم امتيازات خاصى براى اتاق مزبور قائل شوند.

دانش‌آموزان

تا اسم زنگ تفريح مى‌آيد همگان بى‌اختيار به ياد دانش‌آموزان و لحظه‌شمارى آنها براى رسيدن به اين چند دقيقه كوتاه اما پر تاثير مى‌افتند. بى‌شك دانش‌آموزان در اين دقايق كوتاه مى‌توانند كارهاى زيادى انجام دهند كه هر كدام از آنها در امر يادگيرى تاثيرى شگرف خواهد داشت. البته در صورتى كه با يك برنامه‌ريزى خوب و مدون همراه باشد و عجولانه در فكر رسيدن به اهداف مورد نظر نباشيم.

الف) استراحت و آمادگى براى زنگ بعد؛ اين حق طبيعى هر دانش‌آموز است كه بعد از يك زنگ يك ساعت و نيم مطالعه، يادگيري، انجام تكاليف كلاسي، برگزارى امتحانات كلاسي، پرسش و پاسخ و ... دقايقى را به استراحت روحى و جسمى بپردازد.

در اين ميان استراحت كردن مذكور بايد همراه با تمهيداتى باشد تا نتيجه‌بخش گردد كه خود بحث مفصلى است.

لازم است فضاى مدرسه با كاشت درختان، چيدن گلدانهاى گوناگون و ... فضايى سبز و فرح‌بخش داشته باشد تا دانش‌آموزان با ديدن اين مناظر طبيعى انبساط خاطرى يافته و خستگى حاصل از در كلاس بودن را از تن خود بيرون كنند. جالب آنكه در بسيارى از مدارس موفق براى نيل به اين منظور كه زنگ تفريح بايد لحظاتى شاد و آرامش بخش باشد، براى دانش‌آموزان كه در حياط مدرسه بسر مى‌‌برند، از طريق بلندگو موزيك نرم و آرامى پخش مى‌شود و اين حركت به ظاهر ساده آن‌قدر در رفتار و حركات دانش‌آموزان تاثير مى‌گذارد كه طبق اذعان خود دبيران اين حس آرامش بخش از طريق شنيدن موسيقى حتى در كلاس هم قابل رويت است، يا نه، حتى مى‌توان با رنگ‌آميزى مناسب ديوارهاى مدرسه، دانش‌آموز را به محض ورود به حياط از حال و هواى كارى و خسته بودن بيرون كشيد و به او نيرويى تازه بخشيد. به عنوان مثال در بعضى از مدارس به خاطر رنگ آميزى خوب و به جاى محيط و فضاى مدرسه، بسيار جذاب، شاد و اثر گذار هستند و برعكس آن در برخى مدارس به خاطر نامناسب بودن ديوار مدرسه، تخريب سطوح ظاهرى ديوارها، استفاده از تورهاى بلند بر روى ديوار كه اغلب زنگ زده‌اند، يك حس تنهايي، خستگى و در بند بودن در چند دقيقه زنگ تفريح به دانش‌آموزان القا مى‌شود و انعكاس اين حالات را در رفتار دانش‌آموزان مى‌توان به خوبى مشاهده كرد.

به هر حال اگر دانش‌آموزان در زنگ تفريح بتواند به خوبى استراحت جسمى و روحى كند، بالطبع با روحيه‌اى تازه در كلاس بعدى حضور به هم مى‌رساند و با فراغ بال به امر يادگيرى مى‌پردازد.

ب) تعامل با دوستان

اغلب دانش‌آموزان دوست دارند كه در دقايق زنگ تفريح با دوستان خود صحبت كنند. مباحثى كه آنان بيان كرده و درباره‌ آنها به اظهار نظر مى‌پردازند، بسيار متنوع است. گاه درباره‌ رويدادهاى ورزشى صحبت مى‌‌كنند و گاهى هم درباره‌ اتفاقات محله خود. در برخى موارد درباره دبيرانى كه زنگ قبيل با آنها درس داشته‌اند، به اظهار عقيده مى‌پردازند و گاهى اوقات هم پيرامون مسائل و مشكلات مدرسه با يكديگر بحث و تبادل نظر مى‌كنند. اما سواى تمام اينها كه عنوان شد، اگر دانش‌آموزان دوست دارند در فضايى كاملا آزاد و به دور از هرگونه نظارتى مستقيم به بيان ديدگاه‌هاى خود به همسالان‌شان بپردازند و هر چقدر اين امر در مدرسه‌اى رعايت شود، به همان اندازه هم دانش‌آموزان به متوليان مدرسه اطمينان پيدا مى‌كنند. حال با توجه به مطالب بيان شده، گاهى اوقات ديده يا شنيده مى‌شود كه برخى از مسئولان اجرايى مدارس، خصوصا معاونان براى ايجاد نظم بيشتر و نيز كنترل غير محسوس رفتار و حركات دانش‌آموزان افرادى را تحت عنوان «انتظامات مخفي» به ميان دانش‌آموزان مى‌فرستند تا اين گونه به طور كامل از كارها و اعمال آنان با خبر شوند. شايد ظاهر اين كار براى انضباط آموزشگاه و كنترل دقيق دانش‌آموزان امرى واجب و لازم‌الاجرا باشد اما زمانى كه اين قبيل اقدامات مخفى براى دانش‌آموزان عيان شود، ديگر آن اعتماد به اطرافيان رفته رفته از بين مى‌رود. پس چه خوب است كه براى رفع اين گونه مشكلات به صورت صريح و آشكار از خود دانش‌آموزان بخواهيم كه نظم و انضباط مدرسه را رعايت كنند، آن هم بدون آنكه كسى بالاى سر آنها باشد و بخواهد از رفتار و اعمال آنان گزارش تهيه كند.

ج) تغذيه

به خاطر آغاز كلاس‌هاى درس در ساعات هشت صبح هر روز و گاه بدون صبحانه خوردن و به مدرسه آمدن دانش‌آموزان، اين يك نكته اساسى است كه زنگ تفريح بهترين زمان را براى تغذيه دانش‌آموزان است و حتى اين امر بر ياديگرى آنان تاثير ماندگارى دارد.

بگذريم از اينكه مدتى است در مقطع ابتدايى و راهنمايى به دانش‌آموزان شير ارائه مى‌شود و در امر تغذيه كمك خوبى شده است.

البته بايد در اين مورد دقت و اهتمام بيشترى انجام شود تا اين مسئله به نحو خوبى اجرا گردد اما اين يك بحث جدى است كه بايد در هنگام زنگ تفريح نسبت به تغذيه دانش‌آموزان اهتمام ويژه‌اى نشان داده شود. البته يادآورى مى‌كنيم كه از ديرباز در اكثر مدارس بوفه‌هايى جهت ارائه محصولات غذايى به دانش‌آموزان موجود است، اما برخى از همين بوفه‌ها هم براى خودشان مشكلاتى دارند كه اهم آنها عبارتند از: پايين بودن ارزش غذايى محصولاتتغذيه يك عده از دانش‌آموزان در مقابل عده ديگرى كه استعانت مالى ندارند و ... بنابراين باز تاكيد مى‌شود كه به نقش و اهميت تغذيه در مدارس، بخصوص هنگام زنگ تفريح بايد نگاهى جدى و همه جانبه شود. زيرا در غير اين صورت انرژى اندك دانش‌آموزان نسبت به زنگ كلاس دوم و سوم رو به تحليل مى‌رود و در چنين شرايطى او نمى‌تواند به اهداف مورد نظر آموزشى آن طور كه بايسته و شايسته است دست يابد.

د) يادگيرى

تنها زنگ كلاس، مختص يادگيرى نيست. بلكه در هر شرايطى دانش‌آموز مى‌تواند به مقوله يادگيرى بپردازد كه در اين ميان زنگ تفريح هم مى‌تواند جزء آن لحظات و شرايط باشد. البته به شرطى كه مقدمات اين امر از طريق مسئولان مدرسه به اجرا درآيد. در حياط مدرسه، ديوارها وسيله خوبى جهت انتقال پيام و ياددهى نكاتى در باب زندگى و ديگر امور است و اين ادعا به كرار اثبات شده. پس مى‌توان با نوشتن شعارها و نكات آموزشى روى ديوارهاى حياط مدرسه به دانش‌آموزان مطالبى را به صورت غير مستقيم ياد داد. يا نه، مى‌توان با نصب تابلوهاى اعلاناتى در جاى جاى مدرسه و در معرض ديد دانش‌آموزان هر روز و يا هر هفته مطلبى آموزشى را تحت عنوان شعار هفته به آنان گوشزد كرد. البته ذكر اين نكته لازم است كه چند سالى است از طريق نهادهاى مختلف دانش‌آموزي، روزنامه ديوارى‌هاى آموزشى و عقيدتى فرستاده مى‌شود كه اقدامى پسنديده محسوب مى‌گردد و بايد جهت اطلاع دانش‌آموزان از محتويات آنها در معرض ديد ايشان قرار بگيرد. اما در برخى مدارس اين وسايل اطلاع به خاطر مسائلى چون فراموشى و غيره استفاده نمى‌شود و اگر هم مورد استفاده قرار مى‌گيرد، به خاطر استفاده ناصحيح، كارآيى چندانى از خود بروز نمى‌دهند. به عنوان مثال اين روزنامه‌هاى ديوارى به خاطر محدوديت تابلوى اعلانات اغلب روى ديوار راهروى مدرسه نصب مى‌گردد و به خاطر ممانعت از تجمع دانش‌آموزان در اين قبيل مكان‌ها چندان كارايى ندارند.

س) شركت در فعاليت‌هاى گروهي

زنگ تفريح فرصت خوبى است كه دانش‌آموزان در فعاليت‌هاى گروهى شركت كنند تا علاوه بر يادگيرى روابط اجتماعى با ديگران، هنر و مهارت فردى و شخصى خود را در معرض ديد و استفاده ديگران قرار دهند.

يكى از محل‌هايى كه دانش‌آموز براى انجام فعاليت‌هاى گروهى در زنگ تفريح و ديگر اوقات فراغت خود جذب آنها مى‌شود، دفتر تربيتى مدرسه است. همان جايى كه اگر جدى گرفته شود و برنامه‌ريزى خوب و مدونى داشته باشد، مى‌تواند كارايى خوب و چشمگيرى به همراه بياورد. جالب آنكه فعاليت‌هاى اين قبيل مكان‌ها در مدراس، خود به صورت غير مستقيم در دانش‌آموزان هيجان عجيبى را ايجاد مى‌كنند كه در پى اين هيجان در خود احساس مسئوليت كرده و به نوعى آماده ورود به دنياى بزرگسالى و بر عهده گرفتن مسئوليت‌هاى بزرگ مى‌شوند.

در ادامه اين بحث لازم است يادى هم از كتابخانه مدارس شود. همان جايى كه اگر جذابيت و نمود خوبى داشته باشد، مى‌تواند مركز خوبى جهت جذب و هدايت آموزشى دانش‌آموزان گردد اما با وجود مهم و حياتى بودن كتابخانه‌هاى مدارس از بعد آموزش، در برخى از مدارس به خاطر نبود امكانات لازم و فقدان كتاب خوب، اين قبيل مراكز علمى از رونق و استقبال چندانى برخوردار نيستند. شايد در ميان ملل مختلف بتوان به عدم تناسب كتاب‌هاى موجود در كتابخانه‌هاى مدارس با انتظارات و خواسته‌هاى دانش‌آموزان، ضعف در تنوع و نوآورى كتب مذكور و ديگر عوامل اشاره كرد.

هر چند در سال‌هاى اخير جهت غنى سازى كتابخانه‌هاى مدارس قدم‌هاى جدى برداشته شده و با نظرخواهى از دبيران و خريد كتب مورد نياز دانش‌آموزان به جذابيت و كاركرد كتابخانه‌هاى مدارس افزوده شده اما باز تمام اينها نمى‌تواند جوابگوى حس حقيقت‌جوى دانش‌آموزان در رسيدن به پاسخ سوالات آنها باشد.

درباره جايگاه و ارزش زنگ تفريح ذكر نكاتى چند لازم و حتمى به نظر مى‌رسد و آن، اين است كه بايد به ريزترين مسائل نهفته در دقايق زنگ تفريح هم توجه داشت چرا كه اين مشكلات كوچك، خود زمينه‌ساز بروز مشكلات بزرگتر خواهند بود. مثلا بهتر است صداى زنگى كه دانش‌آموز را از رسيدن دقايق پايانى كلاس باخبر مى‌سازد، ملايم و آرامش بخش باشد چرا كه به تجربه ديده شده در برخى از مدارس زنگ اعلام شروع و پايان كلاس به صورت تند و ضربه‌‌اى است چنانچه گويى نزديك شدن حادثه‌اى ترسناك و پر خطر اعلام مى‌گردد و به همين سبب با شنيدن صداى زنگ، مثل آن است كه به دانش‌آموزان يك شوك ناگهانى وارد مى‌شود. از طرفى با توجه به شمردن برخى از فوايد و كاركردهاى زنگ تفريح در مدارس، اين امر لازم و حتمى به نظر مى‌آيد كه مسئولان آموزش و پرورش خوب است با بررسى‌ها و برنامه‌ريز‌هاى مدون و دقيق در صورت صلاحديد، دقايق اين زنگ را كمى بيشتر كنند زيرا به خاطر كاركردهاى متنوعى كه در اين دقايق نهفته است، اختصاص ده يا پانزده دقيقه تقريبا كم محسوب مى‌شود، يا نه، مطلوب‌ترين روش در شيوه ملاقات اولياى دانش‌آموزان با دبيران و آموزگاران، آن باشد كه ترتيبى اتخاذ شود تا طى آن اولياى دانش‌آموزان در روزى خاص و خارج از برنامه زنگ تفريح با دبيران و آموزگاران ملاقات كرده و درباره وضعيت درسي، اخلاقى و ... فرزند خود به مذاكره و صحبت بپردازند.

به هر حال ذكر دوباره اين نكته خالى از لطف نيست كه زنگ تفريح در مدارس به نوعى زنگ خودسازى در ابعاد گوناگون است و اگر دانش‌آموزى بتواند از اين دقايق كوتاه اما پر از تاثير استفاده بهينه‌اى كند به مراتب مى‌تواند از لحظات و دقايق كلاس درسى خود هم به نحو احسن بهره ببرد. لذا اين امر ميسر نمى‌شود مگر با جدى گرفتن زنگ تفريح از طرف دانش‌آموزان و مسئولان مدارس.
يکشنبه 23 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 155]