محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1830094627
به مناسبت زادروز خواجه نصیرالدین طوسی - بخش دوم و پایانی هموار شدن زمینه‌های اسلام‌پذیری ایلخانان
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: به مناسبت زادروز خواجه نصیرالدین طوسی - بخش دوم و پایانی
هموار شدن زمینه‌های اسلام‌پذیری ایلخانان
سلسله تلاش‌هایی که در جهت تعدیل رفتار مغولان با هدف احیای فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و نزدیک کردن قوم غالب با مؤلفه‌های مدنی ایرانی صورت گرفت را «گفتمان مهار» نام‌گذاری می کنند.
بخش دوم و پایانی . مداراجویی و توان تعامل‌بخشی خواجه نصیر شخصیتی متساهل داشت و سلوک وی از هرگونه تعصبی فارغ بود. در کنار مبانی اعتقادی و اندیشه فلسفی خواجه که او را به مداراجویی، به‌عنوان مقوله‌ای که مناسبات انسان‌ها را تلطیف می‌کرد و آنها را به مسالمت در جهت قوام‌پذیری حیات جمعی و تحقق عدالت دعوت می‌نمود؛ تکوین شخصیت خواجه در دوران پر‌تلاطم قرن هفتم هجری و تجربه‌هایی که از سر گذرانیده بود نیز به‌نوبه خود، وی را به واقع‌گرایی و مداراطلبی سوق می‌داد. خواجه نصیر با اِشراف بر شرایط نومیدکننده دهه‌های نابسامانی پس از هجوم مغول، به تجربه دریافته بود که واگرایی و تنش در مناسبات اجتماعی، حاصلی ندارد و موجبات تداوم ظلم و ناعدالتی را فراهم می‌آورد. لذا ضمن دعوت به عدل و تعاون، در عمل نیز شخصیتی متعامل داشت و فارغ از هرگونه قید و محدودیت قومی، نژادی، دینی، مذهبی و فرقه‌ای با مخاطبان خود برخورد می‌کرد. سلوک وی در به‌کارگیری علما و اندیشمندانی از فرق و مذاهب مختلف در مجموعه رصدخانه مراغه، تلاش در جهت جمع‌آوری فرهیختگان و بزرگان بر گرد خویش و تعیین مواجب شایسته برای ایشان، (1) روابط حسنه با خاندان جوینی و دیگر کارگزاران مسلمان این عهد، و حتی اینکه برخی از کتب خویش را به غیر زبان فارسی و برای مخاطبانی عام نوشته است، (2) نمونه‌هایی از رفتار روادارانه خواجه است که با اِشراف کامل بر شرایط موجود، روشی در جهت مهار و تعدیل رفتار مغولها با هدف آشنایی ایشان با دین و مدنیت ایرانی ـ اسلامی قلمداد می‌شوند. خواجه نصیر با علم بر تساهل اعتقادی مغولها، ضرورت به‌کارگیری سلوک متساهلانه‌ای که در کنه تعالیم اسلامی وجود داشت را درک می‌کرد و به‌عنوان حکیمی فعال در عرصه‌های عملی جامعه، مداراجویی و تعامل را طریق مؤثری برای جذب و هضم عناصر بیگانه مغولی می‌دانست. پیامدهای کارآمد گفتمان مهار هرچند جامعه ایلی مغول در حد فاصل مرگ چنگیز تا زمان اعزام هولاکو به ایران، تا اندازه‌ای متحول شده بود و از آنچه که با عنوان شرایط دوران گذار از آن یاد شد، فاصله گرفته بود؛ اما هنوز ماهیت پر‌رنگ نظامی خویش را حفظ کرده بود. اشرافیت نظامی مغول نیز نسبت‌به سیاست و اقتصاد، گرایش گریز از مرکز داشتند. (3) مغولها براساس یاسا عمل می‌کردند و یاسای مغول با همه مصلحت‌اندیشی‌های چنگیز، ماهیت نظامی داشت، و از این منظر آئین‌نامه شمشیر قلمداد می‌شد. قواعد چنگیزی به مدنیت و یک‌جانشینی اهتمامی نداشت و در بهترین حالت، دوری از شهرنشینی را در دستور کار داشت. در هنگام اعزام هولاکو، قاآن مغول، وی را به رعایت دقیق یاسا در کلیات و جزئیات امور توصیه کرده بود و بسط جهان‌گشایی مغول در راستای بسیاری ییلاق و قشلاق را خواسته بود. (4) این دستور قاآن، ضمن اینکه بی‌توجهی به جامعه و اقتصاد مدنی را در خود داشت، بر تداوم جنگ و مبادرت به غارت، به‌عنوان آسان‌ترین طریق معیشتی تأکید می‌کرد. این در حالی بود که جامعه ایرانی، آمدن هولاکو را نویدبخش پایان نابسامانی‌های پس از هجوم مغول می‌دانست (5) و عزم خود را جزم کرده بود تا در پرتو برخورد مسالمت‌آمیز با مغولها و در پیش گرفتن سیاست مفاهمه با ایلخانان، آنها را به پذیرش سنن سیاسی و اقتصادی مورد‌نظر خویش ترغیب کند. رهیافت‌های مورد نظر جامعه ایرانی در راستای مهار خوی غیر مدنی مغول که در قالب سلوک خواجه نصیر مورد بررسی قرار گرفت، به‌سبب پشتوانه‌های غنی فکری و نظری موفق بود و پیامدهای قابل اعتنایی داشت که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود: 1. هموار شدن زمینه‌های اسلام‌پذیری ایلخانان اسلام‌پذیری ایلخانان و برتری شریعت اسلامی بر یاسای چنگیزی، از مهم‌ترین دگرگونی‌های عصر ایلخانان به‌شمار می‌رود که در پرتو تلاش قشر فرهیخته ایرانی، برای غلبه بر مغول و نظم‌ناپذیری کنش سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مغول صورت گرفت. اسلام دین صلح است و با زبان مدارا و رویکرد فکری و فرهنگی با مخاطبان برخورد می‌کند. از‌این‌روی سیاست مسالمت‌آمیز بزرگان ایرانی در مقابله با مغول، رویکردی هم‌نوا با دستورات دینی بود که در ذات خود، زمینه را برای مسلمان شدن مغولها فراهم می‌آورد. تقابل و البته تعامل جامعه ایرانی با مغول و هم‌گرایی مغولها با جامعه دین‌محور ایرانی را برخی از محققان، در قالب مواجهه دین و دولت بررسی کرده‌اند؛ (6) اما این برتری دینی همراه با آن برتری مدنیت ایرانی، واقعیتی بود که در پرتو مواجهه تفاهمی بزرگان مسلمان با مغول به‌دست آمد. بی‌تردید اگر فرهیختگان مسلمانی چون نصیرالدین طوسی به‌جای تعامل با مغول، به تقابل با بیگانگان مغولی ادامه می‌دادند، اسلام‌پذیری ایلخانان با عمق و پیامدهای مؤثری که در خود داشت، به‌راحتی امکان‌پذیر نمی‌شد. 2. احیای فرهنگ و تقویت هویت ایرانی نابودی خلافت عباسی و تکوین حکومت مستقل ایلخانی در جغرافیای سیاسی که قابل انطباق با ایران باستان بود، رشد تاریخ‌نگاری به زبان فارسی به‌عنوان مشخص‌ترین نمود هویت ایرانی، هم‌گرایی عمومی جامعه در جهت مقابله با قوم غالب، ترویج شعر حماسی و شاهنامه‌نویسی که مقوم هویت ایرانی بود، بهره‌گیری حساب‌شده از سلاح دین علیه بیگانگان مغولی، به‌عنوان یکی از مبانی مورد تأکید در اندیشه‌های ایرانشهری با ابتنا به ارتباط تنگاتنگ دین و دولت، و گسترش و تعمیق فتوت به‌عنوان جریانی که تداوم‌بخش سنت‌های پهلوانی و عیاری در ایران بود، به‌علاوه تلاش حکومت‌گران برای ظاهر شدن در قامت سلاطین عادل و امنیت‌بخش، برخی از دستاوردهای عهد مسلمانی ایلخانان است که زمینه‌های آن در عهد نامسلمانی ایلخانان و سلوک آگاهانه بزرگان ایرانی و در رأس آنها نصیرالدین طوسی فراهم شده است. 3. اصلاحات گسترده عهد مسلمانی اگر از ورای بینش تاریخ‌نگارانه رشیدالدین فضل‌الله، به‌عنوان مورخی که به گمان برخی محققان، سعی در برجسته کردن اقدامات عصر غازان و کم‌مقدار جلوه دادن عملکرد‌های عصر نامسلمانی ایلخانان داشته است، (7) به اصلاحات عهد غازان نظر کنیم، تردیدی نمی‌ماند که بزرگان عهد مسلمانی ایلخانان (به‌عنوان طراحان و مجریان واقعی اصلاحات عهد غازان) میراث‌خوار تلاش‌های جدی‌تر و پرخطر فرهیختگان ایرانی در عهد نامسلمانی ایلخانان، برای آشنایی آنها با وجوه مدنی و ضرورت‌های اقتصادی، سیاسی، حقوقی و اجتماعی جامعه ایرانی بوده‌اند. اصلاحات عهد غازان، اگر به‌گونه مذکور در حکایت‌های چهل‌گانه تاریخ مبارک غازانی به اجرا در آمده باشد، (8) یک نکته مهم در خود دارد و آن، این است که چنین اصلاحات گسترده‌ای، فکر و انتظاری تدریجی می‌طلبید، و در بهترین وجه تجلی اندیشه‌های عدل‌محورانه امثال نصیرالدین طوسی و حاصل ایستادگی جامعه ایرانی در مقابل زیاده‌خواهی اشرافیت نظامی مغول قلمداد می‌شد. 4. هم‌گرایی میان مسلمانان دستاورد دیگر تلاش جدی و خطرآفرین اندیشمندان و دولتمردان عهد نامسلمانی ایلخانان، جهت مهار رفتار گریز از مرکز سران مغولی و حفظ و تداوم سنن سیاسی و اقتصادی ایرانی، هم‌گرایی بیشتر و وحدت رویه بزرگان مسلمان بود که صرف‌نظر از اختلاف‌نظرهای مذهبی و فرقه‌ای به آوردگاه مغول آمده بودند. درحالی‌که اختلاف میان مسلمانان در عهد هجوم مغول، یکی از عوامل پیروزی مغول در برخی از شهرها قلمداد می‌شد، رویکرد هماهنگ و متعامل مسلمانان ـ رویکردی که رنگ‌و‌روی فرهنگی بیشتری داشت ـ در عهد حکومت‌گری ایلخانان دستاورد بزرگی بود که فلاسفه و ادبا و وزرا و فقها و ... را یکسان به ایفای نقش ترغیب می‌کرد. 5. ترویج رویکرد انتقادی در شعر و ادب به‌عنوان نمود هم‌گرایی جامعه ایرانی در برابر مغول‌های بیگانه و نامسلمان، نوعی رویکرد انتقادی در شعر و ادب عصر ایلخانان ظهور کرد که در پناه مدارای اعتقادی مغول و ظرفیت فرهنگی متساهلانه‌ای که نصیرالدین طوسی و خاندان جوینی از آن حمایت می‌کردند، رو به رشد نهاد. (9) البته بی‌التفاتی ایلخانان به شعر پارسی، به‌ویژه مدیحه‌سرایی نیز در این رویکرد انتقادی که دست شاعران را برای نقد عملکرد سران مغولی بازمی‌گذاشت، مؤثر بود. به غیر از شاعران بزرگی چون مصلح‌الدین سعدی، پوربهای جامی، سیف فرغانی، جمال‌الدین رستاق قوطنی، سید جمال کاشی و ... عمده بزرگان عرصه اندیشه و عمل و به‌خصوص نصیرالدین طوسی و برادران جوینی در شعر و ادب، دست توانایی داشتند و با رویکرد اخلاقی و حکمی شعر می‌سرودند. (10) شاعران عهد نامسلمانی ایلخانان در ذیل چتر حمایتی رجال و دولتمردان این عهد، به انتقاد از وضع موجود می‌پرداختند و اشعار برخی از آنها تا بدان حد انتقادی است که فصل متمایزی را در شناخت تاریخ عهد ایلخانان می‌گشاید و افقی فراتر از افق ترسیم‌شده در منابع تاریخ‌نگاری را ترسیم می‌کند. (11) نتیجه رخوت و انفعالی که در‌نتیجه شدت‌عمل مغولها در جامعه و اقتصادبخش مهمی از مناطق ایران به‌وجود آمد، حدود چهار دهه تداوم یافت. در این دوران، جامعه ایرانی در تقابل با عناصر بیگانه و نامسلمان مغولی دچار نابسامانی بود و مبهم بودن وضعیت ایران در تقسیم‌بندی اولوس‌های چنگیزی، رویکرد غارتی کارگزاران مغولی به اقتصاد و جامعه و اختلاف و رقابت آنها در چگونگی اداره قلمرو بر شدت نابسامانی‌ها می‌افزود. در این مرحله که ساختار حکومتی مغولها، دوران گذاری را در عبور از مرحله «اقتصاد عرفی» به «اقتصاد امری» از سر می‌گذراند، بیشتر عملکرد مغولها برپایه رویکرد «اقتصاد نظامی» انجام می‌گرفت. (12) بنابراین، زیاده‌خواهی و رویکرد گریز از مرکز مغولها، در برخورد با ساختار مدنی جامعه ایرانی امری طبیعی می‌نمود. تشکیل حکومت ایلخانی که در قیاس با دهه‌های نابسامانی مذکور، امنیت و ثبات نسبی را در ایران پدید آورد، قشر فرهیخته و مجرب جامعه ایرانی را بر آن داشت تا در پرتو شرایط نوظهور، مسالمت و تعامل با حکومت ایلخانی را با هدف مهار رفتارهای غیر مدنی مغولها در دستور کار قرار دهد. هرچند بزرگان، اندیشمندان و دولتمردان مسلمان، تمامی وارد عمل شدند و هم‌گرا گفتمان مهار رفتار مغول را سرلوحه کار قرار دادند؛ اما شخصیت آگاه، تیزبین، بی‌بدیل و جامع‌الاطراف نصیرالدین طوسی موجب شد که گفتمان مذکور در لوای شخصیت وی رقم بخورد و در کنار سهم عملی‌تر خاندان جوینی، هدایت فکری قشر تعامل‌جوی ایرانی را خواجه نصیر بر‌عهده بگیرد. نصیرالدین در دوره حساس حکومت‌گری مغولها، با انگیزه خروج جامعه ایرانی از بحران ناشی از سیطره مغول، نقش حکیمی واقع‌گرا و دولتمردی موفق را توأمان ایفا کرد، و جایگاه او در فرهنگ سیاسی عهد نامسلمانی ایلخانان، همانند جایگاه بزرگمهر وزیر در عهد خسرو انوشیروان، نظام‌الملک در فرهنگ سیاسی عهد سلاجقه بزرگ، ابن‌سینا در دستگاه بنی‌کاکویه و کم‌رنگ‌تر فارابی در عهد حکومت‌گری حمدانیان بود. خواجه نصیر در پرتو مداراجویی و تعامل‌طلبی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، حقوقی و به‌ویژه فرهنگی پرتکاپو بود و در برتری فکر و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی در عهد ایلخانان که در ادامه آن ضرورت احیای هویت ایرانی و انجام اصلاحات ساختاری در جامعه پدید آمد، سهم جدی داشت. پی نوشت: [1]. ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول، ص 393؛ نعمه، فلاسفه شیعه، ص 290 ـ 288؛ صبحی، شرح حال و زندگی خواجه نصیر، ص 231 ـ 230؛ صاییلی، خواجه نصیر و رصدخانه مراغه، ص 67 ـ 62. 2. مدرس زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی نصیر الدین طوسی، ص 66 و 74؛ لین، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنسانس ایرانی، ص 320. 3. ر.ک: پطروشفسکی، اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوره ایلخانان، ص 465 ـ 464. 4. همدانی، تاریخ مبارک غازانی، ص 687 . 5. ر.ک: لین، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنسانس ایرانی، ص 22. 6. ر.ک: بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج 2، ص 368 ـ 367. 7. لین، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنسانس ایرانی، ص 21 ـ 20. 8. همدانی، تاریخ مبارک غازانی، ص 165 ـ 161 و به‌تفصیل ص 165 به بعد. 9. ر.ک: دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ص 185 ـ 181. 10. ر.ک: لین، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنسانس ایرانی، فصول 7 ـ 5. 11. برای نمونه ر.ک: Minorsky, Pur-I Baha, s Mongol, ode, p. 274-290; Minorsky, Pur-I Baha and His Poems, p. 292-304. 12. ر.ک: رضوی، شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان، ص 70 ـ 69. سید ابوالفضل رضوی: دانشیار دانشگاه خوارزمی. فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 13 انتهای متن/
http://fna.ir/Z0VYR5
94/12/05 - 04:22
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 94]
-
گوناگون
پربازدیدترینها