تبلیغات
تبلیغات متنی
پرچم تشریفات با کیفیت بالا و قیمت ارزان
پرواز از نگاه دکتر ماکان آریا پارسا
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
تجهیزات و دستگاه های کلینیک زیبایی
محبوبترینها
سررسید تبلیغاتی 1404 چگونه می‌تواند برندینگ کسب‌وکارتان را تقویت کند؟
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1850246640
به مناسبت زادروز خواجه نصیرالدین طوسی نصیرالدین طوسی و گفتمان مَهار در عهد نامسلمانی ایلخانان
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: به مناسبت زادروز خواجه نصیرالدین طوسی
نصیرالدین طوسی و گفتمان مَهار در عهد نامسلمانی ایلخانان
سلسله تلاش‌هایی که در جهت تعدیل رفتار مغولان با هدف احیای فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و نزدیک کردن قوم غالب با مؤلفه‌های مدنی ایرانی صورت گرفت را «گفتمان مهار» نام‌گذاری می کنند.
چکیده واگرایی جامعه و حکومت و تقابل عناصر ایرانی با فرهنگ مغولان، که درپی عملکرد آنهادر عهد هجوم و چند دهه نابسامانی پس از آن حاصل شده بود، با تشکیل حکومت ایلخانی تعدیل شد و عناصر ایرانی را به هم‌گرایی با مغولان و تعامل با ایلخانان سوق داد. تعامل مذکور، سیاستی حساب‌شده در جهت تعدیل مشی حکومتی مغول، در برخورد با جامعه و اقتصاد و تلاش در راستای مهار رفتار مغولها و همنوایی با عناصر بومی بود. اگر سلسله تلاش‌هایی که در جهت تعدیل رفتار مغولان با هدف احیای فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و نزدیک کردن قوم غالب با مؤلفه‌های مدنی ایرانی صورت گرفت را «گفتمان مهار» نام‌گذاری کنیم، مقاله حاضر درپی آن است که سهم نصیرالدین طوسی، فیلسوف بزرگ دنیای اسلامی را درخصوص این گفتمان و میزان کارآمدی آن بررسی نماید. واژگان کلیدی مغول، ایران، ایلخانان، نصیرالدین طوسی، گفتمان مهار. طرح مسئله هجوم مغول و پیامدهای ویرانگر آن، جامعه مسلمان ایرانی را با بحرانی عظیم روبرو ساخت و ساختار جامعه را با گسست جدی مواجه کرد. به‌ویژه اینکه جامعه شهری ـ به‌عنوان مرکز ثقل حیات سیاسی و فرهنگی جامعه، آسیب بیشتری به خود دید. طبیعی بود که قشر فرهیخته و کارآمد شهری، با بهره‌گیری از تجربه‌های پیشین خود، برون‌رفتی را از بحران مذکور جستجو کند. نخستین تلاش اقشار فرهیخته ایرانی، همنوایی آنها با تشکیل حکومت ایلخانی به‌عنوان چاره‌ای ناگزیر، در جهت پر کردن خلأ سیاسی موجود، با هدف احیای نظم و امنیت نسبی بود. جامعه ایرانی با درک دوره‌های مختلف هجوم خانه به دوشان آسیای میانه، قشر فرهیخته و نمایندگان فکری خویش را متقاعد کرده بود که رویکرد مسالمت‌جویانه با مغولان، بهترین گزینه برای فائق آمدن بر بحران موجود و بی‌نظمی و ناامنی همزاد آن است. بنابراین، با اتخاذ سیاست نزدیکی با مغولان و تلاش در جهت سوق دادن تقابل جامعه و حکومت، به‌سمت تعامل و هم‌گرایی، موجبات تحکیم پایه‌های قدرت ایلخانان را فراهم آوردند. طبیعی بود که جامعه ایرانی، حکومت ایلخانان نامسلمان و نامأنوس با سنن مدنی ایران را نمی‌پسندید؛ اما چاره‌ای جز پذیرش و همکاری با آن، در راستای جذب و هضم قوم غالب نداشت. پذیرش و تعامل مذکور فرصت مهار رفتار مغولها و تعدیل رویکردهای سیاسی و اقتصادی آنها ـ به‌عنوان اصلی استراتژیک و گفتمانی کارآمد ـ را در اختیار ایشان قرار می‌داد، و موجبات آن را فراهم می‌کرد تا عهد فترت مغولی (654 ـ 616 ق) را به عصری کارآمد تبدیل کنند. اگر رویارویی جامعه ایرانی با مغول‌های مهاجم (تا پیش از تشکیل حکومت ایلخانان) را در سه مواجهه: از برخورد تا تقابل (624 ـ 616 ق)؛ از تقابل تا تعامل (630 ـ 624 ق) و از تعامل تا مهار (654 ـ 630 ق) در نظر بگیریم، آنچه که موجبات برتری فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی را در برابر مغول فراهم کرد و در پرتو اسلام‌پذیری ایشان جنبه‌های عملی به‌خود گرفت، همانی است که در این نوشتار با عنوان «گفتمان مهار» از آن یاد شده است. گفتمان مذکور، ساحتی واقع‌گرا، عقلانی و مداراجویانه داشت و البته با منویات خاندان حاکم نیز همخوانی داشت. این گفتمان، رویکرد سلبی و ایجابی را در کنار هم به‌کار گرفت، و لذا در کنار برخورد انتقادی با مغول، تشویق و تحسین آنها با هدف به‌کارگیری سنن کارآمد مغولی ـ سننی که در برقراری عدل و امنیت مؤثر بود ـ نیز در دستور کار داشت. رویکرد ایجابی مذکور، به‌ویژه در دستور کار خواجه نصیر بود که به‌حق با عنوان «فیلسوف گفتگو» (1) معروف شده است. نصیرالدین طوسی که به هنگامه آمدن هولاکو (663 ـ 654 ق) آن‌قدر شهرت جهانی داشت که «قاآن» مغول، اعزام وی به دربار خویش را از هولاکو درخواست کند، (2) با اِشراف بر اینکه تنها طریق برتری ایرانیان مسلمان، بر مغول‌های بیگانه و نامسلمان، رونق بخشیدن به فکر و فرهنگ است، با بهره‌گیری از علائق مغولها به اندیشمندان، سعی در اعتلای علم و اندیشه کرد و مهم‌تر از راه نزدیکی به دستگاه ایلخانان، سعی در تشویق ایشان در برقراری عدل و امنیت نمود. خواجه نصیر به‌عنوان شخصیتی آگاه به زمان که دوره‌های آمریت سیاسی خوارزمشاهیان، نزاریان و مغولها را تجربه کرده بود، با اهتمام جدّی به احیای فرهنگ و اندیشه و دعوت از سران مغول به نظم‌پذیری و عدالت‌ورزی، در رقم خوردن بستر امنی که جامعه و اقتصاد در پرتو آن به ثبات نسبی برسد، نقش جدی داشت. اگر موفقیت عملی خاندان دولتمرد و ادب‌پرور جوینی و دیگر بزرگان مسلمان در عرصه سیاست و اقتصاد را بخشی از گفتمان مهار قلمداد کنیم؛ نصیرالدین طوسی به‌عنوان حکیم و اندیشمندی آگاه به زمان، چه در اندیشه و چه عمل، بخش مکمل و از یک منظر طراح اصلی گفتمان مذکور به‌عنوان استراتژی هضم و جذب مغولها در جوف فرهنگ و مدنیت ایرانی ـ اسلامی محسوب می‌شود. در همین جهت نوشتار حاضر درجستجوی پاسخ‌گویی به این دو سؤال است: 1. نصیرالدین طوسی در تکوین گفتمان مهار در برابر مغول و رهیافت‌های مؤثر در آنچه جایگاهی داشت؟ 2. گفتمان مهار با رهیافت خاص نصیرالدین طوسی، چه پیامدهایی در پی داشت؟ ایران در برخورد با مغول و طرح گفتمان مهار نظام سنتی، نظم طبیعی و شرایط یکنواختی که بر جامعه ایلی مغول حاکم بود و جنبه‌های آمریت و اجبار کمتری در خود داشت؛ در پرتو عملکردهای چنگیز، رو به دگرگونی نهاد و دوران گذاری را آغاز کرد که ویژگی مهم آن، ماهیت نظامی برتر و جستجوی خواسته‌های خویش، در چارچوب جنگ و غارت بود. هرچند در مقایسه با پیشینه سیاسی و اقتصادی مغولستان (و فراتر از آن سراسر استپ) دوره گذار مذکور، از نظم و انسجام قابل توجهی برخوردار بود؛ اما ماهیت نظامی پررنگ آن، موجب می‌شد که نتوان آن را نظامی منتظم و نهادینه به‌مانند ساختار نهادینه جوامع متمدنی که به‌اجبار مورد مواجهه آن قرار گرفتند، قلمداد کرد. نظام نوظهور چنگیزی، تنها برون‌رفتی از نظام طبیعی حاکم بر استپ، با تمام فقر و تنگناهای سیاسی و اقتصادی آن به‌شمار می‌رفت و برای اینکه به نظامی نهادینه و متشکل بدل شود، باید دوره گذار مذکور را با همه آشفتگی‌ها و زیاده‌خواهی‌های برخاسته از ماهیت و رهیافت نظامی خود از سر می‌گذراند. جامعه ایرانی، در همین دوران گذار ساختار حیات جمعی مغول، مورد هجوم این قوم واقع شد. بنابراین، موضع ایران در برخورد با مغول، تقابل دو گونه ساختار حیات جمعی؛ ساختار ایلی با ماهیت کاملاً نظامی در مواجهه با اقتصاد و حکومت، و ساختار مدنی با ماهیت معتدل و نهادینه در سیاست و اقتصاد بود. اگر تلاش مغولها از دوره قدرت‌گیری چنگیز تا پایان عهد «قاآن‌ها» و تکوین حکومت‌های مغولی در ایران و چین ـ و به موازات آن، سوق‌پذیری اولوس‌های اربعه چنگیزی به‌سمت نظم‌پذیری بیشتر ـ را کشاکش ناخودآگاه تا خودآگاه مغولها در راستای نهادینگی قدرت و ساختار حیات جمعی قلمداد کنیم؛ سلسله دگرگونی‌هایی که در دوران حکومت ایلخانان حاصل شد را می‌توان تلاش آگاهانه جامعه ایرانی، در جهت تبدیل تقابل با مغول به تعامل با آنها قلمداد کرد. تعامل مذکور که درپی انتصاب کارگزاران مغولی در ایران آغاز شد، با همه نظم‌ناپذیری اشرافیت نظامی مغول در این عهد دنبال، و درپی تشکیل حکومت ایلخانی به سیاستی آگاهانه - در راستای مهار بی‌نظمی‌های مذکور و نهادینگی سیاست و اقتصاد - تبدیل شد. رویکرد تعاملی عناصر فرهیخته ایرانی، در جهت مهار گرایش گریز از مرکز اشرافیت نظامی مغول، یا در قالب کارکردهای اجرایی و اداری و یا کارکردهای فکری و فرهنگی نمود داشت. از هر دو حیث نیز کاستن از ماهیت نظامی حکومت مغولی و تعدیل زیاده‌خواهی‌های آن و منع بهره‌گیری از مشی اقتصاد غارتی، در اداره قلمرو مورد اهتمام بود. به‌ویژه اینکه، تکوین حکومت ایلخانی نیز با همه نظم و ثبات نسبی که درپی آورد (و به‌عنوان جایگزینی جهت پر کردن بحران پس از هجوم مغول) در مراحل آغازین رنگ‌و‌روی نظامی‌تری داشت؛ رویکرد تعدیلی در جهت مهار رفتار مغولان، اقتضای بیشتری داشت. اگر خاندان جوینی را مصداق تلاش برای تعدیل رفتار مغولها در امور سیاسی و اجرایی قلمداد کنیم، نصیرالدین طوسی را به‌سبب جایگاه بلند و دانش و بینش جهانی، و مهم‌تر از همه فعالیت علمی و عملی، می‌توان نماینده واقعی جامعه ایرانی ـ اسلامی در مقابله فرهنگی علیه مغول و مجری گفتمان فکری ـ فرهنگی مهار رفتارهای غیر مدنی مغولها به‌حساب آورد. جایگاه خواجه نصیر در فرهنگ سیاسی عهد ایلخانان ابوجعفر نصیرالدین، محمد بن محمد بن حسن طوسی، در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ ایران و اسلام می‌زیست. عهد پر‌آشوب سیاسی که اندک زمانی قبل از هجوم مغولها در بلاد شرقی اسلامی حاکم بود، با هجوم مغول به بحرانی فراگیر انجامید و خواجه را بر‌آن داشت که به اسماعیلیان دانش‌دوست پیوسته و در کنار تجربه‌های عهد خوارزمشاهی، از سلوک سیاسی، اعتقادی و اندیشه‌ای نزاریان نیز آگاهی لازم کسب کند. (3) از امنیت موجود در قلاع نزاریان ـ چه در قهستان و چه الموت ـ در جهت تحصیل دانش و تحقیق و تألیف حداکثر استفاده را برد و در زمینه علوم مختلف، اندیشمندی جامع‌الاطراف شد. (4) شهرت عالم‌گیر خواجه و نقش برجسته او، در اطاعت‌پذیری آخرین امام نزاری از هولاکو، وی را مورد توجه جدّی خان‌زاده مغولی قرار داد. (5) از زمان فتح الموت در سال 654 ق / 1256 م. تا فتح بغداد به سال 656 ق / 1258 م، حکیم بزرگ تا بدان حد صاحب نفوذ شده بود که علاوه‌بر مشورت در امور جدّی، مأموریت ایجاد رصدخانه مراغه ـ به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز فرهنگی ـ پژوهشی عهد ایلخانان و مکانی با هدف گردآوری اندیشمندان متواری و کتب و دستاوردهای فکری دنیای اسلام، و نظم و نسق بخشیدن به امور مالیاتی و تولیت اوقاف ممالک را ـ با شرایطی که خود تعیین کرده بود ـ را به‌دست آورد. (6) نصیرالدین طوسی، با وجود همکاری عملی با ایلخانان و جلب توجه جدی آنها که در بیشتر عهد ایلخانی برای او و خانواده‌اش تداوم داشت، بخش زیادی از اوقات خود را به عرصه‌های فرهنگی اختصاص داده بود. نظر به تعداد آثار و تنوع حوزه‌های پژوهشی و تألیفی وی، بزرگ‌ترین و پراثرترین اندیشمندان قرون میانه، بلکه سراسر دوران اسلامی به‌شمار می‌رود. (7) به‌ویژه اینکه خواجه طوسی، اندیشه و بینشی جهانی داشت و با به‌کارگیری مدارای اعتقادی در فکر و عمل، شخصیتی جهان وطن همراه با جسارت و شجاعت به‌خود گرفته بود؛ از نوعی آمریت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برخوردار بود که در سوگیری شرایط جامعه و حکومت سهم مؤثر داشت. نقش اثرگذار او در رقم خوردن گفتمان آگاهانه‌ای که با عنوان سیاست مهار رفتار غیر مدنی مغول از آن یاد شد نیز، با توجه به همین جایگاه برجسته او موضوعیت داشت. خواجه نصیر، فیلسوف گفتگو و تعامل بود؛ اما در پشت گفتگو و سلوک او، گفتمان عمیقی نهفته بود که از بنیان‌های آن، در راستای احیای شرایط بهینه جامعه ایرانی و ترمیم و اصلاح آن استفاده می‌کرد. هرچند در آوردگاه فرهنگی مذکور، حکیم بزرگ طوسی تنها نبود و به‌گونه‌ای تمامی بزرگان مسلمان اعم از دولتمردان، شعرا، ادبا، فقها، عرفا و غیره به میدان آمده و در لوای حمایت خاندان جوینی، مقابله جدی با مغول در جهت جذب و هضم آنها را در دستور کار قرار داده بودند؛ اما جایگاه و کارکرد نصیرالدین طوسی سوای دیگران بود. خواجه نصیر هم دولتمرد و شاعر و فقیه و عارف و ادیب بود و هم در علوم منقول و معقول متعارف و غیر آن دستی طولانی داشت؛ به‌علاوه در عرصه‌های عملی جامعه نیز دخیل بود و در عرصه‌های سیاست و اقتصاد نیز فعالیت می‌کرد. از‌این‌روی به تنهایی یک فرهنگ بود و طلایه‌دار پویایی و پایایی جامعه ایرانی ـ اسلامی، در برابر مغولان بیگانه و نامسلمان قلمداد می‌شد. بنابراین، می‌توان رهیافت‌های مؤثر در گفتمان مهار و پیامدهای حاصل از آن را به اندیشه و سلوک وی نسبت داد و سهم دیگران را در جوف کارکردهای او در نظر داشت. رهیافت‌های مؤثر در گفتمان مهار 1. کارکرد فرهنگی و نخبه‌پروری علم و حلم و تدبیر و عظمت دانش و بلندنظری نصیرالدین طوسی و وسعت اندیشه و احاطه او بر علوم متعدد، مقوله‌ای است که عموم بزرگان عهد ایلخانی و دوره‌های متاخر بعدی، بر آن صحه گذاشته و سهم آن را در عزت خواجه در نزد مغول و بهره‌گیری از این جایگاه، در حفظ و تعالی میراث علمی و تمدنی اسلامی تأکید کرده‌اند. (8) صرف‌نظر از تعدد آثار و عرصه‌های مختلف علمی که در آنها دستی داشته است، اهتمام ویژه خواجه به ایجاد مأمنی برای جمع‌آوری علما و اندیشمندان پراکنده در جهان اسلام و تأسیس کتابخانه‌ای با چهار‌صد هزار مجلد کتاب در مجموعه فرهنگی ـ پژوهشی رصدخانه مراغه، اقدام مؤثری است که موجبات تقویت تمدن اسلامی را به‌عنوان طریق مؤثر مقابله با عنصر زیاده‌خواه مغول فراهم آورده است. خواجه نصیر بر این واقعیت واقف بود که با پیشرفت علم و اندیشه و ارتقای سطح آگاهی جمعی و به‌ویژه جمع‌آوری اندیشمندان و تقویت حلقه‌های علمی و ادبی است که می‌توان مغول‌های بی‌فکر و فرهنگ را به عقب‌نشینی و اذعان بر برتری قلم در برابر شمشیر وادار کرد. (9) بدون تردید اهتمام خواجه به مقوله‌های تعلیمی و تربیتی و ضرورت تقویت بنیان‌های حکمی و مقابله با جبر و تحجر بوده است که وی را به تدوین کتبی چون آداب المتعلمین و اوصاف الاشراف و الادب الوجیز للولد الصغیر و به‌ویژه اخلاق ناصری واداشته است. (10) منابع و مصادر فکری خواجه در تألیف این کتب، از هر جایی که بوده باشد، یک هدف مهم را جستجو می‌کرده و آن غنا بخشیدن به اندیشه و بینش جامعه، برای مقابله با عنصر بیگانه مغولی و عزت بخشیدن به ساخت و ساحت فرهنگی جامعه، در راستای اثر‌بخشیدن به ساخت سیاسی و نظامی آن بوده است. خواجه نصیر با بهره‌گیری از دانش‌دوستی مغولها و به‌ویژه علوم مورد علاقه آنها، سعی در رونق بخشیدن به فکر و فرهنگ کرد و با غنا بخشیدن به پژوهش‌های حکمی و خاصه اهتمام به حکمت عملی تلاش نمود، تا هم جبرگرایی و نومیدی فراگیر پس از حمله مغول در سطح جامعه را تعدیل کند و هم با تشویق علما و اندیشمندان، زمینه را برای نهادینگی سیاست و اقتصاد و همواری مناسبات مردم با حکومت هموار نماید. 2. کارکرد اقتصادی و بهبودی‌بخشی اهمیت اقتصاد و جایگاه معیشت را خواجه طوسی در ذیل حکمت و فایده‌مندی آن مطرح می‌کند و در جایگاه فیلسوفی عمیق، اهتمام به معیشت را از حیث مدنی بالطبع بودن حیات جمعی انسان‌ها و ضرورت تأمین آن، در پرتو تعاون و تعامل و تقسیم کار جمعی می‌نگرد. (11) هرچند خواجه نصیر تألیف مستقلی درخصوص اقتصاد نداشته است، اما در جوف دیگر تألیفات خود و به‌ویژه اخلاق ناصری مطالب اقتصادی قابل اعتنایی را با اهتمام به مبانی اعتقادی خویش مطرح می‌کند. اهتمام به اصل کفاف و ضرورت ساده‌زیستی و رضایت به حد کفایت؛ تشویق جامعه به کار و تلاش بیشتر، با اعتنای به اهمیت و صحت نیروی کار در شکوفایی اقتصاد؛ توجه به اصل مواسات به‌عنوان قاعده‌ای اقتصادی ـ اخلاقی در جهت تعاون و همکاری عمومی، توجه به سخا و قناعت و عفو و کرم و ظلم‌ستیزی، ارزش کار و نگاه اخلاقی بدان، اهمیت اقتصاد در تکوین تداوم بنیان خانواده؛ شغل و حرفه، پس‌انداز و آینده‌نگری اقتصادی، اهتمام به عدالت اقتصادی، پول؛ (12) توجه به انواع درآمد، سلوک اقتصادی حکام و طرق امرار معاش جامعه (13) و مهم‌تر نگاه روان‌شناختی و جامعه‌شناختی داشتن به اقتصاد و جایگاه آن در ساختار حیات جمعی، (14) بخشی از اندیشه‌های اقتصادی نصیرالدین است که با اعتنای به تعالیم اسلامی و با در نظر داشتن شرایط جامعه ایرانی پس از هجوم مغول و ضرورت هم‌گرایی و تعاون آن در تمامی عرصه‌ها مطرح شده است. به‌علاوه خواجه نصیر در عرصه عمل نیز فعالیت اقتصادی داشت و در‌نتیجه آشنایی با ریاضیات، در این عرصه نیز موفق بود. صاحب تاریخ وصاف، کارکرد اقتصادی خواجه نصیر را چنین گزارش می‌کند: در‌باب توفیرات خزانه و ضبط اموال دیوان و تنظیم مصالح مملکت، قدرت تمام نشان داد. در اموال از مال مقنن و خراج و قبجور معین و املاک پادشاه رعیت و ترتیب چاپارها و زیاد ساختن عمارات و آبادانی بلوکات و مردود ساختن سکه‌های ناسره و ادا کردن مال خزانه، مشروط به زمان موعود، فرمانی مطول نوشت و نسخه آن را به اطراف ممالک بفرستاد. (15) منصب مهم تولیت اوقاف در سراسر قلمرو ایلخانی، برای خواجه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ منصبی که بر‌حسب جایگاه مؤثر وقف، در حیات اقتصادی جامعه جایگاه رفیعی محسوب می‌شد و پذیرش این منصب با قید هزینه کردن ده درصد از درآمد آن، در زمینه امور فرهنگی و پژوهشی، زمینه همواری در اختیار خواجه قرار می‌داد تا بتواند کارکرد اقتصادی خویش را با سیاست فرهنگی مقابله با مغول تنظیم کند، و از آن در جهت تقویت بنیان‌های فکری و اعتقادی جامعه، برای رویارویی با مغول بهره بگیرد. (16) 3. کارکرد سیاسی و رهیافت تعدیلی نصیرالدین طوسی در سراسر ایام پس از هجوم مغول، چه در عهدی که در نزد نزاریان می‌زیست و چه عصری که به دستگاه ایلخانان پیوست، مورد احترام و عزت بود. در نزد نزاریان به «خواجه کائنات» (17) و در عهد ایلخانان به «استاد البشر» و «سلطان الحکما» مشهور بود. (18) اگر گزارش‌هایی که او را وزیر نزاریان و یا ایلخانان قلمداد می‌کنند را به‌خاطر طبع بلند و دوری خواجه از پذیرش مناصب سیاسی نپذیریم، در جایگاه او به‌عنوان مشاور حاکمان وقت هیچ تردیدی نیست. با هر جایگاه و عنوانی، موقعیت برجسته خواجه که از وجاهت علمی، بلندنظری و مدارای فکری و عملی او ناشی می‌شد، این زمینه را در اختیار او قرار داده بود که بزرگان فرهنگی و سیاسی را مورد حمایت قرار دهد، و در جهت‌گیری‌های سیاسی عهد هولاکو و آباقا سهم مؤثر داشته باشد. از این حیث، ارتباط نزدیک نصیرالدین با خاندان جوینی نیز موجبات اثرگذاری بیشتر او در حیات سیاسی و اجرایی عهد ایلخانان را فراهم می‌کرد و بدون تردید از فکر و تجربه او استفاده می‌کردند. به غیر از آنچه که درباره تلاش خواجه برای نجات جان عطاملک جوینی از خشم هولاکو نقل کرده‌اند، اهتمام خواجه به خاندان جوینی موجب شد که اوصاف الاشراف را به‌نام صاحب دیوان شمس‌الدین و ثمره بطلمیوس را به‌نام پسرش «بهاءالدین محمد» تألیف کند. (19) سهم قابل اعتنای خاندان جوینی در اداره امور قلمرو ایلخانان و اهتمام آنها به سامان بخشیدن به حیات سیاسی و اقتصادی بخشی از عهد ایلخانان، به‌عنوان روش آگاهانه ایشان برای مقابله با مشی غیر مرسوم مغولان در امر حکومت‌داری بر کسی پوشیده نیست. (20) مناسبات برجسته خواجه طوسی با این خاندان و جایگاه بلند وی نزد مغولان که وی و شاگردانش را مورد لطف قرار می‌دادند (21) و در مهمات قلمرو با وی شور می‌کردند، سبب می‌شود که جایگاه سیاسی و اثرگذاری وی در امر سیاست را نیز بزرگ بشمریم؛ همچنین سهم وی را در گفتمان مهار رویکرد ایلی در امر حکومت‌داری، قابل اعتنا قلمداد نماییم. 4. کارکرد حقوقی و توان‌بخشی فکری نظام فکری و فرهنگی نصیرالدین طوسی بر مبنای عدل و مصلحت جامعه حاصل شده بود. خواجه نصیر که انسان را مدنی بالطبع می‌داند، به‌ویژه آنجا که در‌باب حکمت عملی و به‌خصوص رابطه مردم با حکومت بحث می‌کند، بر مقوله عدل تأکید مؤثری داشته و آن را جان‌مایه مناسبات حیات اجتماعی اعم از سیاست، اقتصاد و جامعه قلمداد می‌نماید. (22) طبیعی است که ا‌زحیث حقوقی و تأثیرگذاری بر حاکمان، در جهت اجرای قوانین و رعایت سنن نیز اجرای عدالت را سرلوحه دیدگاه‌های خویش قرار دهد و تأمین امنیت و ترمیم التیام خلق را از منظر عدالت‌طلبی جستجو کند. خواجه که مدام پادشاه را به رعایت عدل در احوال و افعال رعایا دعوت می‌کند، و رعایت نظم و شئون اقتصادی و اجتماعی را از این حیث می‌بیند؛ رعایت انصاف و سوّیت و احسان در میان رعایا را در جهت تکافی اصناف و حفظ قوام و انسجام جامعه، مهم می‌شمرد و از ملزومات تحقق قسط به‌شمار می‌آورد. (23) در حکمت عملی مورد‌نظر خواجه بر‌حسب طبیعت مدنی انسان، تمامی اقشار جامعه، باید در عرصه حیات جمعی حضور فعال داشته باشند و به‌قدر توان خویش در تحقق عدل بکوشند. از این حیث نظام‌نامه فکری و حقوقی خواجه به‌گونه‌ای است که همه جامعه را به تحقق عدالت، به‌عنوان کارآمدترین طریق احقاق حقوق آنها دعوت می‌کند. نگرش خواجه به ساختار اجتماعی که ضرورت انسجام، انتظام و قوام‌پذیری آن را در خود دارد، جامعه و حکومت را هم‌زمان به عدالت‌ورزی و ایجاد نظم و امنیت فرا می‌خواند. (24) در «نصیحت‌نامه خواجه به آباقا» رساله‌ای که در آغاز ایلخانی آباقا (680 ـ 663 ق) خطاب به شخص ایلخان تألیف شده است، ایلخان را به تعجیل در جهت جلوگیری از ارتفاع ناموس و قاعده و رعایت عدل و استحقاق دعوت کرده و ضرورت دلجویی از اصناف خلایق و استمالت لشکریان و کشوریان فراخوانده است. رعایت ناموس و قاعده، داشتن صبر و تأنی لازم، صدور فرمان از سر عقل، مشورت در امور با عقلا و ارباب دانش، جستجوی رضای خدای تعالی، رعایت یاسای پدران در جهت ایجاد امنیت، و ثبات و سعی در آبادانی تا مال بسیار بی‌ظلم و رنج مردم حاصل آید بخشی از مطالب نصیحت‌نامه است که به‌صراحت ذکر می‌کند از‌باب «حکمت در سلک بیان کشیده ... » و قبولی آن را در جهت پایداری و کامرانی ملک خواسته است. (25) در رساله‌ای که صاحب تاریخ شاهی قراختائیان آن را به خواجه نسبت می‌دهد و نظرگاه خواجه نصیر را درباره طبقات اجتماعی در خود دارد، رعایت نظم و تعادل در مناسبات میان اقشار جامعه و ضرورت اجرای تعادل مذکور از‍‌سوی پادشاه (و در زمان خواجه ایلخان مغول) به‌صراحت بیان شده است. (26) پی نوشت: [1]. این مفهوم برگرفته شده از کتابی با همین عنوان از دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی است که نظر به ارتباط مستقیم «زبان مفهومی» و «زبان ملفوظی» می‌توان آن را بهترین مفهوم درجهت معرفی شخصیت فکری و فرهنگی خواجه قلمداد کرد. 2. همدانی، جامع التواریخ، ج 2، ص 718. 3. رضوی، «طبقات اجتماعی در نظرگاه خواجه نصیر طوسی»، دو فصلنامه مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، ش2/85، ص 96 ـ 95. 4. ر.ک: همدانی، جامع التواریخ، ج 2، ص 718. 5. همان، ص 693 ـ 692 و 696 . 6. همان، ص 718؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول، ص 393؛ مدرسی زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی نصیرالدین طوسی، ص 93. 7. لین، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنسانس ایرانی، ص 318. 8. ر.ک: مدرسی زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی نصیرالدین طوسی، ص 14 ـ 12؛ Lane, Early Mongol Rule In thirteenth- Century Iran, A Persian renaissance, p. 213-215. 9. ابراهیمی دینانی، نصیرالدین طوسی فیلسوف گفتگو، ص 502 ـ 501. 10. ر.ک: همان، ص 504 ـ 503. 11. طوسی، اخلاق ناصری، ص 134، 205، 250 و 255. 12. برای نمونه: همان، ص 117 ـ 114، 135 ـ 134 و 215 ـ 210. 13. مدرسی زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی نصیرالدین طوسی، ص 29 و 34. 14. طوسی، اخلاق ناصری، ص 207 ـ 205؛ ناشناس، تاریخ شاهی قراختائیان، ص 44 ـ 39. 15. آیتی، تحریر تاریخ وصاف، ص 210. 16. ر.ک: ابن‌شاکر الکتبی، فوات الوفیات، الجزء الثانی، ص 309؛ مدرس زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی نصیرالدین طوسی، ص 14 ـ 13. 17. آقسرایی، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، ص 47. 18. همدانی، جامع التواریخ، ج 2، ص 71. 19. مدرسی زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی نصیرالدین طوسی، ص 67 ـ 66 . 20. Lane, Early Mongol Rule In thirteenth-Century Iran, A Persian renaissance, p. 187-212. 21. همدانی، جامع التواریخ، ج 2، ص 744. 22. طوسی، اخلاق ناصری، ص 304 ـ 301. 23. همان، ص 307 ـ 305. 24. رضوی، «طبقات اجتماعی در نظرگاه خواجه نصیر طوسی»، دوفصلنامه مطالعات اسلامی، فلسفه وکلام، ش2/85، ص 105 ـ 104. 25. مدرسی زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، ص 64 و 63 ، (رساله «نصیحت نامه خواجه نصیر برآباقا» از خواجه نصیرالدین طوسی) 26. ر.ک: رساله منتسب به نصیرالدین طوسی، در: ناشناس، تاریخ شاهی قراختائیان، ص 41 ـ 39. سید ابوالفضل رضوی: دانشیار دانشگاه خوارزمی. فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 13 ادامه دارد...
http://fna.ir/9BSXW3
94/12/04 - 04:20
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 157]
-
گوناگون
پربازدیدترینها