محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1846182464
نقش دولت شیعی سربداران خراسان در گسترش تشیع و تمدن اسلامی - بخش دوم و پایانی نقش دولت سربداران در گسترش فرهنگ و تمدن
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نقش دولت شیعی سربداران خراسان در گسترش تشیع و تمدن اسلامی - بخش دوم و پایانی
نقش دولت سربداران در گسترش فرهنگ و تمدن
تا جایی که می‌توان ادعا نمود تشکیل دولت صفویه و تغییر مذهب در ایران، ریشه در دگرگونی‌های مذهبی و فرهنگی داشت که دولت سربداران در ایران به‌وجود آوردند.
به مناسبت سالروز شهادت شیخ خلیفه مازندرانی رهبر نهضت سربداران خراسان نقش دولت سربداران در گسترش فرهنگ و تمدن بعد از هجوم و استیلای مغولان، حیات علمی و مذهبی مسلمانان به‌شدت دچار افول گردید. دارالعلم‌ها و مدارس پررونق، به‌ویژه در پایتخت علمی و سیاسی جهان اسلام، یعنی بغداد که مرکزیت معنوی ممالک اسلامی را نیز داشت، از هم پاشیده شد. قبل از هجوم مغولان، وجود و رسوخ اخلاق اسلامی در بافت فرهنگی جامعه ایران، تا حدی به استحکام و انسجام جامعه کمک می‌کرد، اما بعد از حمله مغولان و قتل و غارت این قوم وحشی، فسادی که در جامعه به‌راه افتاد، ارزش‌های اخلاقی را سست و کم‌رنگ و بسیاری از اقشار جامعه را دچار فساد نمود. به‌گفته ابن‌یمین (749 ق)، بی‌ثباتی موقعیت طبقاتی خلق و دگرگونی‌های اجتماعی در آن روزگار بیداد می‌کرده است. (1) غلام‌بارگی، زن‌بارگی، ارتشا و احتکار، از محصولات حملات بی‌حد و حصر مهاجمان بی‌فرهنگ بود. (2) این آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی، پیامد ضربه اقتصادیی بود که براثر هجوم مغولان بر جهان اسلام وارد شد. چراکه به‌دنبال قتل‌عام صدها هزار نفری اهالی شهرها، (3) که منجر به کاهش شدید جمعیت شد، مظاهر تمدن فرو ریخت؛ کشاورزی از بین رفت؛ تجارت بی‌رونق شد؛ صدها نوع مالیات وضع گردید و ظلم و ستم اقتصادی همه‌جا را فرا گرفت. (4) گزارش منابع از اوضاع بلاد در آن دوران، خبر از عمق فاجعه می‌دهد، (5) تا جایی که میزان خسارت وارده را بیش از نود‌درصد و زمان لازم برای جبران این ویرانی را قرن‌ها دانسته‌اند. در چنین شرایطی، آمادگی لازم در جامعه برای خیزش و شورش علیه شرایط حاکم پیدا شده و انرژی نهفته فراوانی که در آن ذخیره شده، به‌صورت جنبشی بالفعل محقق می‌گردد. بنابراین، ندای انقلاب سربداران که از عدل و داد سخن می‌راند، با استقبال افکار عمومی مواجه شد و توده مردم ستم‌کشیده خواستار تغییر اوضاع شدند، به‌ویژه آنکه وجود دو عنصر مذهبی و سیاسی ـ نظامی در رهبری قیام، سبب شد، هرچه بیشتر این قیام به‌صورت یک حرکت مردمی نمایان شود و اقشار و طبقات مختلف به آن پیوسته، و بر قدرت و کارآیی آن افزوده شود. (6) اصلاح ساخت فرهنگی جامعه با حذف طبقات اجتماعی و برابری راعیان و رعیت، ایجاد تشکیلات نظامی و مالی منظم و اقدامات عمرانی و شهرسازی، ازجمله اصلاحاتی بود که سربداران در آن زمان ایجاد نمودند. الف) حاکمان مدبر روی کار آمدن حاکمان مردم‌دار سربدار، به‌جای حاکمان مستبد و ستمکار مغول، نه‌تنها در ترویج و گسترش مذهب حاکمان یعنی تشیع، تأثیرگذار بود، بلکه در توسعه فرهنگ و تمدن نیز نقش بسزایی داشت. زیرا در سایه چنین حکومتی که رابطه نزدیکی با رعایای خود دارد، زمینه شکوفا شدن فرهنگ و تمدن دو‌چندان فراهم می‌گردد. در شرایطی که جامعه مجروح از ظلم و ستم حاکمان مغول بود، رفتار بی‌تکلف و تشریفات امیر وجیه‌الدین مسعود، دومین امیر سربداران، با پیروان خود را شاهدیم و همین امر سبب شیفتگی پیروانش شده بود، تا جایی که در نثار جان خود در راه وی تردید نمی‌کردند. (7) کلو اسفندیار نیز در عصر کوتاه قدرت خود، به نفع طبقه محروم قدم‌هایی برداشت (8) و با سیاست اعتدالی و میانه‌روی که در پیش گرفت، نه‌تنها هیچ‌کدام از دو جناح سپاهی و شیخیان سربدار را برتری نداد، بلکه با توجه خاص به مردم عادی و غلامان، درصدد ایجاد موازنه و تعادل در سیاست‌های سربداران، با ورود نیروی سومی به میدان سیاست بود. (9) میرخواند نیز خواجه شمس‌الدین علی را، مردی با کیاست، فراست، شجاعت و سیاست خوانده که از نظر وی در اداره و مدیریت مملکت نظیر نداشته است؛ شاهد بر این ادعا، انصراف طغاتیمور از حمله به خراسان در زمان حکومت وی است. (10) چراکه در‌پی به حکومت رسیدن امیر شمس‌الدین (برادر امیر وجیه‌الدین مسعود) (11) که مردی راحت‌طلب و اهل لهو و لعب بود، طغاتیمور در مازندران شنید که سربداران دچار نابسامانی شده‌اند، بنابراین به فکر تصرف خراسان افتاد، (12) اما با روی کار آمدن خواجه شمس‌الدین علی، جرئت این کار را پیدا نکرد و از حمله منصرف شد. (13) زمانی که خواجه شمس‌الدین علی به حکومت رسید، با تمامی مظاهر فتنه و فساد به‌شدت مبارزه نمود؛ به‌طوری که نقل می‌کنند نزدیک به پانصد فاحشه را در چاه انداخت و از هیبت نام او هیچ‌کس را یارای آن نبود که نام بنگ و شراب بر سر زبان آورد، مجرمان با شنیدن نام او قالب تهی می‌کردند. (14) به‌قدری در امر اجرای عدالت و رفع تبعیض در بین رعایا سختگیر بود که اگر کسی از افراد لشکری و کشوری را که احضار می‌نمود، وی قبل از هر‌چیز وصیتنامه خود را می‌نوشت و بعد به حضور او می‌رسید. (15) شبانگاهان با یکی دو نفر از یاران خود شخصاَ به گشت‌زنی در محلات می‌پرداخت و بر اوضاع شهر کاملاً مسلط بود. در نواحی و ولایات مختلف، شبکه‌ای از عوامل خبرچین و جاسوس داشت که هر امری را که اتفاق می‌افتاد، از ریز و درشت به اطلاع او می‌رساندند؛ به‌گونه‌ای که امیر ارغون‌شاه در ابیورد و ملک معزالدین حسین در هرات از او در ترس و هراس بودند. (16) تجمل و تشریفات را محکوم نموده (17) و در دولت او ولایات رو به عمران و آبادانی گذاشته و خزاین مملو و انباشته شدند. (18) همچنین گویند در زمان وی به نفع طبقه وسیع کشاورزان قدم‌هایی برداشته شد. (19) بنابر نقل تذکره الشعرا، خواجه شمس‌الدین علی، برای رعیت و طبقات ضعیف جامعه (یعنی روستاییان و قشرهای بینوای شهری) رفاه حال و زندگی آسانی فراهم نمود (20) و علاوه‌بر همکاری با پیشه‌وران و صنعتگران در امر تولید کالا، خود نیز کارگاه‌هایی برای تولید کالاهایی مثل جیبه (21) ایجاد کرد که بنابر نقل دولتشاه در تذکره الشعراء، در جیبه‌خانه او روزی پنج جیبه تولید می‌شد. (22) وی در راستای انجام اصلاحات مالی، رسم برات نوشتن به خزانه‌داری‌های محل را ـ که نتیجه آن، فشار به رعایای بینوا بود و سبب فساد و رشوه‌خواری ـ به‌کلی ملغی کرد و حقوق و رسوم مردم را به‌صورت نقد پرداخت نمود تا زمینه فساد و سوءاستفاده از بین برود. (23) عملکرد خواجه علی مؤید، در سرکشی شبانه به محلات شهر و کمک مالی و اطعام به بیوه‌زنان (24) نمونه‌ای از رابطه نزدیک حاکمان سربدار و مردم و حضور حاکمان در میان طبقه محروم جامعه و لمس و درک مشکلات و رنج آنها است. ب) ایجاد قشون منظم از منابع چنین برمی‌آید که از زمان رهبری امیر وجیه‌الدین مسعود سربدار و شیخ حسن جوری به بعد، نوعی نظم دیوانی و اداری و نظامی در میان سربداران ایجاد شده است. (25) به‌گونه‌ای که در زمان وجیه‌الدین مسعود، عده افراد لشکری که علوفه و مستمری از خزانه دولت دریافت می‌کردند، 12 هزار نفر بود. (26) به‌گفته دولتشاه در عهد خواجه شمس‌الدین علی، سربداران سپاهی 18 هزار نفری داشتند. (27) خواجه نه‌تنها با کمک این سپاه، دشمنان داخلی را سرکوب نمود، بلکه به‌خاطر وجود این سپاه منظم و بزرگ بود که طغاتیمور فکر حمله به خراسان و قلمرو سربداران را از سر دور کرده و تسلط خواجه شمس‌الدین علی را، بر ولایاتی که به‌تصرّف خواجه مسعود بوده، پذیرفت. (28) به‌طورکلی، به‌واسطه این قشون بزرگ و منظم و باانگیزه بود که خواجه شمس‌الدین علی، توانایی تثبیت مرزهای سیاسی سربداران را پیدا کرد. به‌گفته میرخواند، امیر ارغون‌شاه در ابیورد و ملک معزالدین حسین در هرات از قدرت خواجه شمس‌الدین علی در هراس بودند و حتی امیر ارغون‌شاه که از دفع شورش امیرعلی رمضان عاجز بود، از وی کمک خواست و خواجه با لشکرکشی به قلعه طوس و محاصره آن، تا آستانه فتح و پیروزی پیش رفت که ناگاه با شنیدن خبر پیش‌روی ملک معزالدین حسین به فراه جرد، ناچار به بازگشت شد و توانست ملک حسین را نیز وادار به بازگشت به هرات نماید. (29) تعداد قشون سربداران در زمان حکومت یحیی کرابی به بیست و دو هزار نفر افزایش پیدا کرد. (30) ج) ضرب سکه سکه‌های خراسان از سال 736 ق تا 745 ق مربوط به اواخر ایلخانان است و متأخرترین سکه‌های سربداران که شناخته شده، در سال 748 ق بوده است. البته این واقعیت‌ها روابط سربداران را با دیگران، یعنی قدرت‌های رقیب در خراسان نیز روشن می‌سازد. (31) جدیدترین سکه‌های سربداری که در سال 748 ق در سبزوار و اسفراین ضرب شده است، هیچ ایلخانی را به‌رسمیت نشناخته است. این سکه‌ها نشان می‌دهد که پس از یک دوره ضعف و تسلیم به طغای تیمور، حدود سال 746 ق قدرت سربداران به آن درجه رسیده است که مستقل از طغای تیمور شده‌اند. (32) اگرچه اسناد این سکه‌ها، به‌خاطر بی‌نام و نشانی‌شان بایستی از طریق حدس و گمان باشد، ولی تشخیص آن زیاد هم مشکل نیست. تنها حکمران سربداری که بایستی در سال 748 ق حکومت کرده باشد و فعالیت‌ها و شخصیت او به‌طور متقاعدکننده‌ای مبین این نوآوری است، شمس‌الدین علی است. (33) پس از آنکه خواجه شمس‌الدین علی، رسم برات نوشتن برای پرداخت مستمری قشون را به‌دلیل تبعات منفی آن ملغی کرد، جهت پرداخت حقوق سربازان اقدام به ضرب سکه نمود؛ (34) چرا که اصلاح تشکیلات مالیاتی، پرداخت حقوق منظم به قشون و ایجاد پروژه‌های ساختمانی، مستلزم پول نقد و به‌تبع آن ضرب سکه بود. (35) خواجه علی مؤید، نیز در زمان حکومت خود، اقدام به ضرب سکه نموده (36) و اسماء دوازده امام(علیهم السلام) را بر وجوه دنانیر ثبت و حک کرد. (37) د) شهرسازی روشن است، شهرسازی و ایجاد آبادانی در رونق و افزایش قدرت اقتصادی که از عوامل گسترش تمدن است، تأثیر بسزایی دارد. ازاین‌روست که می‌توان اقدامات عمرانی سربداران در بازسازی و توسعه شهرهای خراسان را از عوامل گسترش و پیشرفت تمدن در این منطقه دانست. به‌ویژه اینکه توجه ویژه این دولت به شهرهای شیعه‌نشین سبب گسترش تشیع نیز شد. 1. بیهق (سبزوار) سربداران بنابر ملاحظاتی چون ترویج و تقویت تشیع، سبزوار را که از سده‌های نخستین اسلامی، از مراکز حضور پرشور شیعیان بود، پایتخت حکومت خود قرار دادند (38) و در جهت آبادانی هرچه بیشتر آن کوشش نمودند. ازجمله اقداماتی که سربداران در زمینه عمران و آبادانی شهر سبزوار انجام دادند، ساختن انباری برای کالاهای تولیدی در عهد خواجه شمس‌الدین علی بود. استحکام و وسعت این انبار تا به جایی بوده است که شتران برای بارگیری و یا تخلیه بارهای سنگین خود، بر روی سقف آن می‌رفته‌اند. (39) این اقدام علاوه بر آنکه به ایجاد اشتغال کمک می‌کرد و آثار سوء بیکاری و بزه‌های ناشی از آن را می‌کاست، در راستای افزایش تولید و حمایت از تولیدکنندگان جامعه نیز بسیار مفید، و موجب کاهش فقر و تولید ثروت بوده است. وی همچنین دستور تعمیر مسجد جامع سبزوار را داد و در بازسازی مسجد، چنان ساختمان مرتفع و بلندی ساخت که ابن‌یمین با دیدن آن شگفت‌زده شده و قصیده‌ای را در تعریف بنای مسجد سرود. (40) حوض و پایابی (41) نیز در میان مسجد جامع سبزوار ساخت. (42) 2. نیشابور اسفزاری در گزارش خود از حمله ملک غیاث‌الدین پیر علی به نیشابور، خبر از ویرانی باغات، تخریب عمارات و ساختمان‌ها، پر کردن انهار و قنات‌ها و قطع درختان در شهر نیشابور می‌دهد. (43) پرواضح است این ویرانگری‌ها که از حملات حاکمان سنی‌مذهب به نیشابور گزارش شده، می‌تواند قرینه‌ای باشد حاکی از وجود آبادانی و اقدامات عمرانی حکومت سربداران شیعی در این شهر. 3. طوس با توجه به اینکه سربداران معتقد به مذهب تشیع اثناعشری بودند، شهر طوس و مشهد مقدس برای آنها در بعد اعتقادی دارای اهمیت بود. یحیی کرابی (کراوی) طوس را از تصرف جانی قربانی و امیر علی رمضان بیرون آورد و به بازسازی و تعمیر خرابی‌هایی مشغول شد که لشکر جانی قربانی در آنجا به‌وجود آورده بودند و قنوات ولایت طوس و مشهد را جاری ساخت. (44) این ناحیه، مرکز آغاز برخی تحرکات داخلی شخصیت‌های مذهبی سربدار نیز بود، همچنان‌که شیخ حسن جوری نیز در آغاز تصرفات امیر مسعود سربدار در نیشابور و سال‌های اول قیام سربداران، در مشهد مقدس به طاعت و عبادت و ارشاد خلایق مشغول بود (45) و یا مانند شورش مهم درویش عزیز، علیه پهلوان حسن دامغانی که ابتدا وی در مشهد مقدس به طاعت و عبادت مشغول گشته و پس از آنکه خلق کثیری گرد او جمع شدند، به یاری آنها خروج نموده و قلعه طوس را تصرف کرد. (46) نتیجه اگرچه در رفتار و عملکرد حکمرانان سربداری نقاط منفی، زشت و سیاهی همچون رقابت‌های سیاسی، نیز وجود دارد که در تضعیف و ازهم پاشیدگی حکومت و انقلاب شیعی سربداران بی‌تأثیر نبود، اما با بررسی مجموع عملکرد و سیاست‌های این دولت شیعی و در قضاوتی منصفانه، می‌توان مدعی شد که این دولت نقش بسزایی در گسترش مذهب تشیع در ایران، به‌ویژه در خراسان و سرزمین‌های مجاور آن داشته است و حتی آوازه مکتب و ایدئولوژی آنها تا سرزمین‌های دورتر چون آفریقا نیز رسیده است. عمق نفوذ تفکر مذهبی سربداری و ترویج آن در ایران به‌حدی بود که سبب قیام‌های متعددی همزمان با دولت سربداران و یا در سال‌های بعد از فروپاشی آن در ایران شد که قیام شاه اسماعیل صفوی و تشکیل دولت فراگیر شیعی در ایران را می‌توان از نتایج آن شمرد و حتی شاید بتوان انقلاب اسلامی معاصر را نیز در برخی جهات تأثیر پذیرفته از تفکر بیگانه‌ستیزی سربداران دانست. بعضی از ویژگیهای دولت سربداران در ابعاد اعتقادی مانند احیای آموزه‌های شیعی، ابعاد سیاسی و اجتماعی مانند رفتار مناسب حاکمان با مردمان و حمایت از قیام‌های همسوی دیگر، ابعاد اقتصادی مانند انجام اصلاحات مالی و اقدامات عمرانی و ایجاد تشکیلات منظم اداری و نظامی، ابعاد علمی و فرهنگی مانند توجه به علمای شیعی و شاعران و نگارش کتاب، در ترویج تشیع و گسترش فرهنگ و تمدن مؤثر بوده است. البته برخی از عواملی که در گسترش تشیع شمرده شده‌اند در گسترش فرهنگ و تمدن نیز تأثیرگذار بوده است، مانند توجه و عنایت ویژه به طبقه علما و دانشمندان و فرهیختگان جامعه. پی نوشت: 1. چه گویم گردش گردون دون را که خس را بر سر اوج آسمان برد جوانمردان و آدم زادگان را ز بهر نانشان آب از رخان برد کسان را داد مال و جاه و دنیا که تنگ آید مرا خود نامشان برد (ابن‌یمین، دیوان ابن‌یمین، ص 378، غزل 263، ابیات شماره 7845) 2. آژند، قیام سربداران، ص 29. 3. مستوفی، تاریخ گزیده، ص 369؛ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج 13، ص 272. 4. آژند، قیام سربداران، ص 32. 5. ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج 13، ص 91 ـ 86. 6. آژند، قیام سربداران، ص 64. 7. امیر مسعود، در میان نوکران و اصحاب، خود را همچو یکی از ایشان می‌داشت و در تصرف اموال، خود را بر دیگران تفضیل نمی‌نهاد و با خلق، طریقه صلاح و سداد و راستی می‌برزید، نوکران به جان از او بازنمی‌ماندند. (آملی، تاریخ رویان، ص 182) 8. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج 2، ص 338. 9. آژند، قیام سربداران، ص 66. 10. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4516. 11. خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ج 3، ص 363. 12. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4515. 13. همان، ص 4516. 14. همان. 15. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 282. 16. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4516. 17. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج 2، ص 338. 18. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4516. 19. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج 2، ص 338. 20. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 282. 21. جیبه به‌معنای زره است. جیبه‌خانه، غور‌خانه، زراد‌خانه و جبا‌خانه، نام کارگاه ساخت زره بوده است. 22. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 282. 23. آژند، قیام سربداران، ص 69. 24. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 287. 25. آژند، قیام سربداران، ص 64. 26. پطروشفسکی، نهضت سربداران خراسان، ص 99. 27. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 282. 28. همان. 29. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4516. 30. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 283. 31. اسمیت، خروج و عروج سربداران، ص 70. 32. همان، ص 75. 33. همان، ص 76. 34. همان، ص 157. 35. همان، ص 77. 36. زمچی اسفزاری، روضات الجنات، ج 2، ص 29. 37. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4524. 38. خضری، تشیع در تاریخ، ص 356. 39. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 282. 40. ابن‌یمین، دیوان اشعار ابن‌یمین، ص 31 ـ 30، ابیات 535 ـ 505: حبّذا اطاقی که جفت این رواق اخضرست وز بلندی مر زمین را آسمانی دیگرست منتهای اوج او را کس نداند تا کجاست این‌قدر دانند کز ایوان کیوان برترست طارم نیلوفری زیر و زبر از رشک اوست گرچه از روی معالی بر جهانی دیگرست تا موذّن بر سر ایوان او باشد بپای قامتش زآسیب چرخ چنبری چون چنبرست بر فراز او نمی‌یارد پریدن جبرئیل گاه پروازش اگرچه عرش در زیر پرست 41. به حواشی کم عمق حوض گفته می‌شود که برای دسترسی آسان‌تر به آب حوض است. 42. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 282. 43. زمچی اسفزاری، روضات الجنات، ج 2، ص 31. 44. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 283. 45. میرخواند، روضه الصفا، ج 5، ص 4498 و 4505. 46. همان، ص 4521؛ دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء، ص 285. سید روح‌الله پرهیزکاری: دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه معارف اسلامی. فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 13 انتهای متن/
http://fna.ir/O4QZV8
94/10/13 - 05:47
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 21]
-
گوناگون
پربازدیدترینها