نوروز در تاريخ اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: نوروز در تاريخ اسلام

بر‌آمد باد صبح و بوي نوروز

بكام دوستان و بخت پيروز

مبارك بادت اين سال و همه سال

همايون بادت اين روز و همه روز

بطور كلي آداب و سنتي كه در ميان هر قوم و ملتي رسم شده و رواج پيدا كرده است داراي فلسفه يا فلسفه‌هايي است كه از افكار دانشمندان آن ملت تراوش كرده است،‌عيد نوروز يكي از جشنها و سنتهاي باستاني ايراني است كه همه ما ايرانيان از دير باز با آن و آداب و رسومش آشنايي كامل داريم و از روزها قبل انتظار فرارسيدن آن را كه همراه گلهاي بهاري و اعتدال هواست مي‌كشيم و بطور كلي رستاخيز عظيمي در همه موجودات و كائنات به چشم مي‌خورد و به هر طرف نگاه كنيم نمايشگاهي از بدايع و ظرائف و شاهكارهاي طبيعت و مرغان خوش‌الحان در چمنزارهاي سبر سبز جلو خود مجسم مي‌بينيم. اما اجازه دهيد اين بار با مراجعه به تاريخ ارتباط نوروز را با عالم اسلام و ملتهاي عرب مورد بررسي قرار دهيم. طبق مدارك و شواهدي كه موجود است عيد نوروز از ديرباز در ميان عرب هم رواج داشته و كلمه نوروز را معرف ساخته و نيروز ناميده‌اند و مراسم آن را هم همه ساله انجام مي‌داده‌اند و حلوايي را مخصوص نوروز درست مي‌كردند، كما اينكه در كوفه پدرابوحنيفه كه امام مذهب اهل سنت است موقعي كه تازه از مجوسيت بدين مقدس اسلام مشرف شده بود حلواي سمنو درست كرده و به حضور حضرت اميرمومنان علي عليه‌السلام تقديم مي‌دارد و چون حضرت مي‌پرسند اين چيست؟ عرض مي‌كند حلواي نيروز است و آنگاه حضرت به عنوان شوخي و مزاح مي‌فرمايند «نيروز ناكل يوم» يعني هر روز اين نيروز را بر ما تجديد كنيد. و در دوره اسلامي و زمان خلفا و مخصوصاً در دوره عباسيان اهميت بيشتري داشته است،‌ظهور آزادمردي چون ابومسلم خراساني و پديد آمدن طاهريان و قدرت و نفوذ فوق‌العاده برمكيان در دستگاه خلافت عباسيان موجب مي‌شد كه مراسم ملي ايرانيان و از جمله عيد نوروز در ميان ملتهاي عرب رونق و جلوه بيشتري بنمايد، چون بني‌العباس به خلافت رسيدند خلافت خود را مرهون زحمات و فداكاريهاي ايرانيان مي‌دانستند و به راهنمايي ايرانيان همه آداب و رسوم دربار ساسانيان را در دستگاه خلافت خود پذيرفتند كه از آن جمله جشن نوروز بود. نوروز كه جشن خاص ايرانيان بود چون به‌دستياري ايرانيان در دربار خلافت بغداد معمول شده بود از آنجا در همه كشورهاي اسلامي و قلمرو خلفا انتشار يافت و در دورترين نواحي اسلام و از جمله در هندوستان و شام و مصر و الجزاير و اندلس يكي از جشن‌هاي معمول شد مراسم خاص نوروز در مصر هم رواج داشته و ابتداي اعتدال هوا و روز اول بهار را جشن مي‌گرفتند و مخصوصاً خلفاء فاطميين جشنهاي عظيمي ترتيب مي‌داده‌اند و بعداً‌ آن را عيد النيروز خوانده‌اند.

مقريزي مورخ معروف مصري مي‌نويسد: از جمله مراسمي كه در مصر بوده است نوروز بوده كه بمناسبت آن بازارها را تعطيل مي‌نمودند و براي خانواده‌هايي كه در دستگاه‌هاي دولتي بودند، لباس و پول و ساير احتياجات نيروز توزيع و تقسيم مي‌شد، و در سال 363 هجري معزالدين خليفه مصر آتش افروختن و آب ريختن در نوروز را منع كرد و در سال 592 دوباره اجازه دادند مراسم نوروزي اجراء شود. اما در دربار خلفاء عباسي كه همان آيين و شكوه و جلال دربار ساسانيان را از ايرانيان ياد گرفته بودند مراسم نوروز و مهرگان بطور كامل اجراء مي‌گشت و حتي خلفاء در اصلاح تقويم و تعديل نوروز كه به واسطه حساب نكردن كبيسه‌ها از موقع حقيقي خود پيش و پس مي‌شد اقدام كردند .

چنانكه در سال 243 هجري در زمان متوكل چون نوروز 77 روز عقب افتاده بود، متوكل از زردشت بسر آذرخره موبد موبدان پارس كه در زمان خلافت معتصم براي اداي شهادت عليه افشين به سامرا آمده بود و پس از تشرف به‌دين مقدس اسلام متوكلي نام گرفته و در كليه مسائل تاريخي و نجومي مربوط به عهد ساساني، كارشناس دستگاه خلافت محسوب مي‌شد، كيفيت تغيير نوروز و افتتاح سال خراجي را پرسيد كه ضمن سخن از زمان هشام‌بن عبدالملك و هارون‌الرشيد درباره نوروز، متوكل درصدد برآمد كه در نوروز تغييراتي بدهد تا موقع براي افتتاح سال خراجي مناسب باشد، كه بختري شاعر معروف ضمن قصيده‌اي متوكل را مدح نموده و جريان كبيسه نوروز را به وسيله او شرح مي‌دهد.

قبل از آنكه كبيسه را اصلاح كند متوكل كشته شد و اين موضوع تا روزگار معتضد باالله خليفه ديگر عباسي بماند و معتضد كه عقيده و توجه خاصي به نوروز داشت در سال 284 هجري، سال پارسي را كبيسه كرد، يعني محل نوروز را با يازدهم حزيران ماه رومي تطبيق داد تا كبيسه سالهاي رومي، بالتبع شامل نوروز پارسي و سال پارسي هم بشود و آن را نوروز معتضدي خواند.

نويسندگاني هم كه به زبان عربي چيز نوشته‌اند به فضائل نوروز پرداخته و به زبان عربي كتاب‌هاي مستقلي درباره نوروز و مهرگان و ديگر جشنهاي ايران نوشته‌اند كه از جمله عبدالله‌بن مقفع و كسروي و حمزه اصفهاني و صاحب بن عباد و ابن سينا را مي‌توان نام برد.

طبري در تاريخ خود نوشته است روز چهارشنبه سه شب از جمادلي‌الاولي گذشته و مطابق با شب يازدهم حزيران ابتدا منادي از طرف خليفه در بازارهاي بغداد ندا داد كه در شب نوروز آتش نيفروزند و آب بر يكديگر نريزند زيرا تا دوره‌هاي نخستين اسلامي يكي از مراسم نوروز آب ريختن بر يكديگر بوده است و شايد هم پاشيدن گلاب امروز نشانه همان باشد، ولي در هنگام غروب محتسب بغداد يعني همان كسي كه متصدي امور شرعي و اداره شهر است، از بالاي بام خانه‌اي ندا سر مي‌دهد كه اميرالمومنين،‌ خليفه،‌ مردم را در افروختن آتش و ريختن آب آزاد گردانيده است،‌ و سپس عموم مردم اين كار را با افراط و بيش از حد انجام مي‌دهند و حتي بر محتسبان بغداد هم آب فرو مي‌ريزند.

صولي مورخ معروف و دانشمند نامي ايراني در كتاب ادب الكتاب مي‌نويسد در زمان معاويه ارمغانهاي نوروز و مهرگان كه از ايران براي او مي‌فرستادند پنجاه ميليون درهم بود و در زمان ابن زبير 20 ميليون درهم شد، خليفه دوم چيزي از اين بابت قبول نكرد، و اولين، كسي كه اين ارمغانها را پذيرفت وليدبن عقبه بود و بعد از او سعيدبن عاص، اما مردم به عثمان شكايت كردند و او به وي نوشت و از اين كار منعش كرد، در زمان عمربن عبدالعزيز ارمغانهاي نوروز به 60 ميليون در هم رسيد كه چون سهم ديگران را نيز مي‌دادند به خود عمربن عبدالعزيز 10 ميليون رسيد.

حجاج‌بن يوسف هداياي نوروز را معمول ساخت و عمربن‌عبدالعزيز پس از مدتي اين رسم را از ميان برد ولي دوباره در زمان سفاح خليفه عباسي معمول گشت.

و همچنانكه بيشتر شعراء فارسي زبان درباره نوروز و بهار اشعاري سروده‌اند، شعراء عربي زبان هم در وصف نوروز اشعاري سروده‌اند.

خوشبختانه در مذهب شيعه هم نوروز داراي عنواني خاص و در كتب مذهبي شيعه فصل مخصوص در باب نوروز هست و احاديثي در فضيلت نوروز روايت كرده‌اند و بطور كلي پيشوايان اسلام و مخصوصاً پيشوايان شيعه نوروز را تاييد و تجليل مي‌نمايند زيرا روز ميلاد با سعادت حضرت ختمي مرتبت، پيامبر اسلام صلي‌الله عليه و آله وسلم و روز طلوع دعوت به اسلام، يعني بعثت آن حضرت و نيز واقعه غدير خم و روز آغاز خلافت مولي‌الموالي اميرمومنان علي‌عليه‌السلام با روز نوروز مصادف بوده‌اند و اين از برخوردهاي جالب و شيرين تاريخ است، زيرا روز غدير خم كه به سال دهم هجرت اتفاق افتاده است مطابق 29 حوت و روز چهارم از خمسه مسترقه و دو روز به عيد نوروز مانده به وقوع پيوسته است، و اگر آغاز خلافت آن حضرت جلوس رسمي ايشان به مسند خلافت در شمار آيد به تحقيق با روز اول فروردين و نوروز مصادف بوده است. يعقوبي مورخ مشهور، در تاريخ خود به نقل از منجم مشهور عرب‌ ماشاءالله مصري مي‌نويسد كه ولادت پيغمبر اسلام در روزي كه آفتاب در اول برج حمل بوده است اتفاق افتاده كه با روز اول فروردين و نوروز تطبيق مي‌نمايد و ميلاد آن حضرت در سال 580 ميلادي و عام‌الفيل و در روز هفدهم ربيع‌الاول بود.

مرحوم مجلسي به نقل از ابومعشر مي‌نويسد كه طالع آن حضرت در روزي كه آفتاب در حمل بوده كه همان با نوروز تطبيق مي‌كند در خانه خود متولد شد . بعداً آن خانه را به عقيل‌بن ابيطالب بخشيد كه بعدها در زمان هارون‌الرشيد آن خانه را مسجد نمودند. كه بنابراين بايد اين عيد را عيد‌العالمين و عيد همه مسلمانان و جهانيان ناميد چون پيغمبر اسلام رحمـة‌العالمين و براي همه مردم جهان منشاء خير و بركت بوده است. طبق نوشته مرحوم شهرستاني حضرت امام صادق عليه‌السلام فرموده است «عيد ضيعته‌العرب و اجبته الفرس» يعني عيد نوروز عيدي است كه عربها آن را ضايع و ايرانيان آن را زنده نگاه داشته‌اند.

حتي در همه كتب ادعيه در باب نوروز مطالبي وارد است كه از جمله محدث دانشمند،‌مرحوم حاج شيخ عباس قمي در مفاتيح‌الجنان خود در اين باب مي‌نويسد كه حضرت صادق عليه‌السلام به شخصي به نام معلي بن خنيس تعليم فرموده است كه چون روز نوروز شد خود را بشوي و پاكيزه‌ترين جامه‌هاي خود را بپوش و به بهترين بوهاي خوش خود را خوشبو گردان،‌و پس از اعمال نوروز و بعد از نماز مخصوص آن، سر به سجده شكر برده و دعايي را به خوان.

همين مولف در كتاب ديگر خود به نام منتهي‌الامال مي‌نويسد: در روز بيست و هفتم رجب كه با روز نوروز مطابق بوده است پيغمبر اسلام به سن چهل سالگي به رسالت مبعوث شد و اين قول تاييد مي‌كند كه ميلاد مسعود آن حضرت مصادف با نوروز بوده است. زيرا به طور دقيق آن حضرت پس از سن 40 سالگي به رسالت مبعوث گشته است.

ناگفته نماند كه كلمه ربيع در لغت عربي هم به معناي بهار است و هم نام ماهي است از ماهها، چه شيوا سروده است آن شاعر عرب كه وجود مبارك پيغمبر اسلام را در رحمت و بركت به بهار تشبيه كرده چون آن حضرت در ماه ربيع‌الاول و در فصل بهار متولد گشته، مي‌گويد:

ربيع في ربيع في ربيع يعني وجودي كه مانند بهار پرخير و بركت است و در فصل ربيع و ماه ربيع به دنيا آمده است.

در پايان به همه خوانندگان گرامي روزنامه اطلاعات، فرارسيدن نوروز باستاني را كه از اعياد بزرگ ملي است و از نظر مذهبي هم پر ارج و با اهميت است تبريك و تهنيت عرض نموده و توفيق همگي را در راه بزرگداشت روزهاي تاريخي و ملي خود در سايه تعليمات عاليه اسلامي و راهنمايي‌هاي پيشوايان مقدس مذهبي و سلامت و سعادت و نيكبختي همگي را در آستانه سال نو،‌از درگاه خداوندگار بزرگ مسئلت مي‌نمايم.

*معلم دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه مشهد

شنبه|ا|27|ا|اسفند|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 342]