آنچه درباره سرود اي‌ايران مي‌خواهيد بدانيد

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: آنچه درباره سرود اي‌ايران مي‌خواهيد بدانيد
موسيقي > ديدگاه - همشهرِي‌آنلاين-سيد ابوالحسن مختاباد:
سرود اي ايران شناخته‌شده ترين و شايد معروفترين سرودي باشد كه ايرانيان آن را به ياد دارند و روز و شبي نيست كه در جايي ملودي‌آن زمزمه نشود و بر گوش‌ها ننشيند.

اگر چه براي هنرمند تمامي آثارش جلوه و جلايي يكسان دارند، اما تلالو و خيرگي برخي‌ از‌ آثار چنان است كه در تاثيرگذاري و شهرت و اعتبار آنها كمتر كسي مي‌تواند ترديد كند.سرود«اي ايران» خالقي كه بيش از 65 سال از تصنيف و نخستين اجراي آن مي‌گذرد، از جمله اين آثار است كه هر روز كه از عمر آن مي‌گذرد همانند فولادي كه صيقل بيشتري خورده و درخشندگي و شفافيت بيشتري پيدا‌ كند،خورشيد‌وار بر تارك آثار موسيقايي تاريخ موسيقي ايران نشسته است.

اين سرود به دليل ساختار محكم شعري و آهنگ روان و به يادماندني هزاران بار از سوي اركستر‌هاي مختلف سنتي و كلاسيك نواخته شد و از جمله آثاري است كه مخاطبان و مردم علاقه‌مند به موسيقي آن را در زمره درخواست‌هاي خود از گروه‌ها و اركستر‌ها قرار مي‌دهند تا برايشان به عنوان قطعه پاياني بنوازند.

اين سرود را روي شعري از زنده‌ياد حسين گل گلاب، زنده‌ياد روح‌الله خالقي ساخت و مرحوم بنان هم خواننده آن بود.
سرود اي ايران در ۲۷ مهر سال ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامي دانشكده افسري فعلي و در حضور جمعي از چهره هاي فعال موسيقي ايران متولد شد. اين سرود در همان مجلس به دليل ساختار محكم و شعر انقلابي‌اش و همذات‌پنداري حاضران با وقايع روز سه بار تكرار شد و هر بار شور و هيجاني را در جمع به وجود آورد.

«همين تاثيرگذاري سبب شد تا وزير فرهنگ هئيت نوازندگان را به مركز پخش صدا فرستاد تا صفحه‌اي از آن ضبط وهمه روزه از راديو پخش شود.»( خالقي؛1381،جلد سوم،ص 92)

خالقي 12 سال بعد درباره آن رخداد اين چنين مي‌نويسد:«چه قبل و چه بعد از آن سرودهاي ديگري هم ساخته‌ام، ولي هيچ كدام آن اثر را نداشته است.» و سپس دليل تولد چنين سرودي را اين گونه توضيح مي‌دهد:«موقع براي پيدايش چنين سرودي مناسب بوده است و سرود و آهنگي مطبوع واقع مي‌شود كه در موقع مناسب و با شرايط موافق از طبع جاري شود كه اين شرايط در موقع ساختن آهنگ و گفتن شعر سرود اي‌ايران كاملا جمع بوده است»(همان،ص 92)

شرايطي كه خالقي از آن سخن مي‌گويد چه بود؟ خود خالقي شرايط را اين گونه توصيف مي‌كند:«قشون خارجي در كوچه‌ها با كبر ونخوت مي‌گذشتند.آزادي و استقلال واقعي از دست رفته‌بود. سربازان آمريكايي در خيابان‌ها از زور مستي و خوشي تلو تلو مي‌خوردند. ملت فقير و ناتوان ايران از مشاهده‌ي اين احوال انگشت تحير به لب گرفته بودند و مردم متمدن غرب را با حيرت مي‌نگريستند. نوكران اجنبي پرست هم به نام وكيل و وزير بر اين صحنه مي‌خنديدند و خم به ابرو نمي‌آوردند و كام خود را شيرين مي‌ساختند»(همان،ص 93)

دكتر ساسان سپنتا در پانوشت جلد سوم كتاب سرگذشت موسيقي ايران به نقل از حسين گل‌گلاب، سراينده شعر اين سرود هم تقريبا همان تصويري را پيش چشم خواننده مي‌نهد كه خالقي در كتابش نوشته بود و اين يگانگي بين آهنگساز و شاعر در محتواي يك اثر خود مي‌تواند يكي از دلايل توفيق كم نظير اين سرود باشد. سپنتا به نقل از گل‍‌گلاب مي‌نويسد:«هنگامي كه سربازان روسي ، انگليسي و آمريكايي ايران را اشغال كرده بودند(جنگ بين‌الملل دوم) در سال 1323 يك روز از خيابان هدايت(در سعدي شمالي)رد مي‌شده است و ملاحظه مي‌كند كه يك سرباز آمريكايي مشغول كتك زدن يك بقال ايراني است. دكتر گل گلاب خيلي عصباني و ناراحت مي‌شود.

انجمن موسيقي ملي در همان خيابان هدايت(محله ولي‌آباد) بود كه گل‌گلاب هم به قصد رفتن به آن‌جا از خيابان رد مي‌شود. او مي‌گويد:«وقتي به انجمن رسيدم، خالقي مرا ديد و گفت:چرا ناراحتي؟ قضيه كتك خوردن بقال را از سرباز آمريكايي بازگو كردم. خالقي هم خيلي متاثر شد. اين انگيزه‌اي شد كه آهنگي بسازد و من شعرش را تهيه كنم.حاصل‌آن همكاري ، سرود اي ايران اي مرز پرگهر است كه در تقويت روحيه‌ي ايرانيان در آن دوران تاثر انگيز خيلي لازم بود»(همان ،ص 92)

خالقي البته چندي بعد و تحت تاثير همين سرود و با شعري از گل‌گلاب سرودي به نام آذربايجان ساخت كه تحت تاثير اشغال آن منطقه توسط قشون روسيه شوروي بارها اجرا شد.

گل‌گلاب كه استعداد و نبوغي شگفت‌انگيز داشت و تقريبا از معدود افرادي بود كه در عمده علوم دست و تبحر داشت، به دليل شخصيت و منش ادبي و فرهنگي و دانش وسيع بر خالقي هم تاثير رواني داشت، به اين معنا كه خالقي هم از او به نيكي ياد مي‌كند. خالقي البته اين توصيف را در زماني مي‌آورد كه گل‌گلاب به عنوان شاعر و ترانه‌سرا با استادش وزيري به همكاري مي‌پردازد.«كلام شيوا و الفاظ روان ساده‌ي بي‌تكلف خوش آهنگ او بود كه مشوق وزيري در آهنگسازي شد. برخلاف ساير شعرا كه شعر گفتن روي آهنگ برايشان مشكل بود، گل گلاب چون به موسيقي وارد بود و نت هم مي‌دانست،‌نت آهنگ‌هايي را كه كلنل مي‌ساخت، مي‌گرفت و كلمات را چنان بجا وصحيح به نظم مي‌آورد كه مختصر ايرادي هم نداشت و تنها كلنل نبود كه مفتون اوشد. كيست كه آن قيافه خندان آرام ساده‌ي بي‌تظاهر و آن اخلاق عالي را در مرد بزرگي چو استاد گل‌گلاب ببيند ومجذوب و مفتون چنين شخصيت ممتازي كه به ندرت در بين مردم خاكي ظهور مي‌كند، نگردد! اگر دانشگاه ما استاداني امثال او زياد داشت، كه تنها به كار خود مشغول باشند وعمر خود را به مطالعه و زحمت بگذرانند و هرگز سوداي وكالت و تجارت و رياست و وزارت كه دون مقام استادي است در سر نپرورند، فرهنگ ما را اكنون مقامي بس بزرگ و والا بود»(خالقي،1381،جلد دوم،ص 96)

ويژگي شعر اي ايران آن است كه واژگان آن تنها از زبان فارسي انتخاب شده است و واژگان بيگانه در آن راه نيافته است و علاوه بر‌آن شاعر سعي كرده‌است به دور از گرايش‌هاي جناحي و قومي و مذهبي تمامي مشتركات مردم ايران را در اين شعر جاي دهد. مشتركاتي كه هم مليت و عرق و جنم ملي در آن بروز و ظهور دارد و هم مذهب و گرايشات اخلاقي ديني.

جالب توجه اين كه خالقي كه در جلد دوم سرگذشت موسيقي اشعار كامل بسياري از كارهاي استادش، علينقي وزيري را در لابلاي كتاب گنجانده و تحليل كرده است،‌درباره اين اثر كه خود آن را تاثيرگذارترين سرودش مي‌نامد و بعدها و گذشت زمان هم اين گفته‌اش را در زمان حياتش بر او و اهل موسيقي ثابت كرد،كمتر سخن گفته است و حتي در كتابش تنها به آوردن همان بيت نخست اين سرود اكتفا كرد.

سرود اي ايران در فضايي حماسي و در آواز دشتي ساخته شده است. گفته مي‌شود ملودي اصلي و پايه‌اي كار از برخي نغمه‌هاي موسيقي بختياري كه از فضايي حماسي برخوردار است، گرفته شده است. اگر چه به نظر مي‌رسد اصل ملودي از تعزيه‌ حرّ اخذ شده باشد كه محمد ملك مسعودي در آلبومي مشترك به آهنگسازي محمدعلي كياني‌نژاد آن را اجرا كرده است.

استاد زنده‌ياد عنايت‌الله شهيدي كه كتابش(تعزيه و تعزيه شناسي در ايران) جايزه كتاب سال يونسكو را از‌آن او كرد، در گفت‌وگويي كه نگارنده با وي داشت، درباره ريتم تعزيه حرّ كه بعدها دستخوش چپاول برخي آهنگسازان پاپ در سال‌هاي قبل انقلاب شد به همين ابياتي اشاره كرده است كه آقاي كياني‌نژاد در گفت وگو با هوشنگ ساماني، روزنامه‌نگار به آن اشاره كرده بود.(ساماني،سايت موسيقي‌ما)

آمد و ميدان حر دلاور
با خود و نيزه و خنجر...
با پرداخت و تنظيم حرفه‌اي زنده ياد خالقي اين سرود در اجراي نخست به صورت كرخوانده شد، اما ساختار محكم شعر و موسيقي آن سبب شد تا در اجراهاي بعدي از غلامحسين بنان به عنوان تك‌خوان كار بهره گرفته شود.در دهه‌هاي بعد خوانندگان مطرحي چون اسفنديار قره‌باغي آن را به صورت تكخواني اجرا كردند.

اگرچه نام بنان در موسيقي آوازي ايران شهرتي افسانه‌اي دارد، اما بسياري از كارشناسان موسيقي اجراي اسفنديار قره‌باغي را بهترين اجراي تكخوان از اين سرود مي‌دانند. اين اجرا با رهبري و تنظيم فرهاد فخرالديني در سال 1350 خوانده شد. قره‌باغي از صدايي پر و استوار برخوردار بود و بسياري از سرودهاي حماسي حاصل صداي وي است.فخرالديني بعد از به دست گرفتن اركستر ملي ايران اين سرود را به عنوان بيت‌الغزل اجراهاي اركستر ملي انتخاب كرد، به نحوي كه در پايان هر اجراي اين اركستر، سرود اي ايران هم به همراه تماشاگران با اجراي اركستر و خوانندگانش نواخته و خوانده مي‌شد.

پاي اين سرود به سينما هم كشيده شد. در سالهاي پاياني دهه شصت ناصر تقوايي فيلمساز صاحب نام ايراني از زنده ياد حسين سرشار، خواننده صاحب نام موسيقي كلاسيك و اپرا، خواست نقش معلم سرودي را بر عهده بگيرد كه به دانش آموزان سرود اي ايران را آموزش مي‌دهد. خانه سينما نيز بر اساس اين سرود و با دعوت از مرحوم بابك بيات و گروهي از هنرپيشگان شاخص مرد و زن ،سرود را به صورت نمـآهنگ ساخت، با اين تفاوت كه در هر بخش اين سرود سعي كرد نغمه گوشه‌اي از خاك ايران را با آن بيامزد كه كار را هم شنيدني و هم ديدني كرده است و سرود اي ايران در اين تنظيم به نوعي ترجيع‌بندي است كه بقيه موسيقي‌ها را به هم وصل مي‌كند.

درباره اين سرود هومن ظريف،منتقد و روزنامه‌نگار حوزه فرهنگ و هنر،فيلمي مستند ساخت كه با حضور برخي از اعضاي خانواده مرحوم گل‌گلاب و گروهي از اهل هنر و فرهنگ در خانه هنرمندان به نمايش در‌آمد. اين فيلم در دو زمان 50 و 74 دقيقه‌اي تدوين و آماده‌سازي شد.

more نمايش ايران مرز پرگهر و زندگي گل‌گلاب

بعدها اطلاعات تاريخي دقيق‌تري از چگونگي ساخت سرود اي‌ايران به دست آمد و حتي زنده‌ياد منوچهر معين افشار(از دست‌اندركاران راديو) در مقاله‌اي در نشريه هدهد آورده است كه اين سرود به دليل ماهيتي كه داشت بعد از كودتا از فهرست سرود ملي حذف و سرود شاهنشاهي جاي آن را گرفت. او در يادداشت -مقاله خود كه اطلاعات مناسبي از خود مرحوم خالقي را درباره اين سرود آورده بر اين نكته تاكيد مي‌كند كه اجراي اين سرود به مذاق درباريان هم چندان خوش نمي‌آمد(معين‌افشار،هدهد،1359،صص 48-50)

درسالهاي اوليه پس از انقلاب اين سرود براي مدت كوتاهي به عنوان سرود ملي از راديو و تلويزيون پخش مي‌شد، ‌اما با سيطره گرايش‌هاي ضد ملي‌گرايي، اين سرود هم چند سالي از رسانه‌هاي داخلي ايران حذف شد تا اينكه در يك دهه اخير به تناوب از اين سرود در مناسبت‌هاي مختلف تاريخي استفاده شده و مي‌شود.

بافت اين سرود و اشعار آن به گونه‌اي است كه تمامي گروه‌هاي سني از كودك تا بزرگسال مي‌توانند آن را اجرا كنند. همين ويژگي سبب شده است تا اين سرود در تمامي مراكز آموزشي و حتي كودكستان‌ها قابليت اجراداشته باشد و از جمله سرودهايي است كه تقريبا سرفصل آموزش به دانش‌آموزان دوره‌هاي ابتدايي و حتي پيش‌دبستان است.

ويژگي ديگر فراگيري اين سرود به لحاظ امكانات اجرايي است كه به هر گروه ، يا فرد امكان مي‌دهد تا بدون ساز نيز آن را اجرا كنند. ضمن آنكه در اين سرود تلفيق شعر و موسيقي نيز به شكلي استادانه صورت گرفته و موسيقي در نقطه‌هاي اوج و حماسي‌تر خود روي بيت‌هاي حماسي‌تر نشسته است.

به نوشته هوشنگ ساماني كه براي تهيه فيلم مستندي درباره اين سرود با دختر زنده‌ياد خالقي(گلنوش خالقي) هماهنگ وهمراهي وي را جلب كرده بود، اين سرود به لحاظ بافت فني موسيقايي هم خالي از ابتكار نيست« استفاده از فواصل پرشي چهارم و پنجم، در كنار ريتم پر تب و تاب، هيجان سرود را تضمين مي‌كند. به كار گرفتن فاصله پرشي ششم كوچك نيز بدعتي در موسيقي ايراني به حساب مي‌آيد كه رنگ و بويي حماسي دارد. اين اتفاق در روي عبارت "دور از تو انديشه بدان" رخ مي‌دهد. علاوه بر اين نحوه تلفيق شعر و آهنگ در بيان مفهوم و ايجاد ارتباط با شنونده حرف نخست را مي‌زند. براي نمونه آنجا كه شعر از نظر مفهومي دشمن را مورد خطاب قرار مي‌دهد، آهنگ نيز به نقطه اوج مي‌رود تا خطاب قرار دادن دشمن توام با فرياد باشد.» (ساماني،سايت موسيقي‌ما)

اي ايران از چنان محبوبيت و عموميتي بين ايرانيان برخوردار است كه شايد بتوان آن را سرود ملي غير رسمي ايران ناميد ، سرودي كه بسياري از هنرمندان موسيقي در گونه‌هاي مختلف سنتي و پاپ و كلاسيك سعي كردند مثل و مانند آن را بسازند،‌اما كمتر توفيقي به دست آوردند و اين سرود بعد از گذشت 65 سال همچنان بر تارك موسيقي ايران مي‌درخشد.

اي ايـران اي مـرز پـر گُهر........ اي خاكت سرچـــشمه هنر
دور از تو انديـشــۀ بــــدان ......... پايـنـده مـانــي تـو جـاودان

اي دشمن ار تو سنگ خاره اي من آهنم
جـان مـن فــداي خــاك پــاك مـيــهــنـم

مهر تو چـون شـد پيشه ام
دور از تو نيست انديشه ام

در راه تو كي ارزشي دارد اين جان ما
پاينده باد خاك ايران ما

*******

سنگ كوهت دُر و گوهر است ........ خاك دشتت بهتر از زر است
مهرت از دل كي برون كـنم ....... برگو بي مهر تو چون كنم

تا گردش جهان و دور آسمان بپاست
نور ايزدي هميشه رهنماي ماست

مهر تو چـون شـد پيشه ام
دور از تو نيست انديشه ام

در راه تو كي ارزشي دارد اين جان ما
پاينده باد خاك ايران ما
منابع‌
1-خالقي،روح‌الله(1381)،سرگذشت موسيقي ايران(سه‌جلد در يك جلد)،انتشارات ماهور،چاپ اول،تهران
2-ساماني، هوشنگ- سايت موسيقي‌ما
3- معين‌افشار،منوچهر،ماهنامه هدهد،1358

دوشنبه|ا|12|ا|دي|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 104]