عاشورا پژوهي در غرب

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: عاشورا پژوهي در غرب

به حادثه غم‌انگيز كربلا و شهادت مظلومانه امام حسين (ع) بسياري از متفكران و پژوهشگران غرب توجه كرده‌اند.صرف‌نظر از انگيزه‌هاي رواني و فكري، وقتي به كارنامه عاشورانگاري آنان مي‌نگريم، مي‌بينيم كه كانون پژوهشي آنها معطوف به چند نكته و به عبارت ديگر رويكرد آنان متوجه چند مقوله بوده است: مظلوميت شخصيت و خانواده امام حسين (ع)؛ وقوع چنين حادثه زشت و قبيحي در نظام سياسي با نام اسلام؛ عملكرد حكومت در مورد مخالفان سياسي و فرهنگي؛ خط مشي و تاكتيك‌هاي امام به عنوان رهبر مخالفان نظام حاكم؛ جريانهاي معارضه‌جو در دولت اسلامي. تحليل‌هاي پژوهشگران غرب عمدتاً در چارچوب پنج محور مزبور شكل گرفته است.

در سه دهه اخير و با رونق و گسترش حركتهاي انقلابي در جهان اسلام و بازسازي انديشه‌هاي قيام‌طلبانه براساس رخداد طف، پژوهشگران غرب، رويكردهاي جديدي به آموزه‌هاي كربلا ارائه كردند. البته پژوهشگران مسلمان و كلا ادبيات عاشورانگاري مسلمانان در دهه‌هاي اخير هم، دچار تحول و قرائت‌هاي جديدي از اين واقعه شده است. اما غربيها آبشخور اين ادبيات و روش جديد تحقيقاتي را بنيادگرايي اسلامي دانستند و جامعه‌شناسي عمومي و علمي شيعه را زمينه مساعدي براي بسط اين انديشه‌ها يافتند.

اين مقاله فقط به معرفي منابعي كه در غرب و از سوي پژوهشگران غربي منتشر شده، پرداخته است؛ از اين رو آثاري كه پژوهشگران غيرمسلمان شرقي يا خاورشناسان شرق ارائه كرده‌اند، از قلمرو خارج است.1 دوم آنكه فقط منابع مهم اساسي، نه ژورناليستي و سست، در قلمرو بحث است و منظور نگاشته‌هايي است كه در قالب مرجع‌نگاري ارائه شده يا نوشته‌هايي كه مبنا و پايه بسياري از پژوهشهاي بعدي قرار گرفته است. اين نوشته‌ها به ترتيب تاريخ انتشار معرفي مي‌شوند. روش نويسنده اين گونه است كه ابتدا به معرفي مختصر نويسنده و آثار مهم مربوط وي مي‌پردازد، آنگاه كارنامه عاشورانگاري او را ارائه مي‌شود. البته نبايد توقع داشت كه زندگينامه هر كس به تمامي و جامعيت عرضه شود. همچنين به نقد آثار عاشورانگاري غربيها نپرداخته و فقط به شيوه توصيفي عمل شده است.2

گفتني است كه اين مقاله تلخيصي است از آنچه پيشتر در نشريه به چاپ رسيده و هر چند مدتها از نگارش آن گذشته، به دليل اهميت موضوع، همچنان شايان توجه و درنگ است.

ترجمه‌ها و تصحيح‌ها

آگاهي خاورشناسان به ميراث علمي مسلمانان در زمينه عاشورانگاري، ابتدا از طريق ترجمه آثار يا در جريان تصحيح اين آثار انجام يافت. طبق گزارش سزگين، هاينريش فرديناند و ستنفلد‌wusten feld) ، 1899 - 1808) كتاب مقتل الحسين (ع)، ابي مخنف را به آلماني ترجمه كرد.3

نوشته والييري در بخش مآخذ مقاله دائره`‌المعارف اسلام، به گونه‌اي است كه اشاره به ترجمه آلماني كتابي از ابن طاووس دارد.متن نوشته والييري اين چنين است:

ابن طاووس، علي بن موسي نويسنده متني كه ترجمه آن در كتاب زير آمده است:

,‌Der Tod Des Husein Ben Ali Und Die Rache ‌Ein Arabischen His ‌Torischer Roman, Aus Dem.

وستنفلد اين ترجمه را در گتنگن، به سال 1883 ميلادي در جلد سي‌ام ‌‌Abh . G . Gott منتشر كرده است.

جمع بين گزارش سزگين و والييري اين است كه وستنفلد دو كتاب يا بخشهايي از دو كتاب ابي مخنف و ابن طاووس را ترجمه كرده است. البته باتوجه به حجم زياد اين دو اثر، اين گزارشها را بايد با ترديد نگريست.

غير از دو اثر مزبور كه خبر ترجمه آلماني آنها در دسترس است، كارنامه تصحيح و ترجمه خاورشناسان در زمينه منابع عمومي تاريخ اسلام گسترده‌تر است. بسياري از منابع تاريخ كه مشتمل بر حوادث كربلا و عاشورا هم بود، به دست ‌آنان ترجمه يا سامان يافت و بدين وسيله، غرب با ميراث عظيمي از عاشورانگاري مسلمانان آشنايي يافت. در اينجا فقط نمونه‌هايي را معرفي مي‌كنيم.4

ترجمه انگليسي كتاب الارشاد شيخ مفيد، دستمايه‌اي براي مطالعات و پژوهشهاي خاورشناسان درباره كربلا و امام حسين (ع) بوده است. براي نمونه مقاله ‌‌Husayn Ibn Ali در دائره`‌المعارف جهان نوين اسلام، بسيار وامدار اين اثر است.

هاوارد، تاريخ طبري (بخش خلافت يزيدبن معاويه) را به انگليسي ترجمه كرد و وقتي در اختيار پژوهشگران قرار گرفت، در عاشوراپژوهي آنها هم موثر افتاد. متن تاريخ طبري براي اولين بار به كوشش دخويه(‌‌DeGoejel) و با همكاري بارت، نولدكه، لوت، ملرو گويدي بين سالهاي 1879 - 189 در ليدن منتشر شد. همچنين دخويه گزيده‌اي از مطالب تاريخ طبري، كه مربوط به سالهاي 65 - 99 قمري و شامل حوادث كربلا هم بود منتشر كرد. ‌

انساب الاشرف بلاذري (279 ق)، از متون كهن و اصيل تاريخ اسلام است كه خاورشناسان متعدد در تصحيح و چاپ آن كوشيدند. يك جلد كه موضوع آن است، به كوشش مادلونگ چاپ شد.

متن ديگري كه مورد اهتمام مستشرقان قرار گرفت، تجارب الامم و تعاقب الهمم ابن مسكويه (421 ق) است. هنري فردريك آمدرُز ‌z7191 - 4581) ‌Amedro م) مستشرق انگليسي آن را تصحيح و چاپ كرد و مارگوليوث ‌0491 - 8581) ‌Margoliuth م) در برخي قسمت‌ها با آمدرز همكاري داشت و خلاصه‌اي از اين كتاب را هم بعداً به انگليسي ترجمه كرد.5‌

برخي كتابهاي كهن ديگر كه مورد اهتمام خاورشناسان قرار گرفت و يا ترجمه گرديد، عبارتند از: الفتوح از ابن اعثم كوفي، الكامل في التاريخ از ابن اثير، المختصر في اخبار البشر از ابي‌الفداء و ‌مروج الذهب و معادن الجوهر از مسعودي.محققان غرب، تقريباً اكثر منابع كهن تاريخي مسلمانان را منتشر كرده‌اند كه آوردن اطلاعات همه آنها بسيار طولاني است.

‌نوشته‌هاي تحليلي‌

عاشوراپژوهي غربيها در قالب نوشته‌هاي كلاسيك و علمي و تحليلي، به نيمه دوم سده نوزدهم ميلادي مربوط است؛ اما اين نوشته‌ها در لابه‌لاي كتابها آمده و مستقل نبوده است. ويژگي ديگر اين پژوهشها اين است كه با روش تاريخي و اتكا بر منابع تاريخي تدوين شده است. از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولي در عاشوراپژوهي غربيها هستيم. اولا كتابها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد. دوم آنكه تنوع موضوعي و روشي پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخي و توصيفي اكتفا نكردند،‌ بلكه با شيوه‌هاي تعليل حوادث از منظرهاي جامعه‌شناسي و علوم سياست، مانند بررسيهايي در زمينه آداب و رسوم اجتماعي همچون تعزيه به تحليل جامعه‌شناختي و رواني اين آداب و رسوم و حتي تعارضهاي مذاهب اسلامي در اين زمينه پرداختند. در اين بخش مقاله ابتدا به پژوهشهاي قديمي‌تر و پس از آن به دستاوردهاي پژوهشي مستقل و جديدتر غرب مي‌پردازيم. ‌

هاينريش فرديناند وستنفلد (1808 - 1899 م):خاورشناس آلماني و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عربي است. مدارج علمي را در دانشگاههاي هانور و برلين به پايان برد. اولين پژوهشگري است كه مقتل‌نگاري را با انتشار مقاله‌اي درباره مقتل‌الحسين (ع) ابي‌مخنف به غرب شناساند. كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلماني بود6 كه قبلا معرفي شد.‌

اگست مولر (1847 - 1892 م): وي فرزند شاعر بزرگ آلماني ويلهلم مولر است. فارغ‌التحصيل زبانهاي شرقي از دانشگاه لا‌يپزيك و دانشگاه وين است. كتابها و مقالات فراواني در زمينه‌هاي گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع اتمام كار ناتمام نولدكه بود، يكي از آثار مهم اوست. بخشي از اين اثر درباره امام حسين (ع) است. از نظر قدمت از اولين پژوهشهايي است كه ماجراي طف را مطرح كرد. 7‌

يوليوس ولهاوزن (1844 - 1918 م):از خاورشناسان سرشناس آلماني است كه از دانشگاه گتنگن آلمان در رشته زبانهاي شرقي فارغ‌التحصيل شد. ولهاوزن(‌‌wellhausen) علاقه زيادي به تاريخ اسلام داشت؛ به همين دليل مثلا بخشي از كتاب واقدي را با عنوان به آلماني ترجمه كرد كه در برلين، 1882 منتشر گرديد. كتاب ديگري با نام نگاشت. از 1887 به تصحيح تاريخ طبري پرداخت؛ اما در دو اثر از امام حسين (ع) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكي كتاب ، كه در سال 1901 منتشر گرديد. دوم، كتاب كه در برلين در سال 1902 منتشر شد.

ولهاوزن از نگاه تاريخي، جامعه‌شناسي و كلامي به نقش امام حسين (ع) در دوره خلافت اموي پرداخته است. گراهام‌وير(‌‌weir) اين اثر را به انگليسي ترجمه كرد و در كلكته با عنوان سلطنت عرب و سقوط آن منتشر گرديد. همچنين دو بار به عربي ترجمه شد. ترجمه نخست را يوسف‌العش از انگليسي انجام داد و در دمشق، 1956 منتشر ساخت. ترجمه دوم را محمد عبدالهادي ابوريده از متن آلماني و انگليسي در قاهره، 1957 نشر داد. كتاب معارضه‌جويي احزاب سياسي و ديني در اسلام، مفصلا به مخالفتهاي خوارج و شيعه با خلافت مركزي پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره امام حسين (ع) است.8

ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامي و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذراند، تاثير به سزايي در حوزه‌هاي تحقيقاتي غرب داشت و نوشته‌هاي او به ويژه در مورد امام حسين (ع)، مبناي بسياري از كارهاي بعدي قرار گرفت.9

هنري لامنس (1862-1937م): لامنس ‌‌‌‌(Lammens) اصالتا فرانسوي است ولي در بلژيك متولد شد. در 1878 به جامعه رهبانيت گراييد. از فارغ‌التحصيلان دانشگاه (سنت ژوزف) بيروت در رشته ادبيات عرب است. مقالات و كتابهاي متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد.

اولين نگارشي كه در آن به امام حسين(ع) پرداخت، كتاب است كه در رم به سال 1912 انتشار يافت.10 پس از آن بود كه در زمره نويسندگان دائره‌المعارف اسلام ليدن قرار گرفت و مقاله را نگاشت. در اين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد بسيار استفاده كرد.11 ابراهيم زكي خورشيد آن را به عربي ترجمه كرد و احمد محمد شاكر نقدهايي بر مطالب آن نگاشت كه در پاورقي مقاله آمده است.

در ويرايش دوم دائره`‌المعارف اسلام، مقاله لامنس حذف شد و مقاله جديدي از وشيا والييري ‌‌‌‌(vaglieri) جاي آن را گرفت. كار والييري را كه به صورت مقاله بلندي در آن دائره‌المعارف منتشر شد مي‌توان آخرين و مهمترين پژوهش غربيها درباره امام حسين(ع) دانست.12 لامنس كتاب حجيمي درباره يزيد نگاشت. عنوان اين اثر، خلافت يزيد اول است كه انتشارات كاتوليكي در سال 1922 چاپ كرد.13 حدود يك پنجم يعني صد صفحه اين اثر، درباره امام حسين(ع) است. گويا پيش از اين بخشي يا فشرده‌اي از اين كتاب در مجله ‌ ‌MFO(مجلد 5، 1911 ص80-129) منتشر شده است. قبل از اين دو اثر كتاب ديگري با عنوان حكومت خليفه اموي معاويه اول در 448 صفحه در پاريس به سال 1906م منتشر كرد كه به شخصيت و قيام امام حسين(ع) هم پرداخته است.

آثار لامنس را مي‌توان از مهمترين آثار در اوايل نيمه اول سده بيستم درباره امام حسين(ع) در اروپا به حساب آورد، به‌طوري كه پژوهشگران پس از او، بسيار بر آن آثار اعتماد و اتكا داشته‌اند.‌

دوايت دونالسون ‌‌‌‌(Donaldson) خاورشناس بريتانيايي است كه پژوهشهاي زيادي درباره شيعه انجام داد و كتاب را در سال 1931 منتشر كرد. پس از آن كتاب را در 1933 به چاپ سپرد. بخشي از اين اثر درباره امامت و حسين‌بن علي(ع) است.

الساندرو بوساني (1921م): وي از خاورشناسان بنام ايتاليايي است.14 آثار فراواني در موضوعات تاريخ اسلام و ايران پس از اسلام دارد. كتاب از جمله آثار مهم بوساني ‌‌‌‌(Busani) به شمار مي‌آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران و اعتقادات مردم اين سرزمين مي‌پردازد. بخش مهمي از كتاب درباره امام حسين(ع) و عاشورا و كربلاست.‌

وشيا والييري‌

از خاورشناسان ايتاليا و استاد دانشگاه ناپل ايتاليا در رشته تاريخ اسلام است. در كشورهاي اسلامي عمدتا از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را، او نوشت. قسمت‌هاي ديگر اين بخش را مونتگمري‌وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراي كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج15 از منابع پژوهشي و از متون درسي دانشگاه‌هاي غرب است، نوشته‌هاي والييري ‌‌ ‌‌(Vaglieri)توانسته است در سطح وسيع گسترش يابد و تاثير گذارد.

كار ديگر والييري، مقاله بلند او در دائره`‌المعارف اسلام لندن با عنوان حسين‌بن علي(ع) است. اين مقاله را مي‌توان آخرين اثر مهم عاشورانگاري در فرهنگ غرب دانست.

تحقيقات مهم جديد غربيها عبارتند از:‌

1.‌ شوبل، كتاب كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاي شمالي را در 1996 منتشر كرد. پيش از آن، كتابي با عنوان مراسم ديني در اسلام معاصر درباره آداب و رسوم شيعيان به ويژه مراسم عاشورا در آسياي جنوبي را ارائه نمود.

2. فير ‌‌‌‌(Fier) اثري با عنوان مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت نوشت كه در 1995 منتشر شد.‌

3‌. دائره`‌المعارف اسلام چاپ ليدن سه مقاله ، ، و را در بين مقالات خود ارائه كرد.

4. پيتر چلكووسكي ‌‌‌‌(Chelkowski) كتاب تعزيه را درباره نمايشهاي دراماتيك در زمينه عاشورا و كربلا منتشر كرد. اين كتاب مجموعه‌اي از مقالات نويسندگان غربي و ايراني است. اين اثر را داوود حاتمي به فارسي ترجمه و با عنوان منتشر كرد.16

5. ديويد پيناولت ‌‌‌(Pinault)، اثري با عنوان اسب كربلا منتشر كرد. اين اثر را مي‌توان در زمره آخرين پژوهشها در اين باره دانست.

6 .اسپوزيتو ‌‌‌‌(Esposito) سرويراستار دائره`‌المعارف جهان معاصر اسلامي، سه مقاله ، و را تهيه كرده است. اين مقالات از نگاه مسائل جديد جهان اسلام، به حادثه عاشورا و اعتقادات مسلمانان در اين زمينه مي‌پردازد و نشان‌دهنده اهتمام غرب به عاشوراپژوهي است.

7. گرونبوم ‌‌‌‌(Grunebaum) در كتاب بزرگداشت‌هاي اسلامي به عاشورا و محرم، به عنوان يكي از شعائر و مراسم ديني هم پرداخت.

8 . ريگيو ‌‌‌‌(Riggio) مجموعه‌اي از مقالات تحليلي و علمي را درباره تعزيه فراهم آورد. اين كتاب را نام نهاد.

9. رزي ‌‌‌‌(Rossi) و بمباسي ‌‌‌‌(Bombaci) با همكاري يكديگر كتابي درباره تعزيه و نمايشهاي دراماتيك مذهبي در ادبيات ايراني تاليف كردند و ابعاد مختلف خاطره‌نگاري نمايشي عاشورا را ترسيم و تحليل نمودند.‌

10.‌ بارا كتاب را تاليف كرد كه موضوع آن بديع و نو است. بارا سيره انساني حسين‌بن علي(ع) و تحليل ارزشهايي را به خوبي ارائه كرده است. نويسنده بسيار تحت تاثير رفتار و سلوك امام قرار داشته و با مقايسه سيره انساني حضرت مسيح(ع) و امام حسين(ع)، به همانندي‌هاي آن دو شخصيت تاكيد ورزيده است.17

11. كورت فريشلر با تحقيق درباره حسين‌بن علي(ع) و انعكاس سيره و شهادت و آموزه‌هاي ايشان در فرهنگ ايراني، كتاب را تدوين كرد. ذبيح‌الله منصوري اين اثر را به فارسي برگرداند. البته به اصل متن دست نيافتيم و آقاي منصوري مشخصات متن انگليسي را ارائه نكرده است.18‌

12‌. ايند ورنر ‌‌‌‌(Werner) مقاله‌اي درباره مراسم عزاداري شيعيان با عنوان در مجله اسلام منتشر كرد كه در واقع نقادي اين سنت ديرينه است.

13. كار اخير ويلفرد مادلونگ (1930م) را درباره خلافت اسلامي در صدر اسلام، كه ضمنا بخشي را هم به امام حسين(ع) اختصاص داده، نبايد ناديده گرفت. اين اثر با عنوان جانشيني حضرت محمد: پژوهشي درباره خلافت نخستين منتشر شد. بعدها احمدنمايي و چند تن ديگر، آن را به فارسي ترجمه كردند.19‌

آنچه آمد، فقط گزيده‌اي از عاشوراپژوهي غرب از اين منبع فياض بود. اميد است اطلاعات پژوهشهاي غربيها در اين باره به تمامي انتشار يابد تا راهي در جهت ارتقاي اين گونه تحقيقات گشوده شود.

پي‌نوشتها:

1. براي نمونه سليمان كتاني كتاب زيبايي با نام منتشر كرد كه براي آخرين بار در بيروت، دارالمرتضي، 1993 منتشر شد. پرويز لولاور اين اثر را به فارسي ترجمه كرد كه با اين مشخصات چاپ شد: امام حسين(ع) در جامه ارغواني، قم، نصر، .1378

2. تاكنون نقدهاي زيادي بر كارنامه مستشرقان چاپ شده است مثلا نك: فواد كاظم‌المقدادي، الاسلام و شبهات المستشرقين، قم، المجمع العالمي لاهل البيت(ع)، 1416ق.

3. فواد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، ص .129

4. براي اطلاعات جامع‌تر نك: ‌‌Index Islamicus و كتاب‌شناسي تاريخ اسلام از محمد نوري و قاسم خانجاني.

5 .نك همان، ص 62 - .63

6 . فواد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، ص .128

7. عنوان اصلي ‌‌Islam in Morgen und Abendlan است كه آخرين چاپ آن مربوط به 1985 در برلين است، ماجراي امام حسين(ع) در جلد اول اين چاپ آمده است.

8 . اين اثر را محمودرضا افتخارزاده به فارسي ترجمه و با عنوان تاريخ سياسي صدر اسلام: شيعه و خوارج، (تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375) منتشر كرد.

9 . براي زندگي‌نامه و آراي ولهاوزن و نيز نقدهايي درباره او نك: نجيب العقيقي، المستشرقون، ص 724 - ؛ 725 مقدمه محمود افتخارزاده بر كتاب تاريخ سياسي صدر اسلام.

10. نجيب العقيقي، المستشرقون، ج3، ص .1068

11. دائره`‌المعارف الاسلاميه، ج 7، ص .429

12 . اصل مقاله در چاپ دوم ‌‌The Encyclopedia of Islam با عنوان >‌ دوشنبه 16 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 752]