قصه ( ادبیات داستانی)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: ادبیات داستانی

تاریخ اولین قصه ها به چهار هزار سال پیش از میلاد می رسد ، موضوع قصه ها متنوع است .ریشه پیدایش داستان کوتاه و رمان وجود قصه هاست . که با رشد جوامع بشری و به تناسب بلوغ ذهنی ، پیچیدگی ، گسترش و غنا یافتند.

درآمد
قصه، تاریخچه.ای بسیار قدیمی دارد ، مجموعه.ای از قصه.هایی كه تاریخ آن به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح می.رسد، از فرهنگ و تمدن مصری باقی مانده است. بی.شك شاید بتوان گفت مصری.ها اولین ملتی هستند كه قصه را به ادبیات جهان هدیه كردند. موضوع این قصه.ها متنوع است، از قصه.هایی درباره سحر و جادو و ارواح گرفته تا افسانه.های تمثیلی و قصه.های پرماجرا و عاشقانه را شامل می.شود.
بعد از قصه.های مصری، ادبیات آشوری – بابلی قدیم.ترین قصه.ها را به جا گذاشته كه قدمت آنها به دو هزار سال پیش از میلاد مسیح می.رسد.
در ایران پیش از اسلام قصه.های منثور و منظوم فراوانی وجود داشته است.
قصه.ها به تدریج با ما بزرگ شدند و رشد یافتند و به تناسب ذهنی، پیچیدگی و گسترش و غنا یافتند و داستانهای امروزی را به وجود آوردند. این چنین بود كه قصه.ها باعث پیدایش داستان كوتاه و رمان شد.
تعریف قصه

«معمولاً به آثار خلاقه.ای كه در آنها تأكید بر حوادث خارق.العاده بیشتر از تحول و تكوین شخصیت.ها و آدمهاست قصه گویند.» (میرصادقی، 1383، ص 132) در قصه. محور ماجرا و داستان بر حوادثی است كه در همان ساعت خلق و باعث تكوین و رشد حوادث قصه می.شوند و اساس قصه را تشكیل می.دهند و در گسترش و رشد قهرمانها و آدمهای قصه هیچ نقشی ندارند. شخصیت.ها و قهرمانها در داستان كمتر دچار دگرگونی می.گردند و بیشتر دستخوش حوادث و ماجراهای گوناگونند. قصه.ها اغلب پایان خوشی دارند و خصوصیت اخلاقی آن چشمگیر و مورد نظر است.
قصه.ها از پیرنگی ضعیف برخوردارند و «همین امر آنها را از استحكام و انسجام داستان امروزی بازمی.دارد.» (همان ، 1383) و از تأثیرگذاری مضامین و قدرت محتوایی آن می.كاهد.
در فرهنگ اصطلاحات ادبی و دایره.المعارف.ها بر بافت. سست و پیرنگ ضعیف و باز قصه تأكید شده است. در قصه.ها، سیر حوادث و ماجراها از دلایل منطقی و قابل قبولی پیروی نمی.كنند.
قصه.ها شكلی ساده و ابتدایی و ساختار نقلی و روایتی دارند. زمان آنها اغلب نزدیك به گفتار و محاوره عامه مردم و پر از اصطلاح.ها و لغات و ضرب..المثل.های عامیانه است و برای سرگرم.كردن نقل می.شوند. قهرمانان قصه اغلب به كارهای خارق.العاده و شگفت.انگیز روی می.آورند. شخصیت.های موجود در قصه.ها، اغلب مظهر آرمانها، خوشی.ها و ناخوشی.های مردم هستند كه قصه.نویس خود به عنوان نماینده و سخنگوی آن مردم، در خلال رفتار و گفتار آنها با زبانی ساده و جذاب و سرگرم.كننده به شرح آن احساسات و عواطف می.پردازد. از مشخصات اصلی قصه.ها مطلق.گرایی به سوی خوبی یا بدی و ارایه تیپ.های محبوب یا منفور است. در قصه طرح و نقشه رویدادها بر روابط علی و معلولی و انسجام و وحدت كلی استوار نیست و از این جهت با داستان امروزی تفاوت دارد.
باعث شگفتی است كه قصه.های كهن و قدیمی بیشتر ناظر بر حقایق و مظاهر زندگی.اند تا قصه.های متأخرتر كه اغلب به خیال.پردازی.های نامعقول روی آورده.اند. ریشه این امر را باید در اوضاع و احوال جوامع گذشته جستجو كرد و در پستی و بلندی تاریخ.
هدف قصه

اگرچه به ظاهر هدف قصه خلق قهرمان و ایجاد كشش و بیداركردن حس كنجكاوی و سرگرم.كردن خواننده و شنونده نسبت به قصه است. اما در حقیقت درونمایه و زیربنای فكری و اجتماعی قصه.ها گسترش و ترویج اصول انسانی و برابری و برادری و عدالت اجتماعی است.
قهرمانهای قصه در فكر منافع شخصی و خصوصی نیستند و اغلب درگیر مبارزه با پلیدی.ها و ستمگری.ها هستند و در این مبارزه و كشاكش خستگی.ناپذیر و فولادی.اند و هیچ عاملی آنها را نابود نمی.كند و نمی.تواند مانع از رسیدن آنها به هدفشان گردد. در قصه.های متأخرتر اغلب این خصوصیت كم.رنگ.تر می.شود. قصه.ها دارای پایانی خوش و عبرت.آمیز و پندآموز هستند. اغلب قصه.هایی كه برای كودكان بازگو می.شود از این نوع هستند.
مشخصات كلی قصه

در قصه.ها كمتر به تأثرات درونی شصخیت.ها توجه می.شود. چرا كه ملاك اصلی تنها یك قهرمان است. اما در داستانها شخصیت اصلی كه دارای برخی از آرمانهای بشری و مورد تحسین است، قهرمان نامیده می.شود.
«گاه یك قهرمان موضوع قصه است و در محور حوادث قرار می.گیرد.» (میرصادقی، 1386، ص 60) اما گاه ممكن است چند قهرمان وجود داشته باشد. این قهرمان.ها، اغلب تك.بعدی و تمثیلی از نیروی خیر و شر هستند. قهرمان قصه.، ضعف.ها و ناتوانی.های انسان معمولی را ندارد و در برابر بیماری و امراض مقاوم است و در كل نفوذ.ناپذیر است. این قهرمان.ها معتقد به سرنوشت و تقدیر تغییرنیافتنی و در برابر آن تسلیم محض هستند و بر این باورند كه هر چه سرنوشت باشد، همان می.شود.
ویژگی.های قصه

الف- خرق.عادت
در فرهنگها خرق عادت به معنای خلاف عادت و قاعده آمده است. یعنی آنچه با محسوسات عقلی و تجارب حسی بشر منافات دارد. مثل معجزات انبیاء و كرامات اولیا كه با تجربیات عینی مطابقت ندارد و جزو امور خارق.العاده و شگفت.انگیز می.باشد. در قصه.ها حیوانات و اشیاء به سخن.گفتن با انسان برمی.آیند و انسان با آنها هم.صحبت می.شود. غولی از چراغ كوچكی بیرون می.آید. انسان به صورت حیوان، شی، درخت یا سنگ درمی.آید و آنها به صورت انسان. قهرمان.های قصه بر بدی.ها پیروز می.شوند و خوبی جانشین بدی می.شود.
ب- پیرنگ ضعیف
حوادثی كه در قصه.ها رخ می.دهد حوادثی عجیب و غیرمعقول هستند و از دلایل عقلی و استدلالی سست و ضعیفی برخوردارند و «خواننده نمی.تواند آنها را باور كند.» (میرصادقی، 1386، ص 61) از این رو در اغلب قصه.ها روابط علت و معلولی حوادث از نظم معقول و منطقی بی.بهره است و این امر باعث می.شود قصه.ها دارای پیرنگ ضعیف و ابتدایی باشند. چرا كه شناخت آدمی از مسائل و حوادث هر دوره، پیرنگ داستانها را به وجود آورده است. حوادثی كه امروزه پذیرفتنی نیست در گذشته مورد قبول مردم بوده است و آن را امری معقول و باوركردنی تلقی می.كردند. تبدیل انسان به پرنده و یا گفتگوی میان انسان و حیوانات برای مردمان گذشته قابل قبول بوده است و همین امر باعث ضعف پیرنگ قصه.ها شده است و اگر هم دارای پیرنگ باشند ابتدایی و غیرمنسجم هستند.
اگرچه به ظاهر هدف قصه خلق قهرمان و ایجاد كشش و بیداركردن حس كنجكاوی و سرگرم.كردن خواننده و شنونده نسبت به قصه است. اما در حقیقت درونمایه و زیربنای فكری و اجتماعی قصه.ها گسترش و ترویج اصول انسانی و برابری و برادری و عدالت اجتماعی است.

ج- مطلق.گرایی
قهرمانهای قصه.ها یا خوبند یا بد. حالت بینابین وجود ندارد. معنا و مضمون قصه.ها از برخورد خوبی.ها یا بدی.ها حاصل می.شود. قهرمانهای خوب و نیك.سرشت با نیروهای شریر و اهریمنی می.جنگند و حوادث قصه.ها را شكل می.دهند. رشته.های حوادث بر اساس ترتیب و توالی زمان رخ می.دهد و موجب خلق قصه می.شوند. مضامین قدیمی نبرد روشنی با تاریكی، اهورامزدا با اهریمن كه متأثر از تفكر زردشتی است، هسته اصلی بیشتر قصه.هاست و همیشه قهرمانهای خوب، زیبا و راهبر در نهایت بر شخصیت.های شریر، زشت و بدنهاد چیره می.شوند و آنها را از بین می.برند. به طور كلی با خواندن قصه.های قدیمی به مطلقاً خوب.بودن قهرمانها و مبارزه با بدی.ها پی می.بریم. تمامی عوامل نیكی و خوبی به طور مطلق در قهرمان قصه به چشم می.خورد.
د- كلی.گرایی و نمونه كلی
در قصه.ها به كلیات و احوال كلی اكتفا می.شود و به مسائل جزئی موقعیت.ها و وقایع و خصوصیات روحی و خلقی شخصیت.ها توجهی نمی.شود. بیان وقایع و امور، كلی است. در قصه به خصلت.های عام و فراگیر قهرمان.ها و شخصیت.های شریر اكتفا می.شود.
در واقع روانشناسی فردی و گروهی و تجزیه و تحلیل.های خلقی و روانی شخصیت.ها و آدمهای قصه و بازتاب و تأثیر آنها بر وقایع قصه مطرح نیست و راوی تنها به ذكر كلیات حوادث و امور بسنده می.كند می.توان گفت اگر هم تحولی در شخصیت.ها رخ دهد خصلتی است نه روانشناختی.
در قصه.ها شخصیت.ها نه انسان معمولی بلكه نمونه.های كلی و آرمانی هستند. نمونه بارز این امر قصه «سمك عیار» است.
ط- ایستایی[1]
شخصیت.های قصه غالباً ایستا[2] هستند و خصوصیات روحی و خلقی ثابتی دارند، یعنی به نتایج اعمالشان واكنش نشان نمی.دهند و تغییر چندانی در شخصیت آنها صورت نمی.گیرد. برخلاف رمان.ها كه شخصیت آنها در عین این كه بر حوادث تأثیر می.گذارد، خود نیز از حوادث تأثیر می.پذیرند. در واقع خواننده قصه همان شخصیتی را كه در ابتدای داستان شناخته در پایان نیز با آن روبرو است و حوادث داستان تغییری بر روی شخصیت.ها نمی.گذارد. زمان سپری می.شود و حوادث بسیاری رخ می.دهد اما آنها هیچ تغییر و دگرگونی نمی.پذیرند. اگر هم دگرگونی ایجاد شود خصلتی است و بر اثر خصوصیتهای خلقی و روانی شخصیت.ها نیست. به عبارت دیگر حادثه در خصوصیات روحی و خلقی شخصیت.ها نقشی ندارد.
ف- در قصه.ها زمان و مكان فرضی و تصوری هستند
مشخص نیست كه قصه مربوط به چه زمانی است و منعكس.كننده زندگی مردم كدام دوره است. پس با حدس و گمان باید دریافت كه قصه متعلق به چه دوره.ای است و بازگوكننده وضع اجتماعی و سیاسی چه زمانی است.
نگارنده قصه.ها، شاید در غایت مقصود شهر یا كشور خود را مدنظر داشته است و شهر و كشور خیالی و فرضی او در قصه نماد و مظهری از شهر یا كشور خود بوده است و وقایعی كه در قصه.ها روی داده، وقایعی بوده كه در كشورش رخ داده است. شاید ترس از مجازات حكام و سلاطین وقت باعث گردیده كه راوی قصه مكان را در جای دیگری غیر از كشور زادگاه خود قرار دهد. «گاهی به ندرت می.توان خصوصیت تمثیلی و نمادین دور و مبهمی را در انتخاب زمان و مكان بعضی از قصه.ها دید. (میرصادقی، 1386، ص 68)
ق- همسانی قهرمانها در سخن.گفتن
در قصه.ها، قهرمان.ها را نمی.توان از نحوه صحبت.كردنشان از هم بازشناخت. «اختلافی میان شاهزادگان ادب آموخته و تربیت.یافته با سركردگان لشكر و مردم عامی نیست.» (میرصادقی، 1386، ص 69).
شخصیت.پردازی در قصه.ها اصولاً مطرح نیست. شخصیت زنان، كودكان و مردان به یك گونه است. و از نظر طرز صحبت.كردن شبیه یكدیگرند. خصوصیات روحی و خلقی شخصیت را در خلال گفتگوها نمی.توان دریافت. نمونه بارز را در گفتگوی فرهاد كوه.كن در بارگاه خسرو پرویز می.بینیم كه فرهاد آن گونه صحبت می.كند كه ناظم اثر، نظامی سخن می.گوید. با توجه به این كه یك مرد كوه.كن نمی.تواند چنین نغز و شیرین و ادیبانه صحبت كند.
گ- نقش سرنوشت
تقدیر و سرنوشت در قصه.ها نقش اساسی را ایفا می.كند. شخصیت.ها از سرنوشت محتوم خود راه گریزی ندارند. «تنها سرنوشت آنان متفاوت است، زیرا تقدیر و سرنوشت، قهرمان حقیقی قصه.هاست.» (میرصادقی، 1386، ص 70) و شخصیت.ها هم.چون پركاهی بازیچه تقدیر تغییرناپذیر خویشند.
ل- شگفت.آوری
خواننده حس می.كند كه نگارنده قصه.ها سعی بر آن دارد كه خواننده و شنونده را با ماجراها و حوادث آنی و خلق.الساعه به اعجاب و شگفتی وادارد. شاید این تمایل از آن جا ناشی شده كه در اصل قصه.ها برای نقل.كردن و سرگرم.كردن خلق شده.اند و بعد به صورت مكتوب درآمده.اند و همین امر باعث شده كه حوادث اختراعی و خیالی و عجیب و دور از ذهن وارد قصه.های جدیدتر شده و به صرف جلب توجه و برانگیختن اعجاب خواننده مضمون و محتوای قصه.ها را به انحطاط كشاند.
م- استقلال.یافتگی حوادث
به طور كلی قصه.های بلند فارسی از حوادث استقلال.یافته تشكیل شده.اند و این حوادث اگرچه به خودی خود كامل و مستقل هستند، رابطه مستقیم با هم دارند و پیرنگ ابتدایی قصه.های بلند را به وجود می.آورند و تاروپود قصه.ها را به هم می.بافند. (هر حادثه قصه جداگانه.ای است كه از كنار هم .قرارگرفتن و مجموع آنها كلیت و یكپارچگی قصه.های بلند حاصل می.شود).
و- كهنگی
سرانجام با توجه به خصوصیات و مشخصات ذكر شده مضامین قصه.ها نمی.تواند نو و امروزی باشد. «موضوع قصه.ها قدیمی و كهنه و مربوط به زمانهای دور و جوامع گذشته و ازیاد رفته و منعكس.كننده فرهنگ توده (فولكلور) و آداب و رسوم و عقاید خرافه مردم آن روزگار است.» (میرصادقی، 1386، ص 73) و حتی گاه در آن.ها اشتباهاتی به چشم می.خورد.
با این حال این قصه.ها، از نظر پژوهشی در رشته.های ادبیات، تاریخ، جامعه.شناسی، مردم.شناسی و اسطوره.شناسی بسیار قابل توجه و حائز اهمیت هستند، اما خواننده امروزی را اغلب خسته و كسل می.كنند.

انواع قصه:

قصه را به صورت یك كل در نظر می.گیریم و انواع آثار خلاقه.ای را كه پیش از مشروطه در ایران رواج داشت گونه.ها و انواع آن به حساب می.آوریم. مهمترین این گونه.ها عبارتند از: افسانه تمثیلی، حكایت اخلاقی، افسانه پریان، افسانه پهلوانان، اسطوره، چرا كه سه خصوصیت عمده.ای كه برای قصه برشمردیم یعنی خرق عادت، پیرنگ ضعیف و كلی.گرایی بر یكایك این موارد صدق می.كند. اما با این حال هر كدام دارای خصوصیات خاص خود هستند كه آنها را از هم متمایز می.سازد.
الف- افسانه تمثیلی
اغلب شامل قصه كوتاهی است درباره حیوانات كه از آن با عنوان افسانه حیوانات نیز یاد شده است. در این گونه قصه.ها گاهی انسان و گاه اشیاء نیز شخصیت.های اصلی هستند. افسانه تمثیلی به دلیل خصوصیت تمثیلی خود دارای دو سطح است. «سطح حقیقی و سطح مجازی. در سطح حقیقی قصه.ای در مورد موضوعی نقل می.شود.» (میرصادقی، 1386، ص 83) اما در سطح مجازی درونمایه قصه یا خصلت و سیرت شخصیت قصه به موضوع دیگری اشاره دارد.
سطح حقیقی اغلب با حیوانات سروكار دارد و آنها به زبان انسان سخن می.گویند و رفتارهایی چون انسانها دارند، اما در سطح مجازی همیشه جنبه..ای از رفتار و كردار انسان را نشان می.دهد؛ مثلاً قهرمانان به صورت حیواناتی با خصوصیات ممتاز و پسندیده به جنگ شخصیت.های ناپسندیده و شریر می.روند كه می.توان به داستان حسن. كچل نوشته صمد بهرنگی اشاره كرد. از بهترین نمونه افسانه.های تمثیلی می.توان به كتاب «كلیله و دمنه» اشاره كرد.
ب- حكایت اخلاقی
این نوع حكایت هم. مانند افسانه تمثیلی گاه از خصوصیات تمثیلی برخوردار است، اما شخصیت.های آن مردم هستند. حكایت اخلاقی به منظور ترویج اصول مذهبی و تعالی اخلاقی نوشته.شده و قصه كوتاه و ساده.ای است كه حقیقت.های كلی و عام را تصویر می.كند. «ساختار آن نه به مقتضیات عناصر درونی خود بلكه در جهت تحكیم و تأئید قصد و غرض.های اخلاقی گسترش می.یابد.» (میرصادقی، 1386، ص 84) این قصد و غرض معمولاً آشكار است. به عنوان نمونه بارز و برجسته آن «گلستان سعدی» را می.توان نام برد.
ج- افسانه پریان
قصه.هایی درباره پریان، جن.ها، دیوها، غول.ها و دیگر موجودات مافوق طبیعی و جادوگرانی كه حوادثی شگفت.آور و خارق.العاده را می.آفرینند و از راه مهربانی و گاه شرارت تغییراتی را در زندگی بشر به وجود می.آورند. این گونه قصه.ها اغلب دارای پایانی خوش و بخشی از ادبیات عامه است و با سنت شفاهی قصه.گویی ملتها سینه به سینه به ما رسیده است.
د- افسانه پهلوانان
قصه.هایی كه در آنها از چگونگی زندگی و نبرد میان پهلوانان و قهرمانان تاریخی و واقعی و افسانه.ای صحبت می.شود. این نوع افسانه در میان جهان اسطوره و جهان علم، جهان خیال و وهم و دنیای واقعی معلقند. برخی از پهلوانان و قهرمانان این قصه.ها به نوعی واقعی هستند و در حوادث واقعی تاریخی شركت دارند. اما اعمالی كه از آنها سرمی.زند آن.چنان مبالغه.آمیز است كه گاه به اسطوره و حماسه نزدیكتر است. امروزه نمی.توان باور كرد كه آنها شخصیت.هایی معمولی هستند. نمونه چشمگیر این نوع قصه.ها «شاهنامه فردوسی» است كه دارای سه دوره است: از دوره نخست پهلوانان اسطوره.ای مانند كیومرث، از دوره مردم پهلوانان افسانه.ای مانند رستم و از دوره سوم پهلوانان تاریخی مانند بهرام گور، قابل ذكر هستند.
و- اسطوره
قصه.ای كه درباره خدایان و موجودات فوق.طبیعی كه ریشه اصلی آنها اعتقادات دینی مردم است. این نوع قصه.ها خاستگاه و آغاز زندگی و معتقدات مذهبی و قدرتهای مافوق.طبیعی و اعمال آرمانی را بیان می.كند. «اسطوره حقیقت تاریخی ندارد و پدیدآورندگان اصلی آن ناشناخته.اند. (میرصادقی، 1386، ص 86) در اسطوره جنبه اخلاقی چندانی دیده نمی.شود و همین امر وجه تمایز افسانه و حكایت با اسطوره است. در اسطوره اغلب مظاهر طبیعی و رویدادها و آفتهای طبیعی صاحب شخصیت انسانی (صنعت تشخیص) تصور و برای آنها ماجراهایی آفریده شده است؛ به عنوان نمونه آناهیتا ایزد بانوی جنگ و نگهدار آب كه از اسطوره.های ایرانی است.
نتیجه گیری :

تاریخ اولین قصه ها به چهار هزار سال پیش از میلاد می رسد ، موضوع قصه ها متنوع است .ریشه پیدایش داستان کوتاه و رمان وجود قصه هاست . که با رشد جوامع بشری و به تناسب بلوغ ذهنی ، پیچیدگی ، گسترش و غنا یافتند. در قصه تاکید بر حوداث است و تکوین شخصیت ها کمتر به چشم می خورد . اگر چه هدف اصلی قصه ترویج اوصل انسانی و برقراری عدالت اجتماعی است .امروزه با وجودگونه های دیگر از ادبیات داستانی قصه ها بیشتر برای کودکان به کار برده می شوند.
پی نوشت:
[1]- ایستا: شخصیتی كه تغییر نكند یا تغییر اندكی پذیرد. به عبارت دیگر در پایان داستان همان باشد كه در آغاز داستان بوده است. حوادث داستان بر او تأثیر نكند یا اگر هم تأثیر گذارد اندك و ناچیز باشد.
[2]- Static (static character)