دوران مدرن و تواضع تحميلي دين داران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: تكثر اجتماعي و چندگانگي نظامهاي ارزشي كه پيامد تكثر و تنوع گروههاي اجتماعي در جوامع مدرن و جوامع در

حال مدرن شدن است«بحران دين سنتي» را پديد مي آورد. در چنين وضعيغلبه تفسير ديني تاكنون موجود، بر ساحت فرهنگي و اجتماعي و سياسي متكثر، ممتنع مي گردد. مفاهيمي چون تكثر اجتماعي و چندگانگي نظام هاي ارزشي معطوف به زمينة اجتماعي (social context)اند كه عملي شدن يك آموزة ديني در آن بايد صورت واقعي به خود بگيرد، زيرا انسان اجتماعي در زمينة اجتماعي د م ميزند و همچونماهي در آب، در فضاي آن ميزيد و تقريباً به نحوي دائمي و به صورت مستقيم يا غيرمستقيم، آگاهانهيا ناآگاهانه از اين فضا متأثر ميشود. بحث از زمينه اجتماعي حيات ديني نيز لاجرم بحث از جامعه پذيري ديني را طلب مي كند. مفهوم جامعهپذيري مبين تربيت اجتماعي انسان است و يكي از مهمترين عوامل شخصيتساز است. مفهوم جامعهپذيري هم تأثير جامعه بر فرد را منعكس ميسازد و هم توضيح دهندة نوع شخصيت فرد است. به عبارت ديگر، هم دلالت بر زمينة اجتماعي دارد و هم زمينة انساني را دربر دارد. اين زمينة انساني همان «سابقه» و «داراييهاي» فرد در لحظة كنش متقابل را بيان ميكند. در واقع، اين نگاه ژرفتري است به مخاطب آموزة ديني. مخاطب آموزه ديني كيست؟ به نظر ميرسد در بحث ارتباطات و تبليغات مفهوم مخاطب شناسي بيشتر بر شناسايي مخاطبان در وضع كنوني دلالت دارد و به نيازها و علائق امروزين آن ها توجه بيشتري مبذول ميدارد. البته از تجربههاي گذشته نيز سخن به ميانميآيد اما مفهومي چون جامعه پذيري به دليل ماهيت بحث كمتر مورد توجه قرار ميگيرد. هر قدر اينارزيابي به حقيقت نزديك يا از آن دور باشد، در اين ترديدي نيست كه در قلمرو فرهنگي بحث از نوع جامعهپذيري براي بررسي مخاطبان ضروري است.
در اين جا قصد ندارم مباحث پيچيده و درازدامن جامعه پذيري را مورد بحث قرار دهم بلكه تنهاميخواهم اهميت آن را به مثابه زمينه عملي ساختن آموزههاي ديني مورد توجه قرار دهم. «اجتماعيشدن نسلهاي مختلف را به يكديگر پيوند ميدهد» (گيد نز، 1373: 67). «اجتماعي شدن فرايندياست كه طي آن كودك ناتوان به تدريج به شخصي خود آگاه، دانا و ورزيده در شيوههاي فرهنگي كه در آنمتولد گرديده است تبديل ميشود» (همان: 67).آن نكتهاي كه در بحث من اهميت فراواني دارد اين است كه آشنايي با الگوهاي رفتاري و پذيرشآنها در طي يك روند تدريجي، كند، و طولاني مدت صورت ميگيرد و از طريق فرآيند دروني شدن(internalization) بدل به امري دروني و خودماني ميشود و پيروي از اين الگوها و هنجارها بدوناكراه و فشار صورت می گیرد. به عبارت ديگر، اجتماعي شدن نوعي «برنامهريزي فرهنگي» نيست(همان: 67) كه از بالا به جامعه ديكته شود و به آساني مقبول افراد واقع گردد.
اجتماعي شدن از دو سو زمينه شخصيتي را ميسازد، هم از آن جهت كه فرد را با گروه همنوا ميكند وهم بدان دليل كه شخصيت و فرديت ما را ميسازد: «اين واقعيت كه ما از تولد تا مرگ در كنش متقابل با ديگران هستيم، مسلماً شخصيت ما،ارزشهايي كه داريم، و رفتارهايي را كه ميكنيم مشروط ميسازد. اما اجتماعي شدن مبناي فرديت وآزادي ما نيز هست. در جريان اجتماعي شدن هريك از ما يك حس هويت شخصي، و تواناييانديشه و عمل مستقل پيدا ميكند» (همان: 95).
اين حس هويت شخصي، فرديت و آزادي، در جامعه مدرن كه متشكل از گروهها و بخشهايمختلف اجتماعي است، بيش از پيش ميشود. البته نبايد به نحوي اغراِق آميز از اين پديدهها سخن گفت. «نميتوان گفت كه انسان اغلب پيرو «ارزشهاي دروني شده» خويش است و به تفكر ديگرانكاري ندارد» (رانگ به نقل از كوزر و روزنبرگ، 1378: 137). درباره آزادي و فرديت انسان مدرن نيز نبايد مبالغه كرد. اما از طرف ديگر، هيچ يك از اين پديدهها را نيز نميتوان ناديده گرفت. تصور دستكاريآمرانه خلقيات، علايق و نگرش افراد، امروزه ديگر تصور بلاهت آميزي است.
در جوامع ماقبلمدرن روندهاي جامعه پذيري و نهادهاي جامعهپذير كننده در دورههاي مختلفتاريخي تفاوت فاحشي با يكديگر نداشت. در اين گونه جوامع «درجة بالاي يكپارچگي» اجتماعي و وجود «نظم معنايي يكپارچهساز كه بخشهاي متفاوت جامعه» را در برميگرفت «جهان زيستمشتركي» را شكل ميداد (برگر و ديگران، 1381: 73). اما انسان مدرن در طي زندگي خود «جابه جاييزيستجهانهاي مختلف را تجربه ميكند» (همان: 74). زندگي مدرن شهري تجربه چندگانگي را ذاتي آگاهي فرد ميكند و «ذهن بيخانمان» ميسازد: «شهري شدن آگاهي، حاصل پيدايش و رشد رسانههاي ارتباط جمعي مدرن بوده است. اينفرايند احتمالاً پيش از همه با گسترش باسوادي از شهر به خارج از آن تا دورافتاده ترين نقاطروستايي، در اثر اجبار نظامهاي مدرن تحصيلي، آغاز شد. بدين معنا، آموزگار مدرسه، دست كم درطول چندين قرن، حاصل «تعليم و تربيت» بوده است. با اين همه، اين فرايند با پيشرفت رسانههايجمعي جديد بسيار شتاب گرفت. ابداع تعاريف شناختي و هنجاري تازه درباره واقعيت در شهر، بهسرعت از طريق انتشارات انبوه، راديو، تلويزيون و سينما در سرتاسر جامعه پخش ميشوند. ارتباط بااين رسانهها به معناي درگير شدن در شهري كردن دائمي آگاهي است. چندگانگي، ذاتي اين فراينداست. فرد در هركجا كه باشد به وسيله رسانههاي متنوع با اطلاعات گوناگون بمباران ميشود. اينفرايند از راه اطلاعات به اصطلاح «ذهن فرد را باز ميكند». با اين همه، اين فرايند درست به هميندليل، يكپارچگي و مقبوليت «جهان خانة» فرد را سست ميكند» (همان: 76ـ75).
اين يادآوري هم لازم است كه توسعه شهري غير از «توسعه آگاهي شهري » است و توسعه آگاهيشهري «صرفاً به آن اجتماعهايي كه دقيقاً ممكن است شهر محسوب شوند محدود نميشود» (همان:75). پس «ميتوان بدين معنا «شهري» بود، ولي در يك روستا يا حتي يك مزرعه زندگي كرد» (همان:75). اين آگاهي، بخشي از اجتماعي شدن فرد را در جامعه مدرن ميسازد:«در بسياري موارد، اين چندگانگي حتي درون فرايندهاي جامعهپذيري اوليه، يعني درونفرايندهايي كه در دوران كودكي به طور بنيادي، خود فرد و جهان ذهنياش را شكل ميدهند، راه مييابد. اين تحول، بيش از پيش، زندگي افراد در جامعه مدرن را تحت تأثير قرار داده است. در نتيجه،چنين افرادي نه فقط در دوران بزرگسالي، بلكه از همان آغاز تجربة اجتماعيشان در دوران كودكي،كثرت جهانهاي زيست را تجربه ميكنند. شايد بتوان گفت كه اين افراد هرگز داراي يك «جهانخانة» يكپارچه و بدون چالش نبودهاند» (همان: 76).
بدين ترتيب، وضعيت مدرن و اجتماعي شدن ناشي از زيستن در جهانهاي زيست چندگانه هويتيميسازد كه «باز»، «تفكيك شده»، «انديشنده» و «فرديت يافته» است. (همان: 86ـ84). در چنينوضعيتي فرد ديگر نميتواند به ارزشها و نظام نمادين معيني در تمام عمر خود وفادار بماند. بدينترتيب، اجتماعي شدن اوليه استمرار ندارد و فرد فرايندهاي متعدد جامعهپذيري ثانويه را از سرميگذراند (همان: 76). بدين ترتيب، جامعهپذيري بهطور مكرر تجديد ميشود و گسستهاي فرهنگيدر جامعه پديد ميآيد. اين تنوع در اجتماعي شدن، بحران جامعهپذيري ديني را به دنبال دارد:«از منظر جامعهشناسانه و روان شناختي ـ اجتماعي، دين را ميتوان به عنوان ساختاري شناختي و هنجاري توصيف كرد كه احساس «بودن در كاشانة خود» در جهان هستي را براي انسان ممكن ميسازد. با چندگانه شدن زيستجهانهاي اجتماعي، اين وظيفة قديمي دين به طور جدي مورد تهديد قرار ميگيرد. از اين پس، بخشهاي گوناگون زندگي اجتماعي تحت ادارة معاني و نظامهايمعنايي كاملاً ناسازگار در ميآيند. براي سنتهاي ديني و نهادهاي نمايندة آنها، نه تنها يكپارچهسازي اين كثرت جهانهايزيست اجتماعي در قالب جهان بيني واحد و جامع ديني بيش از پيش بهطور جدي دشوار ميشود، بلكه حتي اصولاً مقبوليت تعاريف ديني از واقعيت، از درون، يعني درونآگاهي شخصي فرد، به پرسش گرفته ميشود» (همان: 87).

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 161]